«Партыя рэфарматараў зайшла так далёка, што ўжо не магла спыніцца». «План Герцберга» мусіў выратаваць Рэч Паспалітую, але насамрэч яе загубіў
Лічыцца, што падзелы Рэчы Паспалітай звязаныя ў першую чаргу з амбіцыямі расійскай імператрыцы Кацярыны ІІ. Але калі паспрабаваць скласці топ самых важных асобаў, якія спрычыніліся да другога і трэцяга падзелаў Рэчы Паспалітай у 1793 і 1795 гадах, то адно з першых месцаў зойме мала каму сёння ў нас вядомы прускі дзяржаўны дзеяч граф Эвальд Фрыдрых фон Герцберг. Піша Цімох Акудовіч.
Найбольшая перамога караля
У 1787 годзе Кацярына ІІ планавала напад на Турцыю. Вайна абяцала быць цяжкай, а таму расійская імператрыца прыняла прапанову караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага заключыць ваенны саюз паміж ягонай краінай і Расіяй. Кацярыну не так цікавіла аслабленае войска суседняй дзяржавы, як яе памежныя з Турцыяй крэпасці, з якіх зручна было разгортваць наступленне.
А вось для Панятоўскага дамова стала вялікай замежнапалітычнай перамогай, ці не найбольшай за ўсю ягоную кар’еру. Па-першае, яна ставіла Рэч Паспалітую на ўзровень саюзніка, а не падапечнага Расіі. А па-другое — давала магчымасць павялічыць сваё войска і, што істотна, адразу ж загартаваць яго ў справе. На той момант войска Рэчы Паспалітай ужо некалькі дзесяцігоддзяў не ўдзельнічала ні ў адной рэгулярнай ваеннай кампаніі, і ў дадзеным выпадку гэта было вынікам не сілы, а слабасці дзяржавы.
Якраз для павелічэння войска Кацярына ІІ пагадзілася на адзін тэхнічны момант, які ў выніку і прывёў да вялікіх праблем. Справа ў тым, што пытанне такога ўзроўню мусіў узгадніць сойм. Але ў Рэчы Паспалітай дзейнічала знакамітае права liberum veto, паводле якога рашэнні маглі прымацца толькі аднагалосна. А паколькі гэта магло перашкодзіць задумам, то было прынята рашэнне аб правядзенні не звычайнага, а сканфедэраванага сойма. Сэнс яго быў у тым, што ўсе паслы аб’ядноўваліся ў дзве канфедэрацыі — польскую і літоўскую. Паколькі ў канфедэрацыях шляхты рашэнне прымалася простай большасцю галасоў, то гэты прынцып пераходзіў і на ўсе рашэнні сойма. Такім чынам і абыходзілі liberum veto.
Папярэдні сканфедэраваны сойм адбыўся ў 1773—1775 гадах, і на ім было зацверджана рашэнне аб першым падзеле Рэчы Паспалітай. З таго часу пазіцыі Расіі ў краіне толькі ўзмацніліся: у 1775-м была створана Пастаянная Рада — найвышэйшы адміністрацыйны орган дзяржаўнага кіравання. Хоць прадстаўнікі ў Раду выбіраліся соймам, уплыў расійскай палітыкі быў там настолькі моцны, што ў яе заўсёды траплялі патрэбныя Расіі людзі. А таму ўсе палітычныя падзеі ў Рэчы Паспалітай у 1770-х і 1780-х гадах праходзілі пад поўным кантролем Пецярбурга.
Грамадства ўжо іншае
Пагаджаючыся на сканфедэраваны сойм, Кацярына ІІ і Станіслаў Аўгуст разлічвалі, што ўсё зноў пройдзе спакойна і ў адпаведнасці з іх жаданнямі. Але ні расійская імператрыца, ні кароль Рэчы Паспалітай не заўважылі глабальных зменаў у настроях грамадства. Да таго часу ў Рэчы Паспалітай падрасло цэлае пакаленне, выхаванае на ідэях французскага асветніцтва і гуманізму, якое ўжо зусім па-іншаму глядзела на свае правы і абавязкі перад дзяржавай. Маладыя шляхцічы прагнулі карэнных рэформаў у сваёй краіне.
Павятовыя соймікі прайшлі зусім не па плане Станіслава Аўгуста, усюды брала верх апазіцыя. У выніку з абраных на сойм 1788 года 46 паслоў (дэпутатаў) ВКЛ толькі 6 былі прыхільнікамі караля. Тая ж сітуацыя была і з польскімі пасламі.
