Chłuśnia, muzy i zołata. Raspaviadajem, što na siońnia viadoma pra skulpturu «Archieołahi» Džordža de Kiryka, jakuju palityk atrymaŭ u zamiežnym vizicie, jakoha nie było, a paśla byccam by padaryŭ muzieju.
10 listapada ministr kultury Anatol Markievič uračysta pieradaŭ Nacyjanalnamu muzieju Biełarusi skulpturnuju kampazicyju «Archieołahi (Vialikija archieołahi)» znakamitaha italjanskaha majstra Džordža de Kiryka. Ministr padčas pramovy ahučyŭ, što heta zroblena na daručeńnie Alaksandra Łukašenki, jakomu skulptura była ŭručana ŭ čas adnoj z pajezdak za miažu.
Dziaržaŭnymi miedyja hetaja padzieja traktavałasia vyklučna jak šyroki žest palityka, jak ščodry padarunak. Hetaje ŭražańnie padmacoŭvaŭ i padziačny list na imia Alaksandra Łukašenki ad dyrektarki muzieja Hanny Konanavaj, u jakim jamu dziakavali za «dabračynny akt».
Skulptura i jaje pravienans vyklikajuć mnostva pytańniaŭ, jakija nijak nie raskryvalisia ŭ dziaržaŭnych miedyja i aficyjnych kanałach. Na ich pastarajemsia choć by častkova adkazać u hetym artykule.
Pa-pieršaje, kali i kudy adbyłasia zamiežnaja pajezdka Łukašenki, dzie jamu mahli zrabić padarunak? Za apošnija niekalki hadoŭ u suviazi z rezkim paharšeńniem adnosinaŭ z mnohimi krainami śvietu i biez taho nievialikaje koła krain, dzie jaho mahli čakać, skaraciłasia da miež dziaržaŭ-udzielnic Arhanizacyi Damovy pra kalektyŭnuju biaśpieku, afrykanskich i azijackich aŭtakratyj, Kitaja i Irana.
Kožny zamiežny vizit padrabiazna tranślujecca jak znakavaja padzieja, va ŭsich dziaržaŭnych miedyja, aśviatlajecca ŭ tym liku i toje, što lidary krain adzin adnamu daryli.
U vypadku z «Archieołahami» bratniuju krainu, jakaja mahła zrabić taki ščodry padarunak, čamuści chavajuć zamiest taho, kab vykarystoŭvać jak paćviardžeńnie zamiežnapalityčnych pośpiechaŭ režymu Łukašenki. Heta adrazu kidajecca ŭ vočy.
Pa-druhoje, chto sapraŭdy moh padaryć Łukašenku vysokamastacki tvor? Vidavočna, što heta byŭ niechta, chto zusim nie viedaje palityka, ale maje hrošy. Bo dobra viadoma, što raniej Łukašenka daryŭ sam i jakija padarunki atrymlivaŭ ad svaich najbližejšych paplečnikaŭ. U kancy 2018 hoda jon adznačyŭsia tym, što padaryŭ Pucinu sała i čatyry miachi bulby. Letaś rasijskaha lidara z dniom narodzinaŭ jon pavinšavaŭ siertyfikatam na traktar Belarus, na pačatku hoda padaryŭ jašče adzin traktar prezidentu Zimbabve Emiersanu Mnanhahvie.
Zimbabvijski lidar, u svaju čarhu, adkazaŭ Łukašenku pudziłam lva.
Ad prezidenta Uźbiekistana Šaŭkata Mirzijojeva Łukašenka atrymaŭ statuetku samoha siabie ŭ vobrazie chakieista, a ad chabaraŭskaha hubiernatara — dziŭnuju kampazicyju z rybami. Ale ŭsio heta miłaja drabiaza ŭ paraŭnańni z tvoram znakamitaha mastaka — takich padarunkaŭ ani Łukašenka, ani jamu nichto jašče publična nie daryŭ, navat arabskija šejchi.
