«Partyja refarmataraŭ zajšła tak daloka, što ŭžo nie mahła spynicca». «Płan Hiercbierha» musiŭ vyratavać Reč Paspalituju, ale nasamreč jaje zahubiŭ
Ličycca, što padzieły Rečy Paspalitaj źviazanyja ŭ pieršuju čarhu z ambicyjami rasijskaj impieratrycy Kaciaryny II. Ale kali pasprabavać skłaści top samych važnych asobaŭ, jakija spryčynilisia da druhoha i treciaha padziełaŭ Rečy Paspalitaj u 1793 i 1795 hadach, to adno ź pieršych miescaŭ zojmie mała kamu siońnia ŭ nas viadomy pruski dziaržaŭny dziejač hraf Evald Frydrych fon Hiercbierh. Piša Cimoch Akudovič.
Najbolšaja pieramoha karala
U 1787 hodzie Kaciaryna II płanavała napad na Turcyju. Vajna abiacała być ciažkaj, a tamu rasijskaja impieratryca pryniała prapanovu karala Rečy Paspalitaj Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha zaklučyć vajenny sajuz pamiž jahonaj krainaj i Rasijaj. Kaciarynu nie tak cikaviła asłablenaje vojska susiedniaj dziaržavy, jak jaje pamiežnyja z Turcyjaj krepaści, ź jakich zručna było razhortvać nastupleńnie.
A voś dla Paniatoŭskaha damova stała vialikaj zamiežnapalityčnaj pieramohaj, ci nie najbolšaj za ŭsiu jahonuju karjeru. Pa-pieršaje, jana staviła Reč Paspalituju na ŭzrovień sajuźnika, a nie padapiečnaha Rasii. A pa-druhoje — davała mahčymaść pavialičyć svajo vojska i, što istotna, adrazu ž zahartavać jaho ŭ spravie. Na toj momant vojska Rečy Paspalitaj užo niekalki dziesiacihodździaŭ nie ŭdzielničała ni ŭ adnoj rehularnaj vajennaj kampanii, i ŭ dadzienym vypadku heta było vynikam nie siły, a słabaści dziaržavy.
Jakraz dla pavieličeńnia vojska Kaciaryna II pahadziłasia na adzin techničny momant, jaki ŭ vyniku i pryvioŭ da vialikich prablem. Sprava ŭ tym, što pytańnie takoha ŭzroŭniu musiŭ uzhadnić sojm. Ale ŭ Rečy Paspalitaj dziejničała znakamitaje prava liberum veto, pavodle jakoha rašeńni mahli prymacca tolki adnahałosna. A pakolki heta mahło pieraškodzić zadumam, to było pryniata rašeńnie ab praviadzieńni nie zvyčajnaha, a skanfiederavanaha sojma. Sens jaho byŭ u tym, što ŭsie pasły abjadnoŭvalisia ŭ dźvie kanfiederacyi — polskuju i litoŭskuju. Pakolki ŭ kanfiederacyjach šlachty rašeńnie prymałasia prostaj bolšaściu hałasoŭ, to hety pryncyp pierachodziŭ i na ŭsie rašeńni sojma. Takim čynam i abychodzili liberum veto.
Papiaredni skanfiederavany sojm adbyŭsia ŭ 1773—1775 hadach, i na im było zaćvierdžana rašeńnie ab pieršym padziele Rečy Paspalitaj. Z taho času pazicyi Rasii ŭ krainie tolki ŭzmacnilisia: u 1775-m była stvorana Pastajannaja Rada — najvyšejšy administracyjny orhan dziaržaŭnaha kiravańnia. Choć pradstaŭniki ŭ Radu vybiralisia sojmam, upłyŭ rasijskaj palityki byŭ tam nastolki mocny, što ŭ jaje zaŭsiody traplali patrebnyja Rasii ludzi. A tamu ŭsie palityčnyja padziei ŭ Rečy Paspalitaj u 1770-ch i 1780-ch hadach prachodzili pad poŭnym kantrolem Pieciarburha.
