Пра расліну, якая стала адным з вядомых брэндаў нашай краіны, піша доктар гісторыі Алесь Белы.
Верасы, верасы зацвілі на світанку,
Нібы слёзы, раскіданы кроплі расы.
Я па лесе блукаю ад самага ранку —
Пазбаўляюць спакою мяне верасы! — пісала Раіса Баравікова.
Мабыць, самы старажытны з міфаў, дзе згадваецца верас, — егіпецкі. Цела падступна забітага малодшым братам, Сетам, бога Асірыса ў саркафагу марской плынню вынесла да горада Бібла (на тэрыторыі цяперашняга Лівана), дзе куст верасу абхапіў яго сваімі галінамі і схаваў у сваім ствале. Цару Бібла спадабаўся прамы і гладкі ствол, і ён загадаў ссячы дрэва, каб зрабіць з яго калону для падтрымкі даху свайго палаца. Але ўдава Асірыса Ісіда даведалася, дзе знаходзіцца труна, пасля чаго ёй удалося выпрасіць калону ў цара і вывезці яе ў Егіпет.
Цяжка ўявіць верас настолькі вялікім. Відаць, у гэтым старажытным міфе хаваецца нейкая незразумелая нам метафара. А вось рэальны верас, які мы ведаем, — невысокі куст. Дакладней, кусты, бо пад гэтым іменем у беларускай культуры вядомы і звычайны верас (Callúna vulgáris), і некалькі відаў ягоных «стрыечных братоў» з роду Erica. Яны часта растуць разам, утвараючы верасовыя пусткі.
Верас звычайны
шматгадовая вечназялёная галінастая куставая ці кусцікавая расліна вышынёю да 1 м. Расце на пясчаных мясцінах у хваёвых барах, на высечках, выгарынах, пустках, тарфяніках, утварае вялікія зараснікі — верасоўнікі.
Гістарычная радзіма верасу — Паўднёва-Усходняя Азія, але цяпер ён пашыраны таксама ў Еўропе, Заходняй Азіі, Паўночнай Афрыцы і на атлантычным узбярэжжы Амерыкі. З’яўляецца афіцыйным раслінным сімвалам адной з паўднёвых правінцый Швецыі — Вёстэргётланда.
Лісце ў верасу дробнае, лускападобнае, размешчана накшталт чарапіцы ў 4 рады. Кветкі дробныя, двухполыя, званочкавыя, у аднабокіх гронках. Плод — пушыстая чатырохгранная каробачка. Размнажаецца пераважна насеннем, але можа і парасткамі.
Дзеля дэкаратыўных мэтаў культывуецца і як садовая расліна.
Прыкмета восені
Верас — адна з нямногіх раслін, якая заслужыла права «адкрыта» даць сваю назву каляндарнаму месяцу ў беларускай (верасень), польскай (wrzesień), украінскай (вересень) мовах. І гэта трохі нечакана, бо верас не мае важнага гаспадарчага значэння і нейкіх яскравых міфалагічных асацыяцый, прынамсі, у нашай сённяшняй або даступнай даследаванню народнай культуры. Можа, нашых продкаў некалі ўразіла трывожная прыгажосць верасня, у якой ужо адчуваецца подых будучых халадоў?
Разнаквецце верасоў — яскравая прыкмета восені. Лісце гэтага невысокага хмызняку можа быць срэбным, жоўтым, зялёным, карычневым, чырвоным, а кветкі — белымі, ружовымі, ліловымі, малінавымі, вішнёвымі і іншых колераў. Найлепш верас расце на верхавых балотах, якія да меліярацыі складалі ладную частку тэрыторыі Беларусі. Так што даўней і сапраўды верас падчас квітнення, з канца лета і часам да канца лістапада, быў вельмі прыкметнай часткай беларускага пейзажу.
Ад шчасця да няшчасця
Сімвалічнае значэнне верасу больш надаюць заходнееўрапейскія народы. У кельцкай культуры гэта расліна з пераважна пазітыўным значэннем, яна абяцае каханне і шчасце. Галінка верасу пад падушкай нібыта рабіла сны прарочымі (ёсць версія, што незвычайныя сны выклікалі непрыкметныя галюцынагенныя грыбкі, якія паразітуюць на верасе). У Ірландыі верасовым дымам абкурвалі дамы і жывёлу, баронячы іх ад злых духаў. А ў Шатландыі верас шырока распаўсюджаны ў дэкоры дому для шлюбу (пры гэтым асабліва цэніцца белы). Нявесты там часта дадаюць белы верас у вясельныя букеты або прышпільваюць да валасоў — у знак намеру захаваць вернасць і пражыць доўгае і шчаслівае сямейнае жыццё.
