Vychadziec ź biełaruskaj šlachty 28 hadoŭ kiravaŭ savieckaj zamiežnaj palitykaj. Čym zapomniŭsia Hramyka, jaki atrymaŭ mianušku Mistar Nie
Padzieńnie režymu ŭ Siryi, niahledziačy na padtrymku rasijskich vojskaŭ, prymusiła ŭspomnić pra lehiendarnaha eks-kiraŭnika MZS SSSR Andreja Hramyku: jon jašče ŭ 1982-m aścierahaŭsia, što savieckim sałdatam daviadziecca vajavać zamiest siryjcaŭ, abaraniajučy ŭładu Chafieza Asada — baćki ŭžo zrynutaha Bašara Asada. Biełarus Hramyka, jaki naradziŭsia na Homielščynie, 28 hadoŭ byŭ ministram zamiežnych spraŭ SSSR. Bieź pierabolšańnia jaho možna nazvać čałaviekam-epochaj. Pačatak karjery dypłamata prypaŭ na zakančeńnie stalinskaha Vialikaha teroru, a da pierabudovy jon zaniaŭ pasadu staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta — to-bok farmalnaha kiraŭnika Savieckaha Sajuza. Jak tak atrymałasia, što vychadziec z biełaruskaj małaziamielnaj šlachty padpisaŭ ad imieni SSSR Statut AAN i staŭ kiraŭnikom zamiežnaj palityki kamunistyčnaj zvyšdziaržavy? Čym jon zapomniŭsia na hetaj pasadzie? «Lusterka» raskazvaje pra čałavieka, jaki atrymaŭ mianušku Mistar Nie.
Sa Starych Hramykaŭ u Ńju-Jork
Biełaruskaj vioski Staryja Hramyki, u jakoj 115 hadoŭ tamu naradziŭsia budučy dypłamat i farmalny lidar SSSR, užo niama na karcie. Znachodziłasia jana na terytoryi ciapierašniaha Śviaciłavickaha sielsavieta Vietkaŭskaha rajona Homielskaj vobłaści. Katastrofa na Čarnobylskaj AES udaryła pa małoj radzimie Andreja Hramyki akurat u momant, kali jon byŭ na piku svajoj karjery. Viosku, jakaja trapiła ŭ zonu radyjeaktyŭnaha zabrudžańnia, raśsialili, a ŭ 2011 hodzie likvidavali całkam.
U savieckich aficyjnych bijahrafijach Hramyki adznačałasia, što jon naradziŭsia 18 lipienia 1909 hoda ŭ sialanskaj siamji. Ale ŭ sučasnych žyćciapisach palityka zvyčajna źviartajuć uvahu na toje, što jon pachodziŭ sa staradaŭniaha šlachieckaha rodu (choć u publikacyi da 115-hodździa Hramyki ŭ aficyjnaj haziecie Administracyi Łukašenki deputat i ideołah Vadzim Hihin pra heta pradkazalna pramaŭčaŭ). Nijakaj supiarečnaści tut niama: paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj u Rasijskaj impieryi prajšli tak zvanyja razbory šlachty, kali značnuju častku hetaha šmatlikaha sasłoŭja pierapisali ŭ miaščan i sialan. Jak by tam ni było, rod «Hramyka» fihuruje ŭ śpisie proźviščaŭ šlachty VKŁ.
Jak śćviardžajuć niekatoryja daśledčyki, baćka budučaha dypłamata da revalucyi jeździŭ na zarobki ŭ Kanadu, dzie vyvučyŭ anhlijskuju movu, ale praz traŭmu ruki byŭ vymušany viarnucca na radzimu. Całkam mahčyma, što mienavita apoviedy baćki pra hetaje padarožža i chatnija «ŭroki» anhlijskaj paŭpłyvali na dalejšy los chłopčyka.
Andrej Hramyka, jak i naležyć viaskovamu dziciaci, ź dziacinstva pracavaŭ, z 13 hadoŭ razam z baćkam — na lesanarychtoŭkach. Paśla zakančeńnia 7-hadovaj viaskovaj škoły jon advučyŭsia ŭ PTV u Homieli, a potym pastupiŭ u Starabarysaŭski sielskahaspadarčy technikum. Pavodle ŭspaminaŭ dački dypłamata, Emilii Hramyka-Pirodavaj, tam zdolny student navat paśpieŭ papracavać vykładčykam. A jašče paznajomiŭsia z budučaj žonkaj, Lidzijaj Hrynievič. Ich mocnyja adnosiny doŭžylisia da kanca žyćcia Andreja. Uśled za mužam Lidzija Hramyka daskanała vyvučyła anhlijskuju i stała adnoj z tych žonak savieckich palitykaŭ, što padarožničali najbolš. Razam z Raisaj Harbačovaj jana była siarod niamnohich žonak kramloŭskich lidaraŭ, jakija rehularna pakazvalisia na publicy.
Ale pakul usio heta było ŭ dalokaj budučyni. U mnohich publikacyjach pišuć, što paśla barysaŭskaha technikuma Hramyka z 1932 hoda vučyŭsia ŭ minskim narhasie (Biełaruskim dziaržaŭnym univiersitecie narodnaj haspadarki, ciapier BDEU). Historyk Emanuił Iofie źviarnuŭ uvahu, što takoha nie mahło być: narhas źjaviŭsia tolki ŭ 1933 hodzie. Chutčej za ŭsio, havorka idzie pra Instytut ekanomiki Biełaruskaj akademii navuk, jaki adkryŭsia akurat u sakaviku 1931 hoda. Paśla dvuch kursaŭ, praciahvajučy vučycca ŭ instytucie eksternam, Hramyka pajšoŭ pracavać dyrektaram minskaj škoły. A ŭžo adtul talenavitaha aśpiranta-ekanamista pieraviali ŭ NDI sielskaj haspadarki ŭ Maskvu, dzie ŭ 1936 hodzie 27-hadovy Hramyka abaraniŭ kandydackuju dysiertacyju pa sielskaj haspadarcy ZŠA. Pierad maładym čałaviekam majačyła pierśpiektyva paśpiachovaj karjery navukoŭca-ekanamