У новы медаль Францыска Скарыны закралася старая памылка

З нагоды Дня роднай мовы АПК прыняў рашэнне ўзнагародзіць выбітных людзей за ўнёсак у захаванне і папулярызацыю беларускай мовы новаствораным медалём Францыска Скарыны. Памылковага русіфікатарскага імя «Георгій» на ім, як на аднайменным беларускім ордэне, ужо няма, а вось іншая памылка, не менш старадаўняя, засталася.

Гаворка ідзе пра славутыя вусы Скарыны. Так, вобраз першадрукара без вусоў выглядае для сучасных беларусаў дзікім, але факты гавораць, што варта змяняць свае ўяўленні.

Павялічыць

Сёння партрэт Скарыны вядомы па дзвюх амаль ідэнтычных гравюрах у ягоных «Кнізе прамудрасці Ісуса, сына Сірахава» (1517) і «Чатырох кнігах Царстваў» (1518). Такіх партрэтных выяваў дзеячаў беларускай культуры XVI стагоддзя лічаныя адзінкі, і партрэт першадрукара ў гэтым шэрагу займае выключнае месца. 

Цікаўнасць да асобы Скарыны як «рускага» друкара ўзнікла сярод расійскіх інтэлектуалаў з другога дзесяцігоддзя ХІХ стагоддзя і няўхільна расла.

Павялічыць

Адным з экзэмпляраў «Кнігі прамудрасці Ісуса, сына Сірахава» ў той час валодаў маскоўскі купец Іван Царскі (1789—1853), вядомы як апантаны калекцыянер стараабрадніцкіх рукапісаў і старадрукаваных кніг. Ён заказаў факсімільную копію партрэта Скарыны ў гравёра па медзі Аляксандра Фларова. Флароў, нягледзячы на ўсё сваё мастацкае майстэрства, моцна сказіў і тэкст гравюры, і твар першадрукара, хоць неспецыялістам яны могуць падавацца ідэнтычнымі. 

Ад Царскага копія гравюры трапіла да мастацтвазнаўца прафесара Івана Снегірова (1793—1868), які ў 1830 годзе апублікаваў яе. Наступныя стагоддзі амаль усе даследчыкі абапіраліся на копіі партрэта Скарыны, не маючы доступу да рэдкіх старадрукаў. 

Павялічыць

Снегіроў і сам, абапіраючыся на гэтую копію, зрабіў першае апісанне партрэта Скарыны, стаўшы аўтарам вядомага сёння міфа:

«Доктар намаляваны ў пажылых гадах, без барады з вусамі, у шапцы, пішучы за налоем [столікам], які накрыты дываном з выявай на ім сонца і ўключанага ў яго паўмесяца».

Гэтым апісаннем слепа кіраваліся наступныя аўтары. Малады беларускі рух у канцы XIX cтагоддзя ўхапіўся за асобу першадрукара і ўключыў яе ў свой нацыянальны пантэон. Але не маючы сваіх навуковых напрацовак, давялося браць тое, што за стагоддзе напрацавала расійская навуковая думка. Так беларускае скарыназнаўства атрымала ў спадчыну імя «Георгій», вусы і іншыя памылкі.

Павялічыць

Імя «Георгій» у скарынаўскім дыскурсе то з’яўлялася, то знікала ў залежнасці ад ідэалагічных поглядаў аўтараў, а пасля пераканаўчых навуковых довадаў і развалу Савецкага Саюза амаль цалкам знікла адусюль. А вось вусы Скарыны ні ў каго пытанняў да апошняга часу не выклікалі.

Абсалютна ва ўсіх вытворных творах мастацтва, якія абапіраліся на вядомую гравюру — на карцінах, на помніках, на мемарыяльных дошках, на ілюстрацыях у школьных падручніках і кнігах для дзяцей, на дзяржаўных узнагародах — Францыск Скарына выяўлены з вусамі.

Павялічыць

Нават больш, вобраз вусатага «беларуса № 1», відаць, паўплываў на візуальную культуру ў цэлым — у БССР паўсюдна сталі з’яўляцца такія ж вусатыя і такія ж спрэс безбародыя выявы беларускіх Ясяў, толькі не ў рэнесансным берэце, а ў саламяных капелюшах. Той жа паэт-каваль Паўлюк Багрым, чый выгляд дагэтуль невядомы, у фантазіі мастакоў стаў вылітым Скарынам.

Думку пра Скарыну без вусоў, мабыць, упершыню выказаў адзін з вядучых скарыназнаўцаў Ілля Лямешкін у калектыўным выданні «Аб культурнай памяці аб Скарыне ў Беларусі», апублікаваным у 2017 годзе. Беларускімі даследчыкамі гэтае меркаванне было ўспрынята хваравіта.

Павялічыць

Лямешкін тлумачыць «вусы» Скарыны простай гульнёй светлаценю:

«Святло пад вуглом 90° (ці больш) падае праз акно справа, таму паміж поўнымі шчокамі пад носам утвараецца зацененая прастора ў выглядзе трохкутніка, якую «Майстар тонкага штрыха» (Mistr jemné šrafury) заканамерна штрыхуе. Ва ўласцівай яму манеры выразаюцца і іншыя падобныя месцы: западзінка над падбародкам, каля вачніц, на руцэ і да т. п., аднак нікому не прыходзіць да галавы, што Ф. Скарына культываваў мініятурную бародку пад ніжняй губой, буйныя бровы ці празмернае валасяное покрыва на сваіх канечнасцях. Вусы, г.зн., аб'ект, які выступае, адбівалі б святло і былі б намаляваныя інакш».

Павялічыць

І сапраўды, маючы сёння якасныя сканы арыгінальных гравюр, можна заўважыць, што «вусы» распадаюцца на іншыя элементы, а таксама бачныя нестыкоўкі рысаў твару з тым апісаннем, што падаецца ў літаратуры.

Напрыклад, вялікая ніжняя губа друкара паказаная светлай, але калі б меліся вусы, то цень ад іх цалкам бы пакрываў ніжнюю губу, яна б была цёмнай, заштрыхаванай. Таксама аўтар гравюры дэтальна паказвае, пасма да пасмы, нават асветленую сонцам частку валасоў на галаве, але не робіць гэтага над вуснамі.

Фактычна ў «вусоў» няма замкнёнага контура, які б падкрэсліваў іхнюю форму і аб’ём.

Павялічыць

Абарваныя лініі на твары Скарыны людзі старэйшага веку лёгка знойдуць на сваім твары — гэта мімічныя зморшчыны. Тое, што можна палічыць краем вусоў, гэта насагубная баразна, а тое, што можна прыняць за прамалёўку асобных валаскоў, — зморшчыны ў кутках рота. 

Вакол Францыска Скарыны ў Беларусі склаўся своеасаблівы культ. З аднаго боку, гэта цалкам натуральна, улічваючы маштаб асобы, але з іншага — «забранзавеласць» і «іканічнасць» асобы не даюць змяняць канон таго, як ён мусіць выглядаць, нават калі стары вобраз відавочна непраўдзівы. 

• 39
• 0
• 12
• 5
• 8
• 2
• 4
• 0