Год таму была падарваная Кахоўская ГЭС. Што цяпер адбываецца на гэтых тэрыторыях ва Украіне і якая будучыня іх чакае?
Шостага чэрвеня споўніўся год з моманту разбурэння плаціны Кахоўскай ГЭС. У выніку патопу дзясяткі тысяч людзей пазбавіліся дамоў і гаспадарак. Дакладная колькасць ахвяр да гэтага часу невядомая.
Шостага чэрвеня споўніўся год з моманту разбурэння плаціны Кахоўскай ГЭС. Бакі канфлікту называюць розныя прычыны гэтай трагедыі. Украіна са спасылкай на свае дадзеныя кажа аб тым, што расейскія вайскоўцы замініравалі і падарвалі плаціну знутры. Акупацыйныя расейскія ўлады сцвярджаюць, што плаціна разбурылася ў выніку абстрэлаў з боку Украіны. Conflict Intelligence Team называў прычынай катастрофы на Кахоўскай ГЭС злачынную халатнасць: з лістапада 2022 г. расійскія сілы перасталі рэгуляваць скід са станцыі.
У выніку патопу дзясяткі тысяч людзей пазбавіліся дамоў і гаспадарак. Дакладная колькасць ахвяр да гэтага часу невядомая.
Тэрыторыя, на якой знаходзілася станцыя, па-ранейшаму акупаваная Расіяй. Яе чыноўнікі будуюць планы аднаўлення плаціны ГЭС. Тым не менш большую частку былога дна Кахоўскага мора кантралюе Украіна. У краіне ідзе дыскусія аб тым, ці павінны станцыя і вадасховішча вярнуцца да ранейшага, калі гэтыя месцы перастануць быць лініяй фронту.
«Настоящее время» спытала ў экспертаў, ці трэба Украіне аднаўляць Кахоўскую ГЭС, якая будучыня можа чакаць гэтыя тэрыторыі — у першую чаргу з пункту гледжання экалогіі і эканомікі рэгіёну.
«Вялікая будоўля камунізму»
Кахоўская ГЭС — адна з «вялікіх будоўляў камунізму». Па словах Вадзіма Расоўскага, гэта не проста аб'ект гідраэнергетыкі, але яшчэ і помнік архітэктуры. 19 кастрычніка 1959 г. ГЭС была прынята ў прамысловую эксплуатацыю. Плаціна падняла ўзровень вады на 16 метраў і ўтварыла Кахоўскае вадасховішча, якое затапіла важную для ўкраінскай гісторыі мясцовасць — Вялікі Луг.
Вучоны-садавод Пятро Вольвач узгадвае, як пабываў на дне Кахоўскага мора 72 гады таму. «Будаўніцтва пачалося ў пачатку 1950-х гадоў, а я застаў гэтае будаўніцтва, мы якраз заканчвалі школу, — распавядае ён. — У 1952 годзе была страшная засуха на поўдні Украіны. Быдла не было чым карміць. Здымалі з хат салому і кармілі жывёлу».
У калгасе тады знайшлі выйсце — пагнаць статак на пашу пад Запарожжа. «У параўнанні з нашым выгаралым стэпам гэта быў аазіс, — успамінае Пятро. — Зелянелі лугі, вялікія, моцныя дрэвы, стогадовыя вербы, можа, тысячагадовыя дубы — усё гэта было ў плаўнях».
Пазней пры падрыхтоўцы дна для Кахоўскага мора гэтыя дрэвы былі знішчаны. Як і размешчаныя ў гэтым раёне вёскі.
«Каля ста сёл было знесена. Хаты разбураныя. Яны так і засталіся, — кажа Вольвач. — Больш за тое, і могілкі таксама. А там старыя могілкі, казацкія могілкі».
Эколаг Аляксей Васілюк сцвярджае, што ў 1920-1930-х гадах у пойме Дняпра планавалася стварэнне вялікага запаведніка, паколькі вялізныя забалочаныя тэрыторыі былі неверагодна каштоўныя для птушак падчас міграцыі і падчас гнездавання.
«Вельмі важна тое, што гэтая тэрыторыя шмат у чым была менавіта лесам, таму што ў стэпавай зоне, асабліва ў цяперашнім клімаце, лес расці не хоча, а той, які быў, амаль увесь быў знішчаны за два гады вайны», — кажа вучоны.