Pa-treciaje, ci niama va ŭsioj hetaj tajamničaści vakoł skulptury niejkich niezakonnych i karupcyjnych schiem?
Pačać varta z taho, chto taki de Kiryka i jakuju kaštoŭnaść maje jahonaja tvorčaść.
Mastak Džordža de Kiryka (1888—1978) mieŭ hreka-italjanskaje pachodžańnie i suśvietnaje pryznańnie. Jaho ličać zasnavalnikam i najbujniejšym pradstaŭnikom tak zvanaha mietafizičnaha žyvapisu, idei jakoha paśla byli padchopleny siurrealistami. Na mnohich jahonych karcinach časta adlustravany elemienty antyčnaj kultury, naprykład, statuja śpiačaj Aryjadny, hałava Apałona, Zieŭsa, tułavy staražytnych marmuraŭ, ruiny chramaŭ.
Takoje zachapleńnie staražytnaściu tłumačycca akramia vyklučnaj estetyčnaj spadčyny Antyčnaści i tym, što jahonaj pieršaj žonkaj była Raisa Hurevič, jakaja pačynała jak tancoŭščyca, a paśla zachapiłasia archieałohijaj.
U 1927—1928 hadach de Kiryka nieadnarazova źviartajecca da temy archieałohii. U svaim cykle jon stvaraje karcinu «Archieołahi», na jakoj adlustravany dźvie biezabličnyja asoby ŭ tohach, jakija siadziać u abdymku, trymajučy na kaleniach antyčnyja piejzažy z marmurovymi pabudovami ŭ pryrodnym łandšafcie. Vidać, u 1968 hodzie majstar pieraŭvasobiŭ svajo pałatno ŭ skulpturu pad toj ža nazvaj.
Załataja muza
Kopija hetaj skulptury nasamreč užo kaliści była ŭ ścienach Nacyjanalnaha mastackaha muzieja. U 2021 hodzie tut prachodziła vystava skulptury i hrafiki z pryvatnaj kalekcyi hreka-italjanskaj mastački i juvielira Lizy Satylis, u miežach jakoj byli vystaŭleny i «Archieołahi». Paśla Minska vystaŭka «Liza Satylis — Džordža de Kiryka» naviedała taksama Mahiloŭ, dzie vystaŭlałasia ŭ muziei Vitolda Białynickaha-Biruli.
Liza Satylis paznajomiłasia z de Kiryka, jakoha jana nazyvaje svaim nastaŭnikam, padčas svajoj pieršaj piersanalnaj vystavy, kali joj było ŭsiaho 18 hadoŭ. Pavodle jaje ŭłasnych śćviardžeńniaŭ, paśla hetaha jana stała muzaj mastaka. Najbolš viadomaja mastačka ŭ juvielirnaj spravie: jana vyrablaje masiŭnyja ŭpryhažeńni amal z čystaha zołata. U časy tvorčaha roskvitu, u 1960—1970-ch hadach, jana mieła kantrakt ź juvielirnym domam Karćje.
Pieršy raz u Biełarusi Satylis źjaviłasia ŭ 2020 hodzie, kali va ŭsioj Jeŭropie dziejničali kavidnyja abmiežavańni. Siudy, pavodle jaje słovaŭ, jana pryjechała za svabodaj ad hetych abmiežavańniaŭ. Uvosień jana padaryła Mastackamu muzieju Biełarusi kaštoŭny tkany zołatam arnat, vyrableny ŭ XVI—XVII stahodździach, napeŭna, u Italii. Sama jana śćviardžała, što kali jechała ŭ Minsk, to navat nie dumała pra padarunak, ale, pabačyŭšy muziej, vyrašyła, što tut rečy samaje miesca.
I mienavita Satylis padaryła letaś Łukašenku na dzień narodzinaŭ bronzavuju skulpturu Džordža de Kiryka, pra što jana havoryć u svaim intervju ŭ pačatku hoda.