Таму, калі 6 кастрычніка 1788 года адкрылася першае пасяджэнне сойма, у зале Каралеўскага палаца сядзелі паслы, гатовыя не толькі на павелічэнне войска, але і да значна глыбейшых рэформаў.
Аднак быць гатовым — не значыць мець магчымасць іх рабіць. Расійскі фактар — і ў выглядзе праплачаных паслоў, і ў выглядзе войскаў на мяжы — нікуды не знік. Зламаць сістэму палітычнага кантролю, якую Кацярына ІІ выбудоўвала ў Рэчы Паспалітай некалькі дзясяцігоддзяў, падавалася амаль немагчымым.
У гульню ўступае Прусія
Але сталася нечаканае. У гульню на гэтым полі актыўна ўключыўся іншы сусед Рэчы Паспалітай — Прусія.
Прускім каралём у той час быў Фрыдрых Вільгельм ІІ, пляменнік легендарнага Фрыдрыха ІІ Вялікага. Замежнай палітыкай пры ім, як і пры ягоным дзядзьку, займаўся прадстаўнік старадаўняга памеранскага роду Эвальд Фрыдрых фон Герцберг. Герцберг верай і праўдай служыў Прусіі яшчэ з 1750-х гадоў: ягоны подпіс стаіць пад актам аб заканчэнні Сямігадовай вайны 1756—1763 гадоў. Вялікая роля гэтага палітыка была і ў правядзенні першага падзелу Рэчы Паспалітай.
У прускага дыпламата былі дзве палітычныя ідэі, якія ён бачыў найважнейшымі ў сваёй кар’еры. Па-першае, Герцберг лічыў галоўным ворагам Прусіі Аўстрыю і планамерна выступаў за любыя антыаўстрыйскія саюзы. Па-другое, ён марыў забраць у Рэчы Паспалітай Гданьск і Торунь.
Геапалітычная шматхадоўка
Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай вялікія тэрыторыі на ўзбярэжжы Балтыйскага мора адышлі да Прусіі, але Гданьск заставаўся ў складзе Рэчы Паспалітай, хоць і быў адрэзаны ад яе вялікай тэрыторыяй ужо нямецкай зямлі. Герцберг, як і Фрыдрых Вялікі, лічыў адсутнасць Гданьска, а разам з ім і Торуня ў складзе Прусіі найвялікшай ганьбай айчыннай дыпламатыі ў XVIII стагоддзі. Пры гэтым прускі дыпламат сам ускладняў задачу іх вяртання, выступаючы супраць вайны з Рэччу Паспалітай і ставячы мэтай захоўваць добрыя адносіны з усходняй суседкай.
Дзесьці ў канцы 1780-х у Герцберга выпрацаваўся хітры шматхадовы план, як рэалізаваць сваю задуму. У адпаведнасці з ім, Прусія прапаноўвала Асманскай імперыі дапамогу ў забеспячэнні міру з Расіяй. Турцыя за гэта мусіла аддаць Аўстрыі Малдову і частку Босніі. Аўстрыя, у сваю чаргу, у падзяку за новыя землі пагаджалася аддаць Рэчы Паспалітай Галіцыю. Урэшце Рэч Паспалітая за Галіцыю, па плане Герцберга, добраахвотна перадавала Прусіі свае гарады Торунь і Гданьск.
Гэтую складаную дыпламатычную канструкцыю, якую пазней назавуць «планам Герцберга», якраз і ламаў саюз Расіі і Рэчы Паспалітай, заключаны ў 1787 годзе. Берлін быў у роспачы, а таму наважыўся пайсці на прамую канфрантацыю з Пецярбургам.
Прусія замест Расіі
13 кастрычніка 1788 года на пасяджэнні нядаўна скліканага сойма прускі прадстаўнік Людвіг Генрых Бухгольц зачытаў з трыбуны ноту, у якой абвінавачваў Кацярыну ІІ і Станіслава Аўгуста ў заключэнні таемнай дамовы, якая несла пагрозу міру ва ўсёй Еўропе. Кароль сапраўды незадоўга да таго ездзіў ва ўкраінскія гарады Кіеў і Канеў на сустрэчу з расійскай імператрыцай без справаздачы перад шляхтай, што спарадзіла тады шмат чутак пра здраду Панятоўскага. У канцы ноты кароль Фрыдрых Вільгельм вуснамі свайго пасла прапанаваў Рэчы Паспалітай альянс і гарантаваў ёй цэласнасць межаў у выпадку канфлікту з любымі суседзямі.
