«Мы былі то ахвярамі, то героямі, цяпер зрабіліся памагатымі Пуціна». Бахарэвіч пра стэрэатыпы, небяспеку кніг і шанец Беларусі

«Нацыі не ствараюцца за адзін-два гады»

— Альгерд, мы размаўляем у дні, калі ўсе згадваюць падзеі жніўня 2020 года, удзельнікам якіх быў ты разам з Юляй, якія кардынальным чынам змянілі тваё жыццё і жыццё тысяч, калі не мільёнаў, людзей. Якая праз два гады твая ацэнка таго, што адбылося, што адбываецца і што мае адбыцца ці не адбыцца?

— Я не лічу тое, што адбылося, нашай паразай. Як і раней, я перакананы, што гаварыць пра падзеі 2020—21 у катэгорыях паразы або перамогі недарэчна. Гэта не спорт, не спаборніцтва і не конкурс прыгажосці. Наш мірны пратэст, пратэст бяззбройных людзей, быў задушаны з дапамогай адкрытага тэрору ўзброенымі да зубоў бандамі, што называюць сябе «ахоўнікамі закона і парадку» — дык пра якую паразу тут вядзецца? Хіба пра таго, на каго напалі ў цёмным завулку і пырнулі нажом, можна сказаць: ён прайграў?

Тое, што адбылося ў 2020-м годзе, было заканамерна — рана ці позна чалавечыя адчай, расчараванне і прага пераменаў, заціснутыя ў тупік гэтай дзяржавай, мусілі вырвацца вонкі. Іншая рэч, што і сярод мірных пратэстоўцаў было нямала людзей, у якіх «вочы расплюшчыліся» толькі ў 2020-м. Нібыта дагэтуль у краіне не было ні палітвязьняў, ні тэрору, ні дыктатуры. Мільёны жылі, думаючы, што ўсё нармальна, і пасмейваліся з тых, хто спрабаваў біць трывогу. А ў гэты час улада рыхтавалася да бітвы.

Як і раней, я мяркую, што ў 2020-м нарэшце сустрэліся дзве Беларусі і зірнулі адна адной у вочы. Беларусь, якая спакойна жыла сабе без мовы, нацыянальнай свядомасьці, без свабоды і без культуры, у сне бяспамяцтва, — і Беларусь неспакойная і маргінальная, партызаны ХХІ стагоддзя, якія спрабавалі быць вольнымі людзьмі ў несвабоднай краіне. Дзе была тая першая Беларусь раней? І чаму тая другая змагла даказаць сваю вартасць толькі ў 2020-м?

Так ці інакш, цяпер мы ўсе, дзе б ні жылі, удзельнічаем у працэсе стварэння нашай нацыі — непапраўна позна, але лепш позна, чым ніколі. Гэта балючы працэс, у якім непазбежныя і наіўнае нэафіцтва, і штучны падзел на сваіх і чужых, і паразы, і гераізм, і памылкі, і сваркі… У ХХІ стагоддзі немагчыма жыць, не ведаючы, хто ты. А Беларусь за Лукашэнкам так і існавала — падвешаная ў часе, без твару, без надзей, без будучага.

Нацыі не ствараюцца за адзін-два гады. Беларуская еднасьць 2020-га пратрывала некалькі месяцаў, але яна была — а значыць, яна магчымая… Беларусь была ў вачах свету балотам, у 2020-м стала бурлівай ракой, а ў 2022-м робіцца ўнутраным, закінутым, паўвысахлым морам Еўропы, пра якое зноў ніхто не хоча нічога ведаць. Ці, хутчэй, Беларусь спрабуюць зноў уціснуць у нейкія стэрэатыпы: мы былі то ахвярамі, то героямі, цяпер зрабіліся памагатымі Пуціна, заўтра нам прыдумаюць яшчэ штосьці. І тое, што будзе з намі далей, залежыць ад нашай здольнасьці руйнаваць стэрэатыпы.

Павялічыць

Не даваць свету забыцца на беларускую трагедыю, не даваць вырашаць наш лёс па-над нашымі галовамі, не шукаць простых адказаў на складаныя пытаньні — вось тое, што мы можам зрабіць. Цяпер, у 2022-м, мы бачым, як расце падзел на тых, хто з'ехаў, і тых, хто застаўся. Ад таго, ці зможам мы паглядзець у вочы адны адным праз год, праз два — і залежыць будучыня Беларусі. І літаратура тут вельмі важная — дзякуючы ёй яшчэ застаецца магчымасьць такой сустрэчы.