Takaja ščodraść, jak stanie trochi paźniej zrazumieła, vidać, zusim nie vypadkovaja.
Za dziŭnaść situacyi vakoł skulptury i postać epatažnaj mastački začapiŭsia ŭ svaim novym šou i Siarhiej Čały.
Jon źviarnuŭ uvahu, što jaje syn Žan-Pol Satylis zadoŭha da hetaha ŭžo pracavaŭ žurnalistam u Biełarusi i byŭ davoli šyroka viadomy ŭ vuzkich tusovačnych kołach. Maci razam z synam rehularna ŭdzielničała ŭ śvieckich raŭtach, viečarynkach, modnych mierapryjemstvach, nieadjemnaj častkaj jakich źjaŭlałasia prezientacyja juvielirnych upryhažeńniaŭ aŭtarstva samoj Lizy Satylis.
Na adnoj z takich vystaŭ-prodažaŭ, jakaja była arhanizavana ŭ kastryčniku 2020 hoda ŭ DipServisHall u Minsku, u jakaści asabistaha siabra mastački byŭ pradstaŭleny Mikałaj Havarko, uładalnik kampanii pa vyrabie biekonnaj śvininy.
Satylisy bavili Novy hod u Minsku z hrečaskim inviestaram i zołatazdabytčykam Dzimitryjasam Bakołasam. Syn Žan-Pol zapisvaŭ taksama intervju z Džaanaj Hjan (Joana Gyan), jakuju pradstaŭlaŭ jak «załatuju karalevu Hany», uładalnicu i zasnavalnicu Golden Empire Legacy Limited, što zdabyvaje zołata ŭ nazvanaj afrykanskaj krainie.
Pavodle mierkavańnia Čałaha, tut možna prasačyć poŭny žyćciovy cykł upryhažeńniaŭ Lizy Satylis: ad zdabyčy syraviny da zbytu vyrabaŭ.
Zachapleńnie miascovaj svabodaj, prezientavańnie sabie jak muzy de Kiryka, blizkaj znajomaj Nuryjeva i Dali, a taksama ščodryja padarunki źjaŭlajucca, vidać, častkaj hramatnaj markietynhavaj kampanii siamiejnaha domu pa prodažy ŭpryhažeńniaŭ z vysokaj dadadzienaj vartaściu za premijalnaść juvielirnych vyrabaŭ.
Biełaruski ekanamist nahadvaje, što ŭkładańnie hrošaj u pradmiety mastactva — heta adno z najhoršych układańniaŭ z punkta hledžańnia zachavańnia ci pavieličeńnia ich vartaści. I, jak pakazvaje praktyka, kuplenyja pa premijalnaj canie tvory ludzi pradajuć, kali stanoviacca vielmi patrebnyja hrošy. Hetaja schiema siońnia pracuje tolki ŭ nie vielmi spraktykavanych u mastactvie kołach bahatych ludziej.
Sapraŭdnaść skulptury
U chutkim časie paśla «padarunka» ad Łukašenki muzieju, žurnalisty źviarnuli ŭvahu, što 13 maja 2023 hoda na aŭkcyjonie Christie's była ŭžo pradadziena skulptura «Archieołahi» Džordža de Kiryka za 151 200 dalaraŭ ZŠA, choć aceniena jana była ŭ 200—300 tys. dalaraŭ. Była vykazana zdahadka, što mienavita hetuju skulpturu padaryli Łukašenku.
Ale jašče adna dakładna takaja ž skulptura taho ž aŭtara vystaŭlena na sajcie Hôtel Des Ventes De Monte-Carlo (HVMC), praŭda, acanili jaje značna tańniej, usiaho ŭ 60—80 tysiač jeŭra. Usie jany adlity z hipsu ŭ 1968 hodzie.
Naturalna ŭźnikaje pytańnie: a jakaja ž sa skulptur sapraŭdnaja, aŭtentyčnaja? I ci nie padsunuŭ Łukašenka Nacyjanalnamu muzieju padrobku, ad jakoj toj nijak nie moh admovicca?