Прамова Бухгольца адкрыла для паслоў сойма зусім іншыя гарызонты дзейнасці. Апазіцыя ехала ў Варшаву з марай аб рэформах, але з разуменнем, што кожную ідэю давядзецца прабіваць праз інтрыгі расійскіх дыпламатаў і з аглядкай на расійскія войскі на мяжы. І тут раптам у адно імгненне гэтыя бар’еры зніклі. Падтрымка прускага караля азначала, што можна не так баяцца Кацярыну ІІ.
Атрымаўшы нечаканы карт-бланш, паслы сойма, які ўвайшоў у гісторыю як Вялікі, ці Чатырохгадовы, адразу ж пачалі рэалізоўваць сур’ёзныя рэформы: вельмі хутка была прынята пастанова аб павелічэнні войска да 100 тысяч жаўнераў, ліквідаваліся Пастаянная Рада і Вайсковы дэпартамент (асноўныя цэнтры прарасійскай палітыкі), створаныя новыя органы мясцовай адміністрацыі — цывільна-парадкавыя камісіі. Пачалі распрацоўвацца законы ад гарадах, аб яўрэях, запланаваны перапіс насельніцтва і шмат што яшчэ.
Рухалі ўсе гэтыя ініцыятывы прадстаўнікі «патрыятычнай партыі» пад кіраўніцтвам Ігнацыя Патоцкага і Гуга Калантая. Вялікую ролю ў партыі адыгрывалі паслы ад ВКЛ: брэсцкі — Тадэвуш Матусевіч і інфлянцкі — Юльян Нямцэвіч. Гэтую партыю часта называлі таксама прапрускай, бо яна абапіралася на абяцанне караля Фрыдрыха Вільгельма. Юльян Нямцэвіч нават напісаў байку «Сава, жаба і каршак», у якой ухваляў дзеянні Прусіі па абароне Рэчы Паспалітай ад Расіі.
Цана пытання
Аднак на хвалі эмоцый шляхта не вельмі задумвалася, што ў палітыцы за любыя саюзы трэба плаціць. Калі пачаліся перамовы аб канкрэтным тэксце дамовы, то высветлілася, што Прусія патрабуе за свае паслугі Гданьск і Торунь.
Зразумела, што соймавым паслам гэта не спадабалася. Пасольскія дэпутацыі абедзвюх дзяржаў праводзілі бясконцыя перамовы, каб выйсці хоць на нейкі прымальны для ўсіх бакоў варыянт, але берлінскі двор быў у сваім жаданні атрымання двух гарадоў непахісны.
Праўда, Прусія і сама імкнулася быць максімальна шчодрай. У дадатак да Галіцыі, што мусіла перайсці да Рэчы Паспалітай паводле плана Герцберга, Фрыдрых Вільгельм прапаноўваў зменшыць для яе мыта правозу тавараў з мора па Вісле ў два разы. Аб’ектыўна такое паслабленне магло стаць сур’ёзным фінансавым уліваннем у слабую эканоміку дзяржавы абодвух народаў.
Была ў прускіх планаў і міжнародная падтрымка. Вядомы кампазітар, а адначасова палітычны дзеяч Міхал Клеафас Агінскі, які ў 1790 годзе быў у Англіі ў якасці афіцыйнага прадстаўніка Рэчы Паспалітай, узгадваў у сваіх мемуарах, што англійскі прэм’ер-міністр Уільям Піт настойліва раіў маладому Агінскаму прыняць прапанову Прусіі, бо яна, маўляў, сур’ёзна палепшыла б і палітычнае, і эканамічнае становішча Рэчы Паспалітай.
Тым не менш шляхецкая рэспубліка ніяк не жадала адмаўляцца ад сваіх тэрыторый. У выніку шматлікіх перамоў замежнай дэпутацыі ўсё ж атрымалася раздзяліць дамову на «палітычную», у якой гарантавалася ўзаемадапамога ў выпадку вайны з любым суседам, і «эканамічную», дзе прапісваліся ўмовы перадачы двух гарадоў і змяншэння мыта.