Hramadstva ŭžo inšaje
Pahadžajučysia na skanfiederavany sojm, Kaciaryna II i Stanisłaŭ Aŭhust raźličvali, što ŭsio znoŭ projdzie spakojna i ŭ adpaviednaści ź ich žadańniami. Ale ni rasijskaja impieratryca, ni karol Rečy Paspalitaj nie zaŭvažyli hłabalnych źmienaŭ u nastrojach hramadstva. Da taho času ŭ Rečy Paspalitaj padrasło cełaje pakaleńnie, vychavanaje na idejach francuzskaha aśvietnictva i humanizmu, jakoje ŭžo zusim pa-inšamu hladzieła na svaje pravy i abaviazki pierad dziaržavaj. Maładyja šlachcičy prahnuli karennych reformaŭ u svajoj krainie.
Paviatovyja sojmiki prajšli zusim nie pa płanie Stanisłava Aŭhusta, usiudy brała vierch apazicyja. U vyniku z abranych na sojm 1788 hoda 46 pasłoŭ (deputataŭ) VKŁ tolki 6 byli prychilnikami karala. Taja ž situacyja była i z polskimi pasłami.
Tamu, kali 6 kastryčnika 1788 hoda adkryłasia pieršaje pasiadžeńnie sojma, u zale Karaleŭskaha pałaca siadzieli pasły, hatovyja nie tolki na pavieličeńnie vojska, ale i da značna hłybiejšych reformaŭ.
Adnak być hatovym — nie značyć mieć mahčymaść ich rabić. Rasijski faktar — i ŭ vyhladzie prapłačanych pasłoŭ, i ŭ vyhladzie vojskaŭ na miažy — nikudy nie źnik. Złamać sistemu palityčnaha kantrolu, jakuju Kaciaryna II vybudoŭvała ŭ Rečy Paspalitaj niekalki dziasiacihodździaŭ, padavałasia amal niemahčymym.
U hulniu ŭstupaje Prusija
Ale stałasia niečakanaje. U hulniu na hetym poli aktyŭna ŭklučyŭsia inšy susied Rečy Paspalitaj — Prusija.
Pruskim karalom u toj čas byŭ Frydrych Vilhielm II, plamieńnik lehiendarnaha Frydrycha II Vialikaha. Zamiežnaj palitykaj pry im, jak i pry jahonym dziadźku, zajmaŭsia pradstaŭnik staradaŭniaha pamieranskaha rodu Evald Frydrych fon Hiercbierh. Hiercbierh vieraj i praŭdaj słužyŭ Prusii jašče z 1750-ch hadoŭ: jahony podpis staić pad aktam ab zakančeńni Siamihadovaj vajny 1756—1763 hadoŭ. Vialikaja rola hetaha palityka była i ŭ praviadzieńni pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj.
U pruskaha dypłamata byli dźvie palityčnyja idei, jakija jon bačyŭ najvažniejšymi ŭ svajoj karjery. Pa-pieršaje, Hiercbierh ličyŭ hałoŭnym voraham Prusii Aŭstryju i płanamierna vystupaŭ za lubyja antyaŭstryjskija sajuzy. Pa-druhoje, jon maryŭ zabrać u Rečy Paspalitaj Hdańsk i Toruń.
Hieapalityčnaja šmatchadoŭka
Paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj vialikija terytoryi na ŭźbiarežžy Bałtyjskaha mora adyšli da Prusii, ale Hdańsk zastavaŭsia ŭ składzie Rečy Paspalitaj, choć i byŭ adrezany ad jaje vialikaj terytoryjaj užo niamieckaj ziamli. Hiercbierh, jak i Frydrych Vialiki, ličyŭ adsutnaść Hdańska, a razam ź im i Torunia ŭ składzie Prusii najvialikšaj hańbaj ajčynnaj dypłamatyi ŭ XVIII stahodździ. Pry hetym pruski dypłamat sam uskładniaŭ zadaču ich viartańnia, vystupajučy suprać vajny z Rečču Paspalitaj i staviačy metaj zachoŭvać dobryja adnosiny z uschodniaj susiedkaj.
Dzieści ŭ kancy 1780-ch u Hiercbierha vypracavaŭsia chitry šmatchadovy płan, jak realizavać svaju zadumu. U adpaviednaści ź im, Prusija prapanoŭvała Asmanskaj impieryi dapamohu ŭ zabieśpiačeńni miru z Rasijaj. Turcyja za heta musiła addać Aŭstryi Małdovu i častku Bośnii. Aŭstryja, u svaju čarhu, u padziaku za novyja ziemli pahadžałasia addać Rečy Paspalitaj Halicyju. Urešcie Reč Paspalitaja za Halicyju, pa płanie Hiercbierha, dobraachvotna pieradavała Prusii svaje harady Toruń i Hdańsk.
Hetuju składanuju dypłamatyčnuju kanstrukcyju, jakuju paźniej nazavuć «płanam Hiercbierha», jakraz i łamaŭ sajuz Rasii i Rečy Paspalitaj, zaklučany ŭ 1787 hodzie. Bierlin byŭ u rospačy, a tamu navažyŭsia pajści na pramuju kanfrantacyju ź Pieciarburham.
Prusija zamiest Rasii
13 kastryčnika 1788 hoda na pasiadžeńni niadaŭna sklikanaha sojma pruski pradstaŭnik Ludvih Hienrych Buchholc začytaŭ z trybuny notu, u jakoj abvinavačvaŭ Kaciarynu II i Stanisłava Aŭhusta ŭ zaklučeńni tajemnaj damovy, jakaja niesła pahrozu miru va ŭsioj Jeŭropie. Karol sapraŭdy niezadoŭha da taho jeździŭ va ŭkrainskija harady Kijeŭ i Kanieŭ na sustreču z rasijskaj impieratrycaj biez spravazdačy pierad šlachtaj, što sparadziła tady šmat čutak pra zdradu Paniatoŭskaha. U kancy noty karol Frydrych Vilhielm vusnami svajho pasła prapanavaŭ Rečy Paspalitaj aljans i harantavaŭ joj cełasnaść miežaŭ u vypadku kanfliktu ź lubymi susiedziami.
Pramova Buchholca adkryła dla pasłoŭ sojma zusim inšyja haryzonty dziejnaści. Apazicyja jechała ŭ Varšavu z maraj ab reformach, ale z razumieńniem, što kožnuju ideju daviadziecca prabivać praź intryhi rasijskich dypłamataŭ i z ahladkaj na rasijskija vojski na miažy. I tut raptam u adno imhnieńnie hetyja barjery źnikli. Padtrymka pruskaha karala aznačała, što možna nie tak bajacca Kaciarynu II.
Atrymaŭšy niečakany kart-błanš, pasły sojma, jaki ŭvajšoŭ u historyju jak Vialiki, ci Čatyrochhadovy, adrazu ž pačali realizoŭvać surjoznyja reformy: vielmi chutka była pryniata pastanova ab pavieličeńni vojska da 100 tysiač žaŭnieraŭ, likvidavalisia Pastajannaja Rada i Vajskovy departamient (asnoŭnyja centry prarasijskaj palityki), stvoranyja novyja orhany miascovaj administracyi — cyvilna-paradkavyja kamisii. Pačali raspracoŭvacca zakony ad haradach, ab jaŭrejach, zapłanavany pierapis nasielnictva i šmat što jašče.
Ruchali ŭsie hetyja inicyjatyvy pradstaŭniki «patryjatyčnaj partyi» pad kiraŭnictvam Ihnacyja Patockaha i Huha Kałantaja. Vialikuju rolu ŭ partyi adyhryvali pasły ad VKŁ: brescki — Tadevuš Matusievič i inflancki — Juljan Niamcevič. Hetuju partyju časta nazyvali taksama prapruskaj, bo jana abapirałasia na abiacańnie karala Frydrycha Vilhielma. Juljan Niamcevič navat napisaŭ bajku «Sava, žaba i karšak», u jakoj uchvalaŭ dziejańni Prusii pa abaronie Rečy Paspalitaj ad Rasii.
Cana pytańnia
Adnak na chvali emocyj šlachta nie vielmi zadumvałasia, što ŭ palitycy za lubyja sajuzy treba płacić. Kali pačalisia pieramovy ab kankretnym tekście damovy, to vyśvietliłasia, što Prusija patrabuje za svaje pasłuhi Hdańsk i Toruń.
