«Staraja vilenskaja emihracyja nie źliłasia z novaj — biełarusy mientalna roznyja»
Što ŭjaŭlaje saboj biełaruskaja dyspara ŭ Litvie? Čamu staraja i novaja emihracyja nie zdoleli abjadnacca? Čamu Tavarystva biełaruskaj kultury musić zajmacca palitykaj? Vydańnie BGmedia pahavaryła pra heta i inšaje sa staršynioj Tavarystva biełaruskaj kultury ŭ Litvie Alaksandram Adamkovičam.
«Ułasnuju lanotu i pustuju hałavu nie treba śpisvać na moŭnyja ciažkaści»
— Ja pastupiŭ u Vilenski piedahahičny ŭniviersitet na słavistyku — z hetaha ŭsio i pačałosia. Skončyŭ spačatku bakałaŭryjat, zatym — mahistraturu, paźniej i daktaranturu. Tak i asieŭ u Vilni, abros kantaktami, znajomstvami. I ŭžo jechać niekudy, štości mianiać navat składana.
— Usio skłałasia naturalnym čynam, biez umiašalnictva trecich siłaŭ, biez palityčnaha kantekstu?
— Tak, tady ŭsio było biez palityčnaha kantekstu. Viadoma, mnie nie chaciełasia žyć u toj krainie, dzie ludziej źbivajuć, dzie pa-terarystyčnamu zachoplenaja ŭłada, dzie idzie dzikaja rusifikacyja. Biezumoŭna, usio heta ŭpłyvała na mianie, moža, navat padšturchnuła da taho, kab pastupać vučycca za miažu. I paźniej heta stałasia pryčynaj, pa jakoj ja zastaŭsia ŭ Litvie.
— Ci ciažka dałasia vam, biełarusu, intehracyja ŭ litoŭskaje hramadstva?
— Asablivych ciažkaściaŭ i nie było, tamu što vučoba va ŭniviersitecie dapamahała, a kantakty ź miascovym nasielnictvam tut niepasrednyja. Pastupovaje vyvučeńnie, avałodvańnie litoŭskaj movaj mocna dapamahała ŭpisacca ŭ litoŭski piejzaž, i asabistyja kantakty, i lekcyi na litoŭskaj movie.
Tamu kali zaraz ja čuju: «moj syn chorošo učiłsia, no kak vsie pierievieli na biełaruskij, nie pošła učieba», — to mianie prabivaje na śmiech. Ja vučyŭsia na litoŭskaj movie, i heta nijak nie ŭpłyvała na maju vučobu, naadvarot, ličyŭsia nie horšym studentam, a niekalki razoŭ atrymlivaŭ i vyšejšuju stypiendyju.
Tamu nie treba dakazvać mnie, što mova admoŭna na niešta ŭpłyvaje. Kali ŭ hałavie pusta, to tak i kažycie: u hałavie pusta. Mnie navučańnie pa-litoŭsku nie pieraškodziła, naadvarot, dapamahło avałodać jašče adnoj movaj, spaznać inšy suśviet.
Niezdarma ž kažuć: kolki moŭ viedaješ, stolki žyćciaŭ pražyŭ. Tamu ŭłasnuju lanotu i pustuju hałavu nie treba śpisvać na moŭnyja ciažkaści.
— I vy daraśli da pasady redaktara litoŭskaj haziety Trakų žemė.
— Tak, ja redaktar haziety Trakų žemė («Trakajskaja ziamla»), taksama pracuju ŭ litoŭskim histaryčnym časopiśpie Voruta.
«Chočaš nie chočaš, treba zajmacca i palitykaj — inačaj biełaruski hołas uvohule źniknie»
— Tavarystva biełaruskaj kultury, jak ja razumieju, dosyć kansiervatyŭnaja arhanizacyja, jakaja zachoŭvaje i papularyzuje tradycyjnuju narodnuju kulturu.
— Dumaju, možna i tak skazać. Hetaja arhanizacyja paŭstała ŭ kancy 1980-ch, jaje zasnoŭvali biełarusy-vilenčuki mižvajennaha pieryjadu. Pierad imi i stajała zadača — zajmacca kulturnickaj dziejnaściu i zachavańniem kultury, biez palityki. Ale, na žal, žyćcio tak skłałasia, što šmat davodzicca zajmacca i palitykaj — kab vyžyć.