29 сакавіка 1790 года, у сітуацыі ўсеагульнай незадаволенасці, была падпісаная першая, «палітычная» частка дамовы, а другая адкладзена на далейшы разгляд. Такі варыянт, вядома, не задавальняў Прусію. Затое падпісанне палітычнай дамовы можна назваць поспехам варшаўскай дыпламатыі, бо ўпершыню за некалькі дзесяцігоддзяў замежнапалітычны вектар Рэчы Паспалітай павярнуўся ў іншы бок. Гэта прызнала і Расія, бо яе пасол Густаў Штакельберг быў адазваны з Варшавы раззлаванай Кацярынай ІІ.
Але радавацца доўга не давялося. Дамова з Прусіяй аказалася нетрывалай.
Рэйхенбах, які ўсё змяніў
Той жа самы Уільям Піт, які раіў Агінскаму аддаць Гданьск і Торунь, у пэўны момант зразумеў, што ад рэалізацыі плана Герцберга Прусія ўзмацніцца аж занадта. Таму ён выставіў ультыматум Фрыдрыху Вільгельму, што калі Прусія наважыцца напасці на Аўстрыю, то Англія, а разам з ёй і Нідэрланды разарвуць ваенны саюз з прусакамі, якім на той момант яны былі аб’яднаныя. А без Англіі і Нідэрландаў Прусія апынулася б у міжнароднай ізаляцыі.
На такую ахвяру Берлін пайсці не мог. Прыніжаны Фрыдрых Вільгельм вымушаны быў паддацца ціску. 27 ліпеня 1790 года ў невялікім гарадку Рэйхенбах (цяпер польскі горад Дзяржонеў) была падпісана Рэйхенбахская канвенцыя, паводле якой Аўстрыя абавязвалася выйсці з вайны з Турцыяй і не падтрымліваць Расію, а Прусія ўзялася дапамагчы Аўстрыі задушыць паўстанне ў Аўстрыйскіх Нідэрландах (прыблізна цяперашнія Бельгія і Люксембург), якое ўспыхнула пад уплывам Французскай рэвалюцыі.
Падпісанне гэтай дамовы моцна раззлавала паслоў Вялікага сойма ў Варшаве. Бо, нагадаем, адной з мэтаў саюзу з Прусіяй для «патрыётаў» была сумесная вайна супраць Аўстрыі і адабранне ў яе, на карысць Рэчы Паспалітай, Галіцыі. Таму інфармацыя пра тое, што здарылася ў Рэйхенбаху, цалкам падарвала давер да прускай палітыкі. 6 верасня 1790 года ў сойме быў ухвалены дакумент аб непадзельнасці тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Па сутнасці, гэта было абвяшчэнне Прусіі аб заканчэнні супрацоўніцтва з ёй.
Разагнаны цягнік не спыніць
Расчараванне ў палітыцы Фрыдрыха Вільгельма, можа, і не было б вялікай праблемай, калі б не абставіны, у якіх праходзіў Вялікі сойм. Усе тыя рэформы, якія да таго часу запланавалі прадстаўнікі патрыятычнай партыі з улікам падтрымкі Прусіі, ужо проста немагчыма было спыніць.
3 мая 1791 года была прынята Канстытуцыя Рэчы Паспалітай, якая абвяшчала спадчынную манархію, адмяняла liberum veto і дэкларавала шэраг іншых рэформаў, якія відавочна ўмацоўвалі Рэч Паспалітую як самастойную дзяржаву. Расіі такое спадабацца не магло.
У ліпені 1791 года ў Пінску сабралася праваслаўная кангрэгацыя, якая ўтварыла «Нацыянальны сінод праваслаўных цэркваў Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага». У параўнанні з прыняццем Канстытуцыі 3 мая, якая стварала толькі далекасяжныя праблемы для кацярынінскай дыпламатыі, Пінская кангрэгацыя біла па асновах расійскай палітыкі ў рэгіёне, бо забірала ў яе «базу» — праваслаўнае насельніцтва.
Усе гэтыя радыкальныя дзеянні праводзіліся абсалютна без аглядкі на замежнапалітычную сітуацыю ў Еўропе — так, нібыта за спінай у паслоў усё яшчэ стаіць магутная Прусія. А ў рэальнасці Рэч Паспалітая ў пачатку 1791 года знаходзілася ў поўнай дыпламатычнай адзіноце. Рэфарматарская партыя выйшла на пік сваіх магчымасцяў, зблізіўшыся з каралём, і ўжо не магла спыніцца.
Агулам дзейнасць Вялікага сойма ў 1791 годзе разам з разгортваннем рэвалюцыйных падзей у Францыі і заканчэннем вайны ў Турцыі ўжо ў канцы года зрабіла непазбежнасцю ўвядзенне на тэрыторыю Рэчы Паспалітай расійскіх войскаў.