Zrazumieła, što sojmavym pasłam heta nie spadabałasia. Pasolskija deputacyi abiedźviuch dziaržaŭ pravodzili biaskoncyja pieramovy, kab vyjści choć na niejki prymalny dla ŭsich bakoŭ varyjant, ale bierlinski dvor byŭ u svaim žadańni atrymańnia dvuch haradoŭ niepachisny.
Praŭda, Prusija i sama imknułasia być maksimalna ščodraj. U dadatak da Halicyi, što musiła pierajści da Rečy Paspalitaj pavodle płana Hiercbierha, Frydrych Vilhielm prapanoŭvaŭ źmienšyć dla jaje myta pravozu tavaraŭ z mora pa Viśle ŭ dva razy. Abjektyŭna takoje pasłableńnie mahło stać surjoznym finansavym ulivańniem u słabuju ekanomiku dziaržavy abodvuch narodaŭ.
Była ŭ pruskich płanaŭ i mižnarodnaja padtrymka. Viadomy kampazitar, a adnačasova palityčny dziejač Michał Kleafas Ahinski, jaki ŭ 1790 hodzie byŭ u Anhlii ŭ jakaści aficyjnaha pradstaŭnika Rečy Paspalitaj, uzhadvaŭ u svaich miemuarach, što anhlijski premjer-ministr Uiljam Pit nastojliva raiŭ maładomu Ahinskamu pryniać prapanovu Prusii, bo jana, maŭlaŭ, surjozna palepšyła b i palityčnaje, i ekanamičnaje stanovišča Rečy Paspalitaj.
Tym nie mienš šlachieckaja respublika nijak nie žadała admaŭlacca ad svaich terytoryj. U vyniku šmatlikich pieramoŭ zamiežnaj deputacyi ŭsio ž atrymałasia raździalić damovu na «palityčnuju», u jakoj harantavałasia ŭzajemadapamoha ŭ vypadku vajny ź lubym susiedam, i «ekanamičnuju», dzie prapisvalisia ŭmovy pieradačy dvuch haradoŭ i źmianšeńnia myta.
29 sakavika 1790 hoda, u situacyi ŭsieahulnaj niezadavolenaści, była padpisanaja pieršaja, «palityčnaja» častka damovy, a druhaja adkładziena na dalejšy razhlad. Taki varyjant, viadoma, nie zadavalniaŭ Prusiju. Zatoje padpisańnie palityčnaj damovy možna nazvać pośpiecham varšaŭskaj dypłamatyi, bo ŭpieršyniu za niekalki dziesiacihodździaŭ zamiežnapalityčny viektar Rečy Paspalitaj paviarnuŭsia ŭ inšy bok. Heta pryznała i Rasija, bo jaje pasoł Hustaŭ Štakielbierh byŭ adazvany z Varšavy razzłavanaj Kaciarynaj II.
Ale radavacca doŭha nie daviałosia. Damova z Prusijaj akazałasia nietryvałaj.
Rejchienbach, jaki ŭsio źmianiŭ
Toj ža samy Uiljam Pit, jaki raiŭ Ahinskamu addać Hdańsk i Toruń, u peŭny momant zrazumieŭ, što ad realizacyi płana Hiercbierha Prusija ŭzmacnicca až zanadta. Tamu jon vystaviŭ ultymatum Frydrychu Vilhielmu, što kali Prusija navažycca napaści na Aŭstryju, to Anhlija, a razam ź joj i Niderłandy razarvuć vajenny sajuz z prusakami, jakim na toj momant jany byli abjadnanyja. A biez Anhlii i Niderłandaŭ Prusija apynułasia b u mižnarodnaj izalacyi.
Na takuju achviaru Bierlin pajści nie moh. Prynižany Frydrych Vilhielm vymušany byŭ paddacca cisku. 27 lipienia 1790 hoda ŭ nievialikim haradku Rejchienbach (ciapier polski horad Dziaržonieŭ) była padpisana Rejchienbachskaja kanviencyja, pavodle jakoj Aŭstryja abaviazvałasia vyjści z vajny z Turcyjaj i nie padtrymlivać Rasiju, a Prusija ŭziałasia dapamahčy Aŭstryi zadušyć paŭstańnie ŭ Aŭstryjskich Niderłandach (pryblizna ciapierašnija Bielhija i Luksiemburh), jakoje ŭspychnuła pad upłyvam Francuzskaj revalucyi.