Ale ŭsio adno starajemsia zachoŭvać najpierš narodnuju biełaruskuju kulturu, biełaruskuju movu i tradycyi. Darečy, ni na jakija šantažy i podkupy Tavarystva nie pajšło i ŭvieś čas (u adroźnieńnie ad šmatlikich biełaruskich arhanizacyj Litvy) stajali tolki pad bieł-čyrvona-biełym ściaham i «Pahoniaj». Pačynajučy ad pieršaha dnia zasnavańnia i pa siońnia.
I ŭvieś čas naša pracoŭnaja mova biełaruskaja, u toj čas jak mnohija arhanizacyi pastupova pierachodziać na ruskuju movu. My padtrymlivajem ideały Rady BNR 1918 hoda, staim pad bieł-čyrvona-biełym ściaham i «Pahoniaj».
— Vy kažacie, što mnoha davodzicca zajmacca palitykaj. Što vy majecie na ŭvazie?
— My supracoŭničajem najpierš ź litoŭskimi palityčnymi partyjami: i z kansiervatyŭnaj partyjaj, i z sacyjał-demakratami, i ź zialonymi. Pakul, praŭda, nie vielmi aktyŭna, ale sprabavali ŭdzielničać i ŭ vybarach, i ŭ miascovym samakiravańni. Chočaš nie chočaš, treba zajmacca i palitykaj — inačaj biełaruski hołas uvohule źniknie.
Biełarusaŭ jakija pryjechali ŭ Litvu paśla 2020 hoda, šmat, ale jany pryjechali i bolšaść ź ich pajedzie nazad, ja heta baču i pa situacyi, i pa ŭłasnych kantaktach. Tamu nieabchodna, kab aŭtachtonnaje tradycyjnaje nasielnictva zachoŭvałasia, zachoŭvała svaju biełaruskaść, svaje karani — heta mahčyma najpierš praz palityčnuju dziejnaść.
— Čamu supracoŭnictva ź litoŭskimi palityčnymi siłami pakul nie duža atrymlivajecca?
— Niešmatlikaja kolkaść biełarusaŭ u Litvie, zrusifikavanaść biełarusaŭ, moža, navat niedavier da biełaruskich palityčnych siłaŭ: u Litvie achvotniej padtrymlivajuć polskija abo ruskija dyjaspary. Praŭda, ciapier, u suviazi z vajnoj va Ukrainie, ruskija siły hublajuć svaje pazicyi.
«Naša Tavarystva — nie fond maci Terezy: ni pasialić, ni pakarmić uciekačoŭ nie možam»
— Čamu nie zadałosia supracoŭnictva pamiž starymi biełarusami Litvy i novymi biełarusami, jakija apynulisia ŭ Litvie paśla 2020 hoda? Što pieraškadžaje?
— Ciažka skazać. Ale hetuju tendencyju ja naziraju nie tolki ŭ Litvie — šmat dzie. U Łatvii biełarusaŭ značna bolš, a biełaruskaha žyćcia tam nie isnuje navat i na 10 adsotkaŭ taho, što jość u Litvie.
Čamu tak adbyłosia? Mahčyma, va ŭciekačoŭ byli ekanamičnyja prablemy, ekanamičnyja ciažkaści, a naša Tavarystva — nie fond maci Terezy: ni pasialić, ni pakarmić — takimi resursami nie vałodaje. My nie možam akazać adekvatnuju materyjalnuju dapamohu, na jakuju biełarusy chacieli b raźličvać, pryjechaŭšy siudy: ni zasialić, ci kampiensavać pražyvańnie abo dapamahčy z pracaj.
Dumaju, kali na pieršym miescy ŭ bolšaści stajali ŭsio ž ekanamičnyja intaresy (zrazumieła, nie biez palityčnych pryčyn, inakš siudy nichto asabliva i nie bieh by, a ludzi biehli, kab zachavać jak minimum svajo žyćcio), to ŭ hałovach na pieršym miescy stajała ekanomika, a nie kultura.
Kožny šukaŭ bolšyja zarobki, lepšaje miesca — to-bok uładkoŭvali svajo ŭłasnaje žyćcio.