Зрэшты, цяпер, калі вада злілася, выявілася, што большая частка ландшафтных формаў — праток, лагчын, старых рэчышчаў, астравоў — захавалася, сцвярджае эколаг Яўген Сіманаў.
«У першы ж год там актыўна сталі вырастаць цалкам сабе натуральныя для гэтага ландшафту прырэчныя расліны, перш за ўсё вербы, таполі, — адзначае ён. — І яны там сталі расці ў велізарных колькасцях».
«Як толькі вада адышла, прырода зноў аднаўляецца, — пацвярджае Аляксей Васілюк, эколаг, сузаснавальнік UNCG. — Гэта выдатна. 80 гадоў гэтага чакала, і яна не страціла свайго патэнцыялу».
Крымскі рыс
У даваеннай эканоміцы Украіны з Кахоўскага вадасховішча вадой забяспечваліся ўсе навакольныя рэгіёны па абодвух берагах Дняпра. Гэта дазваляла забяспечваць пітной і тэхнічнай вадой мільёны людзей у гарадах і падтрымліваць сельскую гаспадарку ў стэпавай зоне. Ваду атрымлівалі Кахоўскі канал (Паўднёва-Украінскі канал), Паўночна-Крымскі канал і канал Днепр — Крывы Рог. Арашэнне з вадасховішча дазваляла вырошчваць на абодвух берагах Дняпра збожжавыя і алейныя культуры, а таксама кавуны, памідоры, перац, баклажаны.
Мацней за ўсё арашэнне дапамагала сельскай гаспадарцы Крыма, тлумачыць гісторык аграрнай навукі, акадэмік Пятро Вольвач.
«Там з'явілася стэпавае садоўніцтва, стэпавае вінаградарства, кармавыя культуры, — пералічвае ён. — У першую чаргу развівалася рысаводства. Дваццаць тысяч гектараў рысавых плантацый і ўраджай — 40, 50, а то і 70 цэнтнераў з гектара».
Украіна забяспечвала свае патрэбы, таксама крымскі рыс масава купляў В'етнам і іншыя краіны.
«Сістэма марнавала празмерна шмат вады, ліла ваду ад душы на гэтыя палі, — падкрэслівае Сіманаў. — Наўрад ці хто-небудзь у сённяшніх умовах стане аднаўляць гэта ў такім рэжыме. Гэта значыць, напэўна, пры курсе на зялёнае аднаўленне Украіны будуць развівацца нейкія больш водазберагальныя і эфектыўныя тэхналогіі арашэння і ўвогуле вырошчвання сельгаскультур».
Планы Расіі
Зрэшты, праз год пасля разбурэння ГЭС большая частка тэрыторый, якія залежалі ад вадасховішча, акупаваны Расіяй. Эксперты гавораць аб тым, што рабіць доўгатэрміновыя прагнозы аб ваеннай сітуацыі ў гэтым рэгіёне практычна нерэальна.
Ва ўкраінскіх спецыялістаў няма магчымасці абследаваць стан плаціны, бо саму Кахоўскую ГЭС таксама дэ-факта кантралюе Расія.
«Гэта было найгоршае, што зрабіла Расея за ўсю гэтую вайну, — кажа Аляксей Васілюк аб разбурэнні ГЭС. — Гэта больш, чым уся экалагічная шкода, якую Расія нам прынесла на ўсёй астатняй тэрыторыі Украіны».
Расійскія чыноўнікі розных узроўняў кажуць, што збіраюцца аднаўляць станцыю. Першы намеснік старшыні камітэта Дзярждумы па міжнародных справах Дзмітрый Новікаў у снежні 2023-га заявіў, што як толькі Узброеныя сілы РФ адсунуць лінію фронту на дастатковую адлегласць, Кахоўская гідраэлектрастанцыя будзе адноўлена.
Прызначаны Расіяй «кіраўнік» акупацыйнай адміністрацыі Херсонскай вобласці Уладзімір Сальда заяўляў аб тым, што жалезабетонная частка плаціны ГЭС была разбурана, але земляная захавалася. Паводле яго слоў, праектная дакументацыя на Кахоўскую плаціну большай часткай захоўваецца ў архівах маскоўскіх інстытутаў. Ад яе расійскія спецыялісты могуць адштурхнуцца пры аднаўленні станцыі.