Padpisańnie hetaj damovy mocna razzłavała pasłoŭ Vialikaha sojma ŭ Varšavie. Bo, nahadajem, adnoj z metaŭ sajuzu z Prusijaj dla «patryjotaŭ» była sumiesnaja vajna suprać Aŭstryi i adabrańnie ŭ jaje, na karyść Rečy Paspalitaj, Halicyi. Tamu infarmacyja pra toje, što zdaryłasia ŭ Rejchienbachu, całkam padarvała davier da pruskaj palityki. 6 vieraśnia 1790 hoda ŭ sojmie byŭ uchvaleny dakumient ab niepadzielnaści terytoryi Rečy Paspalitaj. Pa sutnaści, heta było abviaščeńnie Prusii ab zakančeńni supracoŭnictva ź joj.
Razahnany ciahnik nie spynić
Rasčaravańnie ŭ palitycy Frydrycha Vilhielma, moža, i nie było b vialikaj prablemaj, kali b nie abstaviny, u jakich prachodziŭ Vialiki sojm. Usie tyja reformy, jakija da taho času zapłanavali pradstaŭniki patryjatyčnaj partyi z ulikam padtrymki Prusii, užo prosta niemahčyma było spynić.
3 maja 1791 hoda była pryniata Kanstytucyja Rečy Paspalitaj, jakaja abviaščała spadčynnuju manarchiju, admianiała liberum veto i dekłaravała šerah inšych reformaŭ, jakija vidavočna ŭmacoŭvali Reč Paspalituju jak samastojnuju dziaržavu. Rasii takoje spadabacca nie mahło.
U lipieni 1791 hoda ŭ Pinsku sabrałasia pravasłaŭnaja kanhrehacyja, jakaja ŭtvaryła «Nacyjanalny sinod pravasłaŭnych cerkvaŭ Karaleŭstva Polskaha i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha». U paraŭnańni z pryniaćciem Kanstytucyi 3 maja, jakaja stvarała tolki dalekasiažnyja prablemy dla kaciaryninskaj dypłamatyi, Pinskaja kanhrehacyja biła pa asnovach rasijskaj palityki ŭ rehijonie, bo zabirała ŭ jaje «bazu» — pravasłaŭnaje nasielnictva.
Usie hetyja radykalnyja dziejańni pravodzilisia absalutna biez ahladki na zamiežnapalityčnuju situacyju ŭ Jeŭropie — tak, nibyta za śpinaj u pasłoŭ usio jašče staić mahutnaja Prusija. A ŭ realnaści Reč Paspalitaja ŭ pačatku 1791 hoda znachodziłasia ŭ poŭnaj dypłamatyčnaj adzinocie. Refarmatarskaja partyja vyjšła na pik svaich mahčymaściaŭ, zbliziŭšysia z karalom, i ŭžo nie mahła spynicca.
Ahułam dziejnaść Vialikaha sojma ŭ 1791 hodzie razam z razhortvańniem revalucyjnych padziej u Francyi i zakančeńniem vajny ŭ Turcyi ŭžo ŭ kancy hoda zrabiła niepaźbiežnaściu ŭviadzieńnie na terytoryju Rečy Paspalitaj rasijskich vojskaŭ.
Dva płany Pieciarburha
U pačatku 1792 hoda ŭ Pieciarburhu isnavała dva płany adnosna Rečy Paspalitaj. Pieršy praduhledžvaŭ z dapamohaj mahnackaj reakcyi adkrucić usio nazad: admianić kanstytucyju i inšyja radykalnyja pastanovy sojma i znoŭku zrabić susiedniuju dziaržavu «ručnoj». U adpaviednaści z druhim varyjantam, u Rečy Paspalitaj znoŭ musili zabrać terytoryi, kab u novych miežach jana bolš nie zmahła stvarać takich prablem, jakich narabiła dla susiednich manarchaŭ u 1791 hodzie.