Nasamreč nie ŭsio tak prosta sa skulpturami, jak moža ŭjaŭlacca nieabaznanamu čałavieku. Skulptar zvyčajna pracuje z płastyčnymi materyjałami, sa źleplenaj pracy robicca hipsavaja kopija, jakaja słužyć madellu dla dalejšych adlivak. I tut samaje składanaje.
Majstar moža zrabić niekalki adlivak, i ŭsie jany buduć ličycca aŭtarskimi. Ale tut sutykajucca roznyja intaresy, jakija prymušajuć rynak mastactva padparadkoŭvacca peŭnym praviłam. Majstry i ichnija naščadki naturalnym čynam imknucca zrabić jak maha bolš kopij, kab zarabić na kožnaj ź ich, ale ŭładalniki kopij žadajuć vałodać niečym, što maje abmiežavany tyraž, bo inakš ichni nabytak hublaje ŭ košcie i kaštoŭnaści.
U Biełarusi, dzie rynak mastactva nie nadta raźvity, hetyja pytańni nie vielmi ŭnarmavanyja, a voś u zachodnich krainach isnuje bahataja jurydyčnaja i sudovaja praktyka.
Tak, u Francyi z 1985 hoda zakon ab sapraŭdnaści tvora raźbiarstva dazvalaje vyrabić tolki adzin aryhinalny tyraž (sieryju), u jakim aryhinałami buduć źjaŭlacca vosiem pranumaravanych ekzemplaraŭ i čatyry probnyja aŭtarskija ekzemplary, pryznačanyja dla samoha mastaka. Paśla hetaha matryca, ź jakoj rabilisia adliŭki, musić być raźbitaja, kab nichto nie narabiŭ jašče kopij.
Aŭtarskija ekzemplary musiać numaravacca ź JEA I/IV pa EA IV/IV, a astatnija arabskimi ličbami z ⅛ pa 8/8, usie kopii pa-za hetym tyražom musiać ličycca prostymi repradukcyjami.
Liza Satylis razam za svaim synam źjaŭlajecca zasnavalnicaj amierykanskaha fonda de Kiryka, jakomu paśla śmierci mastaka dastalisia asobnyja jahonyja pracy, u tym liku hipsavyja madeli jahonych skulptur.
«Ja zaniałasia restaŭracyjaj i vyrabam bronzavych skulptur z hipsavych form majstra. Heta adbyvałasia pa damovie sa šmatlikimi fondami, jakim naležać jahonyja tvory», — raspaviadała mastačka ŭ intervju.
Kožny z ekzemplaraŭ skulptury «Archieołahi» de Kiryka byŭ pranumieravany padobnym čynam, ale trochi pa-inšamu, mahčyma, praź śpiecyfiku italjanskaha zakanadaŭstva. Kali pryhladziecca da kožnaj sa zhadanych skulptur, to na bakavinie kresłaŭ možna pabačyć taŭro, podpis mastaka i numar ekzemplara.
Tak, ekzemplar, vystaŭleny na Christie's, maje paznaku VI/VII, ekzemplar z sajta HVMC — paznaku IV/VII. U apisańni apošniaha łota majecca važnaje ŭdakładnieńnie pra ŭvieś tyraž: ahułam jon składajecca z 9 ekzemplaraŭ, dva ź jakich aŭtarskija i majuć paznaki E.A. 1 i 2, a astatnija 7 ekzemplaraŭ — paznaki z I da VII.
A što z «padarunkam» Łukašenki? Na im taksama jość paznaka II/VII, tak što jon, vidavočna, naležyć da taho ž tyražu i musić ličycca sapraŭdnym ekzemplaram tvora de Kiryka, nie horšym za inšyja. Praŭda, niekatoryja śpiecyjalisty ličać, što paśmiarotnyja bronzy ŭvohule nie majuć prava nazyvacca sapraŭdnymi.