Дарэчы, і ў Беларусі з верасу часам рабілі гэтак званае «вясельнае дрэўца» — важны атрыбут абраду г.зв. «дзявочага вечара», хоць часцей для гэтага выкарыстоўваліся галінкі хвойных дрэў.
Дзікае паляванне на верасовых пустках
«…Але яшчэ i зараз я часам бачу ў сне сiвыя верасовыя пусткi, чэзлую траву на паверхнi прорваў i дзiкае паляванне караля Стаха, якое скача па дрыгве. Не бразгаюць цуглi, моўчкi сядзяць у сёдлах прамыя постацi коннiкаў. Вецер развейвае iх валасы, плашчы, грывы коней, i самотная гострая зорка гарыць над iхнiмi галовамi.
У жахлiвым маўчаннi шалёна скача над зямлёю дзiкае паляванне караля Стаха. Я прачынаюся і думаю, што не прайшоў ягоны час, пакуль ёсць цемра, голад, нераўнапраўе і цёмны жах на зямлі. Яно — сімвал усяго гэтага…», — пісаў Уладзімір Караткевіч у «Дзікім паляванні караля Стаха».
Старадаўняя шатландская легенда апавядае, што верас быў адзінай раслінай, якая «пагадзілася» з Божай прапановай расці на скалістых пагорках. І за гэтую пакору атрымала дар незвычайнай цярплівасці, непатрабавальнасці і непаўторную рознакаляровую прыгажосць.
Верас — нефармальны сімвал Шатландыі, прысутнасць якога ў мясцовай культуры вельмі прыкметная. У старыя часы з расліны рабілі жоўтую фарбу для знакамітай тканіны «шатландкі», з якой шылі нацыянальнае адзенне і, паводле апрацаванай Робертам Льюісам Стывенсанам легенды, выкарыстоўвалі для прыгатавання верасовага мёду (элю), рэцэпт якога страчаны назаўжды.
А вось у германскіх народаў верас мае сімвалізм змрочны. Ён асацыюецца з беднасцю і нешчаслівым лёсам, а прынесены ў дом — здольны наклікаць бяду. Уключыць яго ў букет, які збіраешся падарыць, — гэта абраза, дэманстратыўны намер сурокаў. А калі і высаджваць верас — то найлепш на магіле. Але, нягледзячы на гэта, менавіта верас з’яўляецца адной з дзвюх раслінаў-сімвалаў Нарвегіі.
Прыкладна гэтак жа ўспрымаўся верас у Польшчы і ў Літве. Прынамсі, у даўняй шляхецкай Літве. На парослых верасам балотах, маўляў, водзяцца чэрці, а сама расліна, магчыма, служыць жытлом для непрыкаяных душаў, якія захраслі паміж нашым і тым светам. І прарочыць жывым слёзы і расстанні. Таму дымам верасу дзе-нідзе абкурвалі могілкі на Дзяды.
Змрочны, вусцішны сімвалізм верасовых пустак перадаў Уладзімір Караткевіч у «Дзікім паляванні караля Стаха». Магчыма, ён пераняў яго з замежнай літаратуры, бо ў славутым рамане англійскай пісьменніцы Эмілі Бронтэ «Навальнічны перавал» верасовыя пусткі Ёркшыра таксама служаць фонам для падобных падзей.
Дзе-нідзе ў Польшчы і Украіне верасовы вянок дарылі ў знак заканчэння рамантычных адносін. Такое ж значэнне — безнадзейнасці і самоты — верас у пару цвіцення мае ў некалі папулярнай польскай эстраднай песні «Ліловы верас», якую выконвала ўраджэнка Вільні Рэгіна Бельская (1926—2018).
Сімвал роднага краю
У беларускай паэзіі, у адрозненне ад «Дзікага палявання», верас звычайна нясе толькі пазітыўныя асацыяцыі.
Вядомая літаратарка, дзяячка беларускага руху часоў БНР і знаўца батанікі Людвіка Сівіцкая-Войцік (1892—1991) увайшла ў гісторыю айчыннай культуры пад псеўданімам Зоська Верас. І адзін са сваіх вершаў прысвяціла гэтай расліне:
Цвітуць на ўзлеску верасы
Пяшчотным колерам ліловым.
Змаўкаюць птушак галасы,
Губляюць першы ліст дубровы.
Як промні сонейка зальюць
Апошняй цеплынёй паляны, —
Тут пчолы рупныя снуюць
I звон плыве іх несціханы.
Апошні верасовы мёд
Пчалу паклікаў у палёт.