Галоўны інжынер «Укргідраэнерга» Вадзім Расоўскі таксама лічыць, што станцыя павінна быць адноўлена, і на гэта, на яго думку, ёсць шмат прычын. «Станцыя знаходзіцца на поўдні Украіны. Яе прызначэнне – і яе будаўніцтва і выкарыстанне — комплекснае. Тут энергетыка нават не на першым месцы стаіць. У першую чаргу гэта забеспячэнне вадой вялікіх гарадоў», — падкрэслівае ён.
Эколагі супраць
Зрэшты, ідэя абодвух ваюючых бакоў аднавіць Кахоўскую ГЭС не знаходзіць падтрымкі ў вучоных, якія лічаць, што ў гэтым няма ні экалагічнай, ні эканамічнай мэтазгоднасці.
«Кахоўская ГЭС выпрацоўвала істотна менш за 1% энергіі, якая выпрацоўваецца ў адзінай энергасістэме Украіны. Для гэтага яна выкарыстоўвала вадасховішча плошчай больш за дзве тысячы квадратных кіламетраў. Гэта адзін з найгоршых у свеце і найгоршы ва Украіне паказчык выпрацоўкі энергіі для выкарыстоўваных для гэтага водных рэсурсаў», — сцвярджае эколаг Яўген Сіманаў.
Ён тлумачыць, што рэальнай энергіі Кахоўская ГЭС выпрацоўвала «вельмі няшмат», яе магутнасць была каля 300 мегават. Па падліках эколага, каб замяніць яе, напрыклад, сонечнымі электрастанцыямі, спатрэбіцца ўсяго каля 25 кв. кіламетраў, гэта значыць крыху больш за 1% плошчы вызваленага вадасховішча.
Прафесар Марк Жалязняк таксама лічыць, што падобнае вадасховішча «не было б магчыма ў краіне рынкавай эканомікі» — як мінімум з-за кошту зямлі, на якім размяшчалася ГЭС.
Акрамя таго, як сцвярджае Аляксей Васілюк, вада з Кахоўскага вадасховішча моцна мінералізаваная.
«Гэта значыць, што глебы засаляюцца вельмі масава, — тлумачыць ён. — Гэта значыць засаленне глеб на поўдні Украіны мае такія маштабы, што, хутчэй за ўсё, можа быць, яшчэ 15-20 гадоў можна было б гэтую зямлю выкарыстоўваць, але далей яе наогул нельга будзе выкарыстоўваць для сельскай гаспадаркі».
Паводле яго слоў, адзінае меркаванне Украінскай прыродаахоўнай групы наконт будучыні Кахоўскага вадасховішча — гэта аднаўленне там дзікай прыроды.
«Тэхнакраты кажуць, што гэта ўсё прыгожа, добра, мы за прыроду. Але эканоміка рэгіёна не можа жыць без гэтага вадасховішча, — прызнае прафесар Жалязняк. — Таму што, калі знікае Кахоўскае вадасховішча, гарантавана ў летні перыяд не працуе ірыгацыйная сістэма, проста не хапае вады, хоць гэта рака вялікая. Так шмат карыстальнікаў сядзяць, такія вялізныя тэрыторыі ірыгацыйнага земляробства — мы гэта страцім».
На яго думку, трэба задумацца аб трэцяй альтэрнатыве: «і не аднавіць так, як было, і не пакінуць як ёсць, а падумаць, пабудаваць з улікам новых тэхналогій новае вадасховішча».
Што неабходна ведаць пра Кахоўскую ГЭС і да чаго можа прывесці яе падрыў
Праз сакрэтнасць як след не папярэдзілі нават сваіх. Як ДнепраГЭС двойчы падарвалі падчас вайны — спачатку рускія, а пасля немцы
Алешкі пад вадой і сотні людзей на дахах. Як ратуюць людзей на затопленай Херсоншчыне
Дно Кахоўскага вадасховішча за год ператварылася ў сапраўдны вербавы гай
Як мучылі Ціля Швайгера і цэнтры гарадоў, каб стварыць карцінку для судзімага за махлярства пратэжэ Дзмітрыя Баскава15
Каментары