Možna padyści da hetaj prablemy i pa-fiłasofsku: vilenskaja intelihiencyja, žyvučy ŭ inšaj krainie, mientalna akazałasia dalokaj ad biełarusaŭ z aŭtachtonnaj mietrapolii. Biełarusy mientalna roznyja, tamu i składana navieści masty.
— To-bok, pamiž starymi i novymi biełarusami ŭźnikła linija padziełu?
— Źlivańnia staroj vilenskaj biełaruskaj emihracyi z novaj nie adbyłosia. U mianie padazreńnie, što naŭrad ci čas pakaža i rassudzić — čamu i jak. U mianie navat ź Vilenskaha ŭniviersiteta jość dva studenty, jakija pišuć pracy pa Tavarystvu, ale nivodnaha ź EHU.
— A Tavarystva sprabavała naładzić stasunki z novymi biełaruskimi arhanizacyjami? Z toj ža «Dapamohaj»?
— Z «Dapamohaj» my i tak supracoŭničajem u roznych śfierach, z «Dapamohaj» my jakraz u kantakcie. Heta, vidać, ci nie adzinaja biełaruskaja arhanizacyja, ź jakoj my jašče možam znachodzić ahulnuju movu i parazumieńnie.
— A ź jakimi jašče arhanizacyjami sprabavali naładzić kantakty?
— Nie asabliva z kim i sprabavali. Maładziony, novyja inicyjatyvy, arhanizacyi pra nas viedajuć, my pra ich viedajem, ale kolki ja ni zaprašaŭ na našy imprezy, jany nie asabliva prychodziać. Adpaviedna, i ja mała atrymlivaju zaprašeńniaŭ. Kali my adznačali 35-hodździe TBK, dyk chto tolki nie pryjšoŭ: prymaŭ vinašvańni i ad litoŭcaŭ, ad palakaŭ, a ad biełaruskich arhanizacyj nikoha amal i nie było. Za redkim vyklučeńniem.
— Ale, jak ja razumieju, asabista vy kantaktujecie z novymi biełarusami.
— Tak.
— Što ž saboj ujaŭlaje masa biełarusaŭ, jakija pryjechali ŭ Litvu paśla 2020 hoda? Ci možna kazać pra biełaruskuju dyjasparu jak pra adziny arhanizm?
— Ja nie staŭ by kazać pra adziny arhanizm, bo biełarusy vielmi roznyja: jość i palityčnyja, i ekanamičnyja, i čysta bytavyja. Nie budziem chavać: mnohija jechali ŭ Litvu, kab palepšyć umovy žyćcia, chto prosta chacieŭ pierajechać u Jeŭropu i skarystaŭsia 2020 hodam. Nie budziem hetaha admaŭlać.
Ale ja adznačyŭ by i stanoŭčuju tendencyju. Z kožnym razam usio bolš i bolš baču i sustrakaju biełaruskamoŭnych biełarusaŭ. Jašče 10 hadoŭ mnie nie davodziłasia stolki mnoha razmaŭlać pa-biełarusku, jak ciapier. Hety pavarot da biełaruskaści, da biełaruskaj movy vidavočny. Mahčyma, nie nastolki masavy, jak chaciełasia b, ale ŭsio roŭna heta prahres.
Što pryjemna: na biełaruskaj movie razmaŭlaje vielmi šmat maładych ludziej, jakija imknucca i svaich dziaciej addać u biełaruskuju himnaziju. Ciapier uvohule ŭźnikła inicyjatyva — dabivacca ad Vilenskaha samakiravańnia adkryćcia druhoj biełaruskaj škołki. Mianie heta nie moža nie radavać: biełaruskaja mova stała adnym z faktaraŭ, vakoł jakoj pačali hurtavacca pryjezdžyja biełarusy.
— Voś bačycie: niefarmalnaje hurtavańnie biełarusaŭ usio ž adbyvajecca.
— Tak, i 25 sakavika biełarusy vychodziać na płošču, vychodziać kałonami. A 8 žniŭnia na vulicy vyjšli niekalki tysiač biełarusaŭ.
— I ŭsio ž, vy miarkujecie, bolšaść biełarusaŭ źjeduć? Jany pryjechali ŭ Litvu pieračakać hetyja ciomnyja časiny?