Верасовы мёд
Верас — выдатны меданос. Вельмі папулярны ў познім СССР беларускі вакальна-інструментальны ансамбль «Верасы» нагадваў пра гэта ў песні «Белая Вежа»:
А навокал вежы — як акiнуць вокам —
Пушчы, белавежскiя лясы.
Край ты мой любiмы, родная старонка,
Подыхам мядовым пахнуць верасы.
Верасовы мёд вельмі цэніцца ў сапраўдных знаўцаў, часам яго нават называюць «каралём мядоў». Ён мае высокае ўтрыманне рэчываў, неабходных для сінтэзу ферментаў, жыццёва неабходных амінакіслот, а таксама марганцу і іншых мікраэлементаў. Лічыцца, што такі мёд спрыяе загойванню ран і аптымізацыі працэсаў метабалізму.
Такі мёд мае своеасаблівыя смак і кансістэнцыю. І прытым ён амаль не салодкі. A таксама мае незвычайную ўласцівасць, у навуцы называную «тыксатрапія»: вельмі лёгка застывае ў стане спакою, але гэтаксама лёгка робіцца плынным нават ад лёгкага штуршка. Гэта ўскладняе здабыванне мёду з сотаў, і таму верасовы мёд часта так, у сотах, і прадаюць.
Не варта блытаць верасовы мёд, які носіцца пчоламі, з тым верасовым мёдам, рэцэпт якога шатландскі кароль марна намагаўся здабыць ад зваяваных медавараў у баладзе Стывенсана. Там гаворка вялася, вядома, пра пітны мёд (эль), пра які пісалася ў № 1/2019 «Нашай гісторыі».
Уладзімір Дубоўка, які параўнаў Беларусь з шыпшынай (гл. пра гэту расліну артыкул у № 8/2021 «Нашай гісторыі»), напісаў таксама верш «Ты ляжыш на руцэ маёй, верас», дзе развіваецца той жа матыў. Сціплы верас выступае як яшчэ адзін сімвал роднага краю і ягонай долі.
Ты ляжыш на руцэ маёй, верас,
найдрабнейшая з кветак.
Я пытаўся, пытаю яшчэ раз:
чым ты вабіш нас гэтак?
Ледзь прыкметны для нашага вока,
быццам зернейка маку.
Ад зямлі не расцеш ты высока,
цябе топча ўсякі.
А калі расцвіцеш на ўзлессі,
закрасуеш у пушчы, —
хараством ты тады апранешся
сапраўды неўмірушчым.
Найдрабнейшыя кветкі складаюць
хараство у кілімы.
Наша доля хіба не такая?
Скажы, верас любімы!
Ты ляжыш у мяне на далоні,
найдрабнейшая з кветак.
Я пытаю, пытаю сягоння:
чым ты вабіш нас гэтак?
Лечыць і ўпрыгожвае
Верас здаўна вядомы як лекавая расліна. Нашы продкі пілі з верасу гарбату, лячылі рэўматызм, поліартрыт, бяссонніцу, пілі адвар, калі балелі страўнік, пячонка ці ныркі. Настойкай з верасу лечаць туберкулёз лёгкіх, ацёкі на нагах, а таксама сардэчныя і нырачныя захворванні. Адварам верасу прамываюць раны і выкарыстоўваюць для ваннаў пры рэўматызме. Часам пры лекаванні ранаў, апёкаў і іншых захворванняў скуры прымяняюць парашок з высушанага верасу, якім пасыпаюць раны.
Па-за гэтым уласна выкарыстанне верасу ў гаспадарцы нязначнае. Хоць вядома, што ў Заходняй Еўропе з яго традыцыйна рабілі венікі для падмятання жытла. Яшчэ ў 1834 годзе ў Вільні выйшла кніга Каэтана Красоўскага «Спосаб узвядзення гаспадарчых будынкаў з верасу і гліны», у якой прапагандаваўся спосаб таннай пабудовы будынкаў гаспадарчага прызначэння з саману, зробленага з сумесі гліны і верасовага галля. Але цяжка сказаць, ці атрымаў ён у той час шырокае выкарыстанне. Калі раптам хто зацікавіцца — можа паспрабаваць адрадзіць старую тэхналогію.
Ну і, вядома, верас цяпер шырока выкарыстоўваецца ў дэкаратыўным садоўніцтве. Прыгожыя і разнастайныя інтэнсіўныя колеры кветак ідэальна кантрастуюць з іншымі зялёнымі раслінамі. Дзякуючы верасовым акцэнтам сад набывае непаўторны характар. Верас выдатна падыходзіць для вылучэння іншых раслін або сцяжынак, але таксама і як элемент кампазіцыі ў кошыках або вазонах.
Каментары