«Фашызм у Беларусі пачаў фармавацца яшчэ ў 90-я — і цяпер мы бачым канчатковую стадыю онтагенэзу»

— Сюжэты многіх тваіх твораў («Сабакі Еўропы», «Апошняя кніга пана А»), напісаных значна раней, мы бачым у рэальнасьці. Якое пачуццё ў цябе як у аўтара — таемнае задавальненне, што аказаўся прарокам, ці шкадаванне — лепей бы ўсё гэта засталося на паперы ці ў электронным варыянце, ці іншая рэфлексія?

— Літаратура заўсёды працуе з часам. З будучым і з мінулым. З аднаго боку, я ганаруся, што прадбачыў небяспеку, што не жыў у свеце ілюзій, што шмат змог прадугадаць. Хоць, як на мяне, небяспека была досыць відавочная. Фашызм у Беларусі пачаў фармавацца яшчэ ў 90-я — і цяпер мы бачым канчатковую стадыю онтагенэзу. З другога боку, я адчуваю жах і боль. Вядома, гэта не тая будучыня, якой я хацеў. Мы людзі, разбэшчаныя масавай культурай — і нам заўсёды здавалася, што мяжа, за якой рэальнасьць антыўтопій робіцца рэальнасьцю нашага існаваньня, усё ж экзыстэнцыйна непераадольная.

Ведаеш, што і праўда пацярпела паразу за апошнія два гады — дык гэта масавая культура… Цяпер ужо ніякі галівудскі фільм, ніякі хорар, ніякая антыўтопія не ўражваюць усходняга еўрапейца так, як яго ўласнае паўсядзённае жыцьцё. Дзе няма закона, дзе няма «дна», дзе няма абароненасьці. Дзе ідзе самая сапраўдная вайна. Як пісала Юля Цімафеева ў адным з найбольш вядомых сваіх вершаў, «гэтае кіно ні пераключыць, ні выключыць».

У Беларусі дзяржава ваюе з людзьмі, ва Украіне людзі бароняць сябе і сваю дзяржаву ад акупантаў. У Расіі дзяржава і людзі забіваюць суседні народ. Усе яны яшчэ нядаўна чыталі кнігі пра будучыню — і не суадносілі іх сюжэты з сабой. Хто яшчэ пару гадоў таму верыў кнігам?..

«І я рады, што кнігу прызналі настолькі небяспечнай»

— Што адчувае пісьменьнік, чые кнігі ўкочваюць у зямлю трактарам? Ці цікава табе разабрацца ў галовах тых, хто загадваў, ці тых, хто ўкочваў?

— Гордасць, боль і жах. Гордасць, бо гісторыя з «Сабакамі Еўропы» давяла мне, што мой найлепшы раман — не проста «яшчэ адна кніжка». Я пісаў «Сабакаў» як кнігу пра свабоду. Кнігу пра Беларусь як Еўропу і пра еўрапейскі шлях Беларусі, пра ўладу мовы і мову ўлады. І я рады, што кнігу прызналі настолькі небяспечнай. Значыць, маё пасланне атрымалася выразным. Але разам з тым я адчуваю боль і жах — таму што я беларускамоўны пісьменьнік і пішу кнігі, а кнігі мусяць трапляць да чытача. Кожны мае права купіць кнігу, прачытаць яе і скласьці сваё меркаванне.

Фактычна мяне адрэзалі ад маіх шматлікіх чытачоў у Беларусі, пазбавілі права пісаць для іх. Бо і іншыя мае кнігі таксама выкінулі з кнігарняў і бібліятэк. Хоць, лепш сказаць, гэта толькі спроба адрэзаць мяне ад літаратуры і пазбавіць працы, бо сядзець моўчкі я не збіраюся. Я не магу не пісаць. Толькі літаратура надае сэнс майму прывіднаму існаванню.

Кніга, якую я пішу цяпер, — гэта якраз спроба разабрацца, што ў іх галовах…

— Які цяпер лёс друкаванай беларускай кнігі? Ці будучыня за такімі замежнымі выдавецтвамі, як «Вясна», пакуль у Беларусі не адбудуцца змены?

— Я магу расказаць пра свае кнігі апошніх гадоў. Яны — добры прыклад таго, як выглядае лёс кнігавыдання. Аўтабіяграфічная кніга «Хлопчык і снег» пра мае савецкія дзяцінства і юнацтва, працяг «Маіх дзевяностых», была ўжо звярстаная ў Менску, у выдавецтве «Янушкевіч», але так і не выйшла. Кнігі «Плошча Перамогі» і «Тэатар шчасьлівых дзяцей» я выдаў летась толькі ў электронным фармаце. Цяпер рыхтуецца новае папяровае выданьне «Сабакаў Еўропы», якое будзе апублікаванае ў Еўрасаюзе. Нашы з Юляй кнігі паэзіі, мае «Вершы» і яе «Воўчыя ягады», выйшлі ў пражскай «Вясне».

То бок мы маем усяго два шляхі: або беларускія выдавецтвы ў эміграцыі, або інтэрнэт. Але адно выдавецтва не пацягне ўсю беларускую літаратуру. З'яжджаюць аўтары, з'яжджаюць чытачы. Попыт на беларускую кнігу сярод тых, хто з'ехаў, вялікі — але ці дастатковы ён для таго, каб такія выдавецтвы маглі акупляцца? Гэта залежыць ад чытачоў. Калі ўвага да беларускай літаратуры з боку беларусаў будзе расці — будуць і новыя выданні. І тут паўстае пытанне, як транспартаваць іх у Беларусь. Бо па тым, што мы чуем і чытаем, складаецца ўражанне, што літаратура там існуе ва ўмовах падполля.

Пісаць там забаронена. Можна толькі выслужвацца і баяцца. На месца забароненай або непажаданай літаратуры хлынулі прапагандысты і верныя дзяржаве графаманы. Тыя, хто спрабуе нешта рабіць легальна, трымаюцца чым далей ад «палітыкі», ад небяспечных тэмаў.

«Гэты час варты сваёй літаратуры. Няхай яе магія зробіцца часткай супраціву»

— Апошнім разам мы сустракаліся ў Празе на прэзентацыі кніг згаданага выдавецтва «Вясна», выдання Кульбака і тваіх з Юляй Цімафеевай паэтычных кніг. Тады ты прызнаўся, што не можаш пісаць пасля таго, як пачалася вайна. Днямі я пачытала на тваёй старонцы ў ФБ, што ты пачаў пісаць новую кнігу. Што і як адбылося? Што пішаш? Наколькі гэты твор звязаны з вайной?

— Гэта будзе кніга апавяданняў пра сучасную Беларусь, і іх героі — людзі з абодвух бакоў, у тым ліку цэнзары, кАты, суддзі, прапагандысты, расійскія акупанты… Ведаеш, апошнія два гады я не дазваляў сабе займацца тым, што люблю больш за ўсё на свеце — пісаць так званую «мастацкую прозу». Мне здавалася, што час fiction скончыўся ў жніўні 2020-га і яшчэ не вярнуўся. З таго жніўня я напісаў толькі сваё фэнтэзі з элемэнтамі палітычнага трылеру — «Тэатар шчасьлівых дзяцей», і дапісаў «Плошчу Перамогі». А так — толькі вершы і публіцыстыка, ды яшчэ бясконцыя інтэрвію самым розным выданням.

Я, насамрэч, больш гаварыў гэтыя гады, чым пісаў — у нас з Юляй было неймаверна шмат публічных выступаў у розных краінах. Тым часам за мяжой у перакладах выходзілі мае кнігі — але гэта ўсё раманы, напісаныя досыць даўно. А гэтым летам я вырашыў, што ўсё, хопіць, мне можна. Можна паспрабаваць з дапамогай fiction асэнсаваць і апісаць тое, што адбываецца. Можна і трэба. Гэты час варты сваёй літаратуры. Няхай яе магія зробіцца часткай супраціву.