Bazavym byŭ pieršy płan. Niezadavolenyja polskija mahnaty, u jakich zabrali ich volnicu, sami źviarnulisia da Kaciaryny II z prośbaj padtrymać ich u viartańni «spraviadlivaści» i likvidacyi pastanoŭ «złačynnaj kanstytucyi». 14 maja 1792 hoda va ŭkrainskim miastečku Tarhovica na Padolli (ciapier Kiravahradskaja vobłaść) była ŭtvorana kanfiederacyja, na čale jakoj stali mahnaty Ščasny Patocki, Sieviaryn Žavuski i Francišak Branicki. Dla padtrymki hetaj kanfiederacyi na terytoryju Rečy Paspalitaj uvajšło statysiačnaje rasijskaje vojska.
Bolšaść historykaŭ pahadžajecca, što jašče ŭ siaredzinie 1792 hoda, kali ŭsia terytoryja Rečy Paspalitaj była pad kantrolem Pieciarburha, Kaciaryna II raźličvała na realizacyju pieršaha płana. Kanstytucyja była admienienaja, karol dałučyŭsia da kanfiederacyi, vierahodnaść viartańnia status-kvo minułych dziesiacihodździaŭ vyhladała realnaj.
Ale tut znoŭku vyjšaŭ na pavierchniu płan Hiercbierha. Razhortvańnie Francuzskaj revalucyi mocna zbliziła jašče zusim niadaŭnich supiernikaŭ — Prusiju, Aŭstryju i Rasiju. U 1791 hodzie aktyvizavalisia kułuarnyja dypłamatyčnyja pieramovy pamiž hetymi dziaržavami, na jakich abmiarkoŭvalisia prablemy dvuch revalucyjnych rehijonaŭ — Francyi i Rečy Paspalitaj.
U listach Kaciaryny II taho pieryjadu prasočvajecca jaje mocnaja niezadavolenaść pruskimi dypłamatami, jakija pry lubych abmierkavańniach «polskaha pytańnia» zaŭsiody nastojliva vystaŭlali tolki adno patrabavańnie — addać im Hdańsk i Toruń. Dapuścić toje, kab Prusija prosta tak atrymała novyja ziemli, Kaciaryna II nie mahła. Pa-pieršaje, heta aznačała b paražeńnie Rasii i ŭzmacnieńnie Prusii, a pa-druhoje, u rasijskaj impieratrycy byŭ zub na prusakoŭ za pieršy padzieł, kali Aŭstryja pa ich vinie atrymała značna bolšyja terytoryi, čym raźličvaŭ Pieciarburh.
A vyrašyć prablemu Rečy Paspalitaj biez Prusii było nijak nielha. U takoj dypłamatyčnaj patavaj situacyi, majučy fonam francuzskija padziei, Pieciarburh usio aktyŭniej schilaŭsia da realizacyi druhoha varyjanta. I voś 23 studzienia 1793 hoda, praź dzień paśla adsiačeńnia hałavy francuzskaha karala Ludovika XVI, Prusija i Rasija padpisali damovu ab druhim padziele Rečy Paspalitaj.
Stary hraf Evald Hiercbierh naziraŭ za hetymi padziejami ŭžo zboku. Paśla haniebnaha dla Prusii Rejchienbachskaha sajuzu hraf byŭ adpraŭleny ŭ adstaŭku. Ironija zaklučajecca ŭ tym, što, nastojvajučy na pieradačy Hdańska i Torunia Prusii, Hiercbierh zaŭsiody publična vystupaŭ za zachavańnie dziaržavy Rečy Paspalitaj i ahułam pryjazna staviŭsia da ŭschodniaj susiedki, taksama jak i jahony patron Frydrych Vilhielm II.
Najbolš ža katastrafičnych vynikaŭ realizacyi svajho płana Hiercbierh nie pabačyŭ: jon pamior 27 maja 1795 hoda, za paŭhoda da poŭnaj likvidacyi Rečy Paspalitaj.
Jak mučyli Cila Švajhiera i centry haradoŭ, kab stvaryć karcinku dla sudzimaha za machlarstva prateže Dźmitryja Baskava15
Kamientary