Два планы Пецярбурга
У пачатку 1792 года ў Пецярбургу існавала два планы адносна Рэчы Паспалітай. Першы прадугледжваў з дапамогай магнацкай рэакцыі адкруціць усё назад: адмяніць канстытуцыю і іншыя радыкальныя пастановы сойма і зноўку зрабіць суседнюю дзяржаву «ручной». У адпаведнасці з другім варыянтам, у Рэчы Паспалітай зноў мусілі забраць тэрыторыі, каб у новых межах яна больш не змагла ствараць такіх праблем, якіх нарабіла для суседніх манархаў у 1791 годзе.
Базавым быў першы план. Незадаволеныя польскія магнаты, у якіх забралі іх вольніцу, самі звярнуліся да Кацярыны ІІ з просьбай падтрымаць іх у вяртанні «справядлівасці» і ліквідацыі пастаноў «злачыннай канстытуцыі». 14 мая 1792 года ва ўкраінскім мястэчку Тарговіца на Падоллі (цяпер Кіраваградская вобласць) была ўтворана канфедэрацыя, на чале якой сталі магнаты Шчасны Патоцкі, Севярын Жавускі і Францішак Браніцкі. Для падтрымкі гэтай канфедэрацыі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай увайшло статысячнае расійскае войска.
Большасць гісторыкаў пагаджаецца, што яшчэ ў сярэдзіне 1792 года, калі ўся тэрыторыя Рэчы Паспалітай была пад кантролем Пецярбурга, Кацярына ІІ разлічвала на рэалізацыю першага плана. Канстытуцыя была адмененая, кароль далучыўся да канфедэрацыі, верагоднасць вяртання статус-кво мінулых дзесяцігоддзяў выглядала рэальнай.
Але тут зноўку выйшаў на паверхню план Герцберга. Разгортванне Французскай рэвалюцыі моцна зблізіла яшчэ зусім нядаўніх супернікаў — Прусію, Аўстрыю і Расію. У 1791 годзе актывізаваліся кулуарныя дыпламатычныя перамовы паміж гэтымі дзяржавамі, на якіх абмяркоўваліся праблемы двух рэвалюцыйных рэгіёнаў — Францыі і Рэчы Паспалітай.
У лістах Кацярыны ІІ таго перыяду прасочваецца яе моцная незадаволенасць прускімі дыпламатамі, якія пры любых абмеркаваннях «польскага пытання» заўсёды настойліва выстаўлялі толькі адно патрабаванне — аддаць ім Гданьск і Торунь. Дапусціць тое, каб Прусія проста так атрымала новыя землі, Кацярына ІІ не магла. Па-першае, гэта азначала б паражэнне Расіі і ўзмацненне Прусіі, а па-другое, у расійскай імператрыцы быў зуб на прусакоў за першы падзел, калі Аўстрыя па іх віне атрымала значна большыя тэрыторыі, чым разлічваў Пецярбург.
А вырашыць праблему Рэчы Паспалітай без Прусіі было ніяк нельга. У такой дыпламатычнай патавай сітуацыі, маючы фонам французскія падзеі, Пецярбург усё актыўней схіляўся да рэалізацыі другога варыянта. І вось 23 студзеня 1793 года, праз дзень пасля адсячэння галавы французскага караля Людовіка XVI, Прусія і Расія падпісалі дамову аб другім падзеле Рэчы Паспалітай.
Стары граф Эвальд Герцберг назіраў за гэтымі падзеямі ўжо збоку. Пасля ганебнага для Прусіі Рэйхенбахскага саюзу граф быў адпраўлены ў адстаўку. Іронія заключаецца ў тым, што, настойваючы на перадачы Гданьска і Торуня Прусіі, Герцберг заўсёды публічна выступаў за захаванне дзяржавы Рэчы Паспалітай і агулам прыязна ставіўся да ўсходняй суседкі, таксама як і ягоны патрон Фрыдрых Вільгельм ІІ.
Найбольш жа катастрафічных вынікаў рэалізацыі свайго плана Герцберг не пабачыў: ён памёр 27 мая 1795 года, за паўгода да поўнай ліквідацыі Рэчы Паспалітай.
Як мучылі Ціля Швайгера і цэнтры гарадоў, каб стварыць карцінку для судзімага за махлярства пратэжэ Дзмітрыя Баскава15
Каментары