«Я не давяраю тым, хто не прайшоў шлях пакаяння»

— Мы пачулі шмат палітычных ацэнак, самага рознага аналізу наконт таго, што адбывалася ў шэрагах дэмакратычных сілаў апошнія месяцы — хвалі хэйту, крытыкі, далей канфэрэнцыя «Новая Беларусь», вынікам якой стала перафарматаваньне дэмакратычных сілаў і стварэнне пераходнага кабінета. Я цябе як пісьменніка хацела запытацца — што гэта было? З якога ракурсу ты за ўсім гэтым назіраў? З чаго смяяўся? Калі было маркотна?

— Калі і смяяўся — дык гэта быў сумны сьмех. Я не давяраю людзям, якія пры любой сістэме бачаць сябе выключна ва ўладзе, выключна на кіроўных пасадах.

Ведаеш, ёсць такая рэч, як пакаянне. Суд над сабой. Дзякуючы таму, што такога пакаяння не адбылося пасьля таго, як распалася савецкая імперыя, у многіх постсавецкіх краінах да ўлады прыйшлі пуціны і лукашэнкі. Народы, якія жылі ў імперыі, не сказалі сабе: мы асуджаем злачынствы камунізму, мы не толькі дзеці ахвяраў, мы дзеці і ўнукі катаў. Мы зробім усё, каб гэтага не паўтарылася. Мы будзем судзіць наша мінулае, сваё мінулае, яно было поўнае крыві і несправядлівасці, і вінаватыя ў гэтым найперш мы самі. Мы не будзем імкнуцца да велічы і гігантаманіі, мы прызнаем сваю віну і дамо новым пакаленням пачаць усё наноў, без яе.

Я не давяраю тым, хто не прайшоў шлях пакаяння. Я бачу, што тыя, хто раней спакойна працаваў на Лукашэнку, суцяшаючы сябе тым, што «мы ж нічога такога не робім», цяпер спрабуюць прадстаўляць вольны беларускі супраціў. У той час, як беларуская незалежная культура неяк выжывала, пазбаўленая ўсялякіх правоў, усялякіх магчымасьцяў для рэпрэзэнтацыі, у той час, калі мы партызанскімі метадамі спрабавалі рабіць сваё, вольнае — яны нечым там кіравалі пад сваім чырвона-зялёным сьцягам і плявалі на нас са сваіх кабінетаў.

Я цудоўна ведаю, як жылі беларускае мастацтва, беларуская літаратура ў 90-я, нулявыя, у апошнія дзесяць гадоў. Усё трымалася на чыстым энтузіязме, беларускай культуры не давалі развівацца — яна не магла як след прарасці выключна праз іх страх, іх канфармізм, іх веру ў тое, што ўсё нармальна, тую інтэлектуальную задуху, якую яны падтрымлівалі. А цяпер, апынуўшыся ў апазіцыі, многія з іх не адчуваюць сораму. Як і раней, яны шукаюць улады, бо, здаецца, нічога, апрача таго як камандаваць, не ўмеюць. Замест таго, каб пакаяцца — ці хаця б прызнаць свой саўдзел у катастрофе.

Я давяраю тым, хто не запляміў сябе такім саўдзелам. Каго падхапіла ў 2020-м гісторыя і выштурхнула наперад. Хто ўзяў на сябе адказнасьць, хто ахвяраваў сабой. Хто не сядзеў ва ўладных кабінэтах у той час, калі ў камерах сядзелі палітвязні. Хто не мільгаў на БТ, калі іншым гэта было забаронена.

Святлана Ціханоўская не будавала лукашэнкаўскі рэжым — яна пачала свой палітычны шлях адразу са змагання. Мы пазнаёміліся летась. Я ёй давяраю. Я ведаю асабіста людзей, якія з ёй працавалі, і я не сумняваюся ў іх. Вядома, любое аб’яднанне цяпер на карысьць Беларусі, калі глядзець вачыма палітычнага стратэга. Я вітаю ўсіх, хто хоча зрынуць дыктатуру. Але я не палітычны стратэг. Я аўтар «Сабакаў Еўропы» і на большае не прэтэндую.

«Мая Беларусь са мной. Сапраўдная радзіма пісьменніка — мова»

— Журналісты незалежных СМІ, якія ўсе цяпер вымушаныя працаваць за мяжой, маюць адну найвялікшую асцярогу і трывогу — не стаць медыя для дыяспары і захаваць сваю аўдыторыю ў Беларусі і адчуваць яе. Ты пісьменнік, які ўжо амаль два гады жыве без Менска і мае пры гэтым усе сучасныя спосабы камунікацыі. Як табе падаецца, ці адчуваеш ты Беларусь, якая ўнутры межаў, сваю аўдыторыю ў Беларусі?