— Ja dumaju, tak. Kantaktujučy, razmaŭlajučy ź ludźmi, ja prychodžu da vysnovy, što adjezd budzie ŭ dva baki: dalej u Jeŭropu, a peŭnaja častka vierniecca ŭ Biełaruś. Bajusia, što bolšaść nie vierniecca ŭ Biełaruś.
«U Tavarystvie samaja vialikaja kalekcyja biełaruskich mastakoŭ u Litvie»
— Davajcie vierniemsia na TBK. Vidavočna, Tavarystva maje niejkija pryjarytety ŭ dziejnaści.
— Tavarystva biełaruskaj kultury pracuje pa troch asnoŭnych kirunkach.
My pravodzim tradycyjny štohadovy fiestyval biełaruskaj pieśni, pryčym admysłova pravodzim jaho ŭ rajonie Novaja Vilnia. Pavodle statystyki, 30 adsotkaŭ žycharoŭ tam składajuć biełarusy, a kali brać šyrej, to 75 pracentaŭ žycharoŭ albo majuć biełaruskaje pachodžańnie, albo majuć rodzičaŭ u Biełarusi. Raniej tam uvohule nie było nijakich imprez i mierapryjemstvaŭ, ludzi chutka rusifikavalisia i pałanizavalisia. A ciapier biełarusy pačynajuć patrochi zhadvać svaje karani i prychodziać na našyja kancerty — pačuć biełaruskuju movu i biełaruskuju pieśniu. Jak pa mnie, dyk heta bolš važny čyńnik, čym vyjści na płošču i pamachać ściahami.
Akramia fiestyvalu, štohod my pravodzim plenery biełaruskich mastakoŭ: pryjazdžajuć mastaki, malujuć karciny, jakija vystaŭlajucca na roznych placoŭkach — takim čynam biełarusy mohuć bližej paznajomicca i ź biełaruskim mastactvam, a chto paśpieje na sam plener, to i z mastakami. Biełaruskaja kultura, dziakujučy pleneram, dasiahalnaja i ŭ Litvie: nie treba jechać u Biełaruś,kab pahladzieć karciny.
Kožny hod my imkniemsia zaprašać roznych mastakoŭ. Nie pabajusia skazać, što ŭ našym Tavarystvie samaja vialikaja kalekcyja biełaruskich mastakoŭ u Litvie.
Sioleta plener jašče napieradzie. Jak praviła, pryjazdžajuć biełaruskija mastaki, ale da ich dałučajucca i litoŭskija mastaki, i łatyšskija, i polskija.
— Ci zajmajeciesia knihavydańniem?
— Vydaviectva Tavarystva biełaruskaj kultury vydała niekalki knižak: pa historyi Vilni, uspaminy biełarusaŭ-vilenčukoŭ, taksama znakamity Zianon Paźniak vydavaŭ u našym vydaviectvie niekalki svaich knih. Tavarystva maje vydaviectva, moža, i nie takoje viadomaje, jak «Januškievič» ci Arche, ale knižki vydajucca.
— Bližejšymi płanami padzieliciesia?
— U Tavarystva try asnoŭnyja kirunki dziejnaści: fiestyval, plener i vandroŭki. My jašče zajmajemsia i vandroŭkami pa roznych miaścinach Litvy, taksama źviazanych ź biełaruskaj historyjaj i kulturaj. Niadaŭna jeździli ŭ Biržy, dzie pastaŭlenyja niekalki pomnikaŭ paŭstancam 1863 hoda…
— Mierapryjemstvy patrabujuć vydatkaŭ. Ci znachodzić Tavarystva padtrymku ŭ biznes-kołach?
— Na žal, nie. Biełaruski biznes nas nie padtrymlivaje. Usio, što my atrymlivajem, — heta padtrymka z boku Litvy. Na žal.
«Siońnia haryć śmiećcie, zaŭtra buduć hareć vašy dzieci». Biełarusam Litvy rassyłali pahrozy ad imia ultranacyjanalistaŭ. Ale prakałolisia
«Nie važna, u čyich rukach horad, hałoŭnaje, kab jon byŭ u rukach vašych siabroŭ» — Siarhiej Šupa pra Vilniu, BNR i VKŁ
Z pomnikam paŭstancam 1863 hoda ŭ Vilni ŭźnik niečakany pavarot. Jaho mohuć navat demantavać
Kamientary