У бортнікаў была свая тэрміналогія і нават сваё пісьмо — «бортнае знамя». Усё гэта захавалася. А яшчэ ў сучаснага пакалення традыцыйных пчаляроў дадалася філасофія: жыццё ў гармоніі з лесам, з прыродай.
Традыцыйнае бортніцтва Палесся і Падляшша ў 2021 годзе трапіла ў Спіс нематэрыяльнай спадчыны ЮНЕСКА.
Бортнік на лезіве. Гравюра XIX стагоддзя.
Выбар стойла
З часам людзі прыдумалі выдзёўбваць борці для пчол, каб раі сядалі бліжэй да селішчаў. Дрэвы шукалі тоўстыя, кучаравыя, найлепш — сасну ці дуб, маглі быць ліпа і асіна, але толькі не елка. У елкі драўніна смалістая і колкая. Да таго ж у некаторых рэгіёнах Палесся елка лічыцца «святым дрэвам». Пчолам трэба, каб непадалёк была вада (піць) і каб побач не было вялікага мурашніка, бо мурашы крадуць мёд.
Падмятанне і тварэнне
Каляндар бортніка пачынаецца з вясны.
Наступным разам бортнік падымаўся да пчол толькі ў канцы верасня — пачатку кастрычніка. Прычым калі рой сеў толькі сёлета, яго не чапаюць 2—3 гады. Для работы ж з вялікімі сем’ямі распальваюць дымар, напхаўшы яго трухлявай бярозай (парахном) або асобым грыбам, які расце на старых дрэвах. Ад дыму пчолы становяцца соннымі і меней кусаюць. Але злоўжываць ім нельга: калі пчолы надта агрэсіўныя, добры бортнік проста пакіне іх у спакоі.
Здаралася так, што пчолы не назапасілі досыць мёду, і бортнік бачыў, што сям’я, найхутчэй, загіне ад голаду. Хоць гэта надзвычай сумна, у гэтым выпадку ён нічога не рабіў: філасофія бортніцтва забараняла ўмешвацца ў прыродныя парадкі. У прамысловым пчалярстве так не робяць — пчол у галодныя гады падкормліваюць.
Пчолкі на сотах
Закон і звычай
Але не горш за дзяржаўныя законы пчаляроў бараніла і звычаёвае права. З даўніх часоў лічылася, што пчала — Божая істота. Пакрыўдзіць яе, забіць — тое ж, што ўчыніць зло супраць чалавека: такі ўчынак адразу выключаў злодзея з грамады, ставіў на ім ганебную пячатку.
На Палессі, калі заставалі злодзея на дрэве, то прыбіралі яму астроў, па якім можна злезці. Скачы тады з вышыні — і тваё шчасце, калі нічога сабе не зломіш.
Мядовыя рэкі
У IX—XII стагоддзях асноўнымі таварамі вывазу з нашых земляў былі воск і мёд. Яны траплялі ў краіны Заходняй Еўропы і Міжземнамор’я. А «мядовы век» бортніцтва прыйшоўся на XIV—XVI стагоддзі. Толькі падумайце: прыбытковасць здабычы мёду і воску тады была ў 7—10 разоў большая за вываз лесу!
Так бортніцтва ў ВКЛ пераўтварылася ў галіну дзяржаўнай гаспадаркі. Пушчы сталі прадпрыемствамі. У 1507 і 1508 гадах праз 5 асноўных мытных камор было вывезена 66,1 тысячы тон мёду ў сотах. Нават падарожнікі адзначалі: па краі цякуць мядовыя рэкі. Толькі заселеных борцяў, мяркуюць яны, было больш за мільён. Для параўнання: сёння на пасеках Беларусі налічваюць 200 тысяч пчаліных раёў.
Адрозніваюць два віды калодавых вуллёў: стаяк і ляжак (лежань). Першы ўсталёўваецца простастаўна, другі — паралельна альбо пад вуглом адносна паверхні зямлі. Звычайна калоды не большыя за 2 метры ў вышыню і не меншыя за 0,5 метра ў дыяметры.
Цяпер калоду ўсцягваюць на дрэва з дапамогай лябёдкі. А даўней выкарыстоўвалі спецыяльнае кола, да 2 метраў дыяметрам, са спіцамі і доўгай ступіцай, на якую намотвалі вяроўкі.
Бортныя знакі
Паколькі бортныя дрэвы былі маёмасцю, іх трэба было пазначаць і аберагаць. Сёння гэта амаль забыта, а даўней выкарыстоўвалі сваё ўласнае пісьмо — бортнае знамя, або кляйно, — высякаючы яго на дрэве на ўзроўні вачэй або вышэй. Гэта былі засечкі сякерай або долатам у выглядзе кампазіцыі рысак, трохкутнікаў і іншых фігур.
Бортнае знамя было на 500-гадовым дубе Мінтусе, што ў Гомельскай вобласці. Яшчэ адно знамя зафіксаванае на старой сасне на могілках у Вілейцы, а іншае, на калодзе, захоўваецца ў Музеі старажытнабеларускай культуры ў Мінску.
Калі мёд перастаў карміць
Занепадала бортніцтва паступова.
Спрычыніліся да заняпаду бортніцтва і празмерна строгі кантроль за выкарыстаннем лесу, і неабгрунтавана высокія падаткі.
А галоўнае, прыйшлі новыя тэхналогіі, якія дазвалялі атрымліваць больш мёду з меншымі вытратамі часу. Пчаляры перайшлі на рамачныя вуллі, якія дазвалялі займацца пчалярствам пры сваіх сядзібах, мець пчол пад вокам.
300 бортнікаў
Людзі, якія практыкуюць бортны промысел, аб’яднаныя няпісанымі законамі і правамі. Сёння ў Беларусі не больш за 300 бортнікаў, якія захавалі прадзедаўскія падыходы і практыкі, абрады і прыкметы — увесь нематэрыяльны кантэкст.
Даўней лясному пчалярству вучылі змалку, праз дапамогу дарослым і назіранне за працай бортніка ў лесе. Адзін бортнік працаваць не можа, у яго павінны быць памочнікі ўнізе. Звычайна гэта хлопчыкі, якія паступова авалодваюць сакрэтамі вырабу калод, вучацца тапіць воск і сукаць свечкі, засвойваюць правілы паводзін у лесе, назіраюць за пчоламі і слухаюць аповеды старэйшых пра жывёл, птушак і насякомых, якія любяць мёд. Калі ўжо ўзрост бортніка не дазваляе ўзлезці на дрэва, ён саступае месца маладому пераемніку традыцыі і пачынае выконваць функцыі памочніка і настаўніка — так промысел перадаецца з пакалення ў пакаленне.
Навыкі вырабу прылад ці калод/борцей можна перадаць досыць хутка, а вось агульныя веды і традыцыі фарміруюцца дзесяцігоддзямі. Ты ўжываешся ў іх — або не ўжываешся.
Алексіевіч нарэшце выказалася пра Ізраіль і Палесціну9
Каментары