— Вядома, я не магу сказаць, што ведаю, як жыве сучасная Беларусь. Але ведаць і адчуваць — гэта розныя рэчы. Гэта як гаварыць са сцэны і пісаць кнігі. Я паўтараю, што мая Беларусь са мной — таму што сваю краіну немагчыма забыць, нават калі б захацеў. Ніцяў занадта шмат, парваць іх — жыцця не хопіць. Сапраўдная радзіма пісьменніка — мова. І мая беларуская мова дае мне магчымасьць кожны дзень жыць беларускім болем, беларускімі навінамі, беларускімі галасамі сяброў, знаёмых, чытачоў.

Павялічыць

У маёй сям’і ёсць палітвязні — як я магу быць па-за беларускай рэальнасьцю?.. А яшчэ: цяжка нават уявіць, колькі мне прыходзіць паведамленняў ад чытачоў. Яны пытаюцца, дзе ўзяць мае кнігі, дзе можна іх спампаваць у абыход забаронаў, яны падтрымліваюць мяне ўвесь час у гісторыі з «Сабакамі», яны дзеляцца сваімі гісторыямі, яны расказваюць, як гучыць сённяшні Менск, яны кожны дзень нагадваюць мне, што я беларускі пісьменнік. Я стараюся адказваць кожнаму, хоць пытанне пра тое, дзе ўзяць «Сабакаў», мяне ўжо, шчыра кажучы, стаміла.

Я раю ўсім карыстацца пірацкімі сайтамі. У такой сітуацыі я магу сабе гэта дазволіць. Не ведаю, колькі яшчэ будзе трымацца гэтая сувязь з Беларуссю. Рана ці позна эміграцыя зацягвае чалавека з галавой. Але, напэўна, пакуль я пішу па-беларуску — нейкай вельмі важнай часткай сябе я застаюся там.

«Беларусь вынайшлі літаратары»

— Што будзе з Беларусьсю пасля вайны?

— Пытанне ў тым, ці будзе яна наогул, Беларусь. Беларусы сказалі ў 2020-м сваё слова. І яны скажуць яго яшчэ раз. І гэтае слова — свабода. А цяпер шмат што залежыць ад свету, што называе сябе вольным. Калі заходнія палітыкі ўспомняць нарэшце ўрокі дваццатага стагоддзя і выступяць супраць пуцінскага райху адзіным фронтам, калі не пакінуць Украіну адну, калі падтрымаюць беларускі супраціў замест таго, каб вешаць віну на ўсіх, хто мае беларускі пашпарт, — ёсць шанец перамагчы Расію. А тады шанец з'явіцца і ў Беларусі.

Але пакуль што ўсё ідзе да жалезнай заслоны ці трэцяй сусветнай вайны. За жалезнай заслонай, пад расійскай акупацыяй Беларусі не ацалець. Але Беларусь — не толькі дзяржава на мапе. Гэта яшчэ і ідэя, якая грунтуецца на мове, годнасці і свабодзе, на веры ў еўрапейскія каштоўнасьці. Пакуль мы жывём, напаўняючы яе зместам, хто як можа, дзе б мы ні знаходзіліся, — Беларусь працягвае быць. Пакуль Расія існуе як імперыя — Беларусь заўсёды будзе пад пагрозай.

У гэтым сэнсе вайна для нас пачалася не сёлета, яна трывае ўжо некалькі стагоддзяў. Але цяпер — яе вырашальны момант. У Беларусі няма такога прывілею — існаваць па-за гісторыяй. Беларусь — краіна-тэкст, яна была задуманая і створаная як тэкст, Беларусь вынайшлі літаратары. А тэкст існуе, пакуль яго чытаюць. Пакаленні беларусаў марылі адкрыць Беларусь свету. І калі гэтая вайна скончыцца перамогай свабоды, нас, спадзяюся, нарэшце прачытаюць — і зразумеюць. Гэта тое, чаго нам так не хапае.

• 61
• 4
• 3
• 5
• 5
• 12