Karupcyjnyja pytańni
Ale zastajecca adkrytym pytańnie, ci moh Łukašenka ŭvohule prymać taki darahi padarunak ad mastački? Kudy za mienšyja prezienty čynoŭnikaŭ i kiraŭnikoŭ pradpryjemstvaŭ kidali ŭ turmu jak złosnych karupcyjanieraŭ.
Zhodna ź biełaruskim zakanadaŭstvam prezident źjaŭlajecca najvyšejšaj słužbovaj asobaj Respubliki Biełaruś. Pavodle zakona «Ab baraćbie z karupcyjaj» dziaržaŭnaja słužbovaja asoba nie maje prava prymać u suviazi z vykanańniem słužbovych (pracoŭnych) abaviazkaŭ majomaść abo atrymlivać inšuju vyhadu ŭ vyhladzie pracy, pasłuhi dla siabie ci trecich asob, za vyklučeńniem vypadkaŭ, kali heta byli padarunki, atrymanyja pry praviadzieńni pratakolnych i inšych aficyjnych mierapryjemstvaŭ, košt kožnaha ź jakich nie pieravyšaje dvaccacirazovaha pamieru bazavaj vieličyni.
Viadoma, što ni ŭ jakija 20 bazavych tvor mastactva, jakija aceńvajecca dziasiatkami tysiač dołaraŭ, upisacca nijak nie moža. U hetym vypadku słužbovaja asoba abaviazana biazvypłatna zdać padarunak.
Pra heta Łukašenka cudoŭna viedaje: kali ŭ vieraśni 2020 hoda jamu na «MAPIDzie» padaryli siertyfikat na dvuchpakajovuju kvateru ŭ Minsku, jon addaŭ jaho dla siamji vajskoŭca. «Kudy mnie jaho dziavać? Prezident pa zakonie nie maje prava prymać padarunki».
Vyhladała jak zrežysiravanaja ščodraść, ale taki zakon sapraŭdy isnuje.
Ale skulptura, padoranaja na dzień narodzinaŭ u žniŭni 2022 hoda, tolki bolš jak praz hod patrapiła ŭ ekspazicyju muzieja. Ci padarunak, padorany mastačkaj u pryvatnym paradku, spačatku chacieli pakinuć Łukašenku, ci prosta papiarovaja vałakita afarmleńnia tvora mastactva zaciahnułasia — pra heta ciažka mierkavać.
Kudy bolš cikavaje pytańnie, čamu historyja skulptury, jakuju ahučyli hramadskaści, ad pačatku da kanca źjaŭlajecca chłuślivaj?
Nie było nijakaj pajezdki za miažu, u jakoj Łukašenka atrymaŭ taki darahi padarunak, jak nie było i samoha aktu dareńnia ad palityka muzieju, bo jon skulpturaj nikoli pa zakonie vałodać nie moh, a abaviazany byŭ biazvypłatna zdać na karyść dziaržavy.
Niaŭžo navat pra takuju niepalityčnuju reč, jak tvor mastactva, režym Łukašenki ŭžo nie moža skazać praŭdu?
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆŠto za čamadan nosić kala Łukašenki jahony achoŭnik? Nie, tam nie jadziernaja knopka20
Kamientary
Jak zaznačiv Arachamija v intiervju Nataliji Mosiejčuk, Zielenśkij vidmovivsia hovoriti z Łukašienkom, ale vin napolih, ŝo informaciju vid ńoho potribno choča b posłuchati.
"Vin todi skazav: "Mi nie budiemo vojuvati z Ukrajinoju". Vin čiesno skazav: "Ja nie možu dopustiti, ŝob voni nie koristuvalisia mojeiu infrastrukturoju i čieriez Biłoruś nie zachodili i nie zapuskali rakieti, ale ja harantuju, ŝo žodien biłoruśkij sołdat nie pierietnie kordon Ukrajini", - zaznačiv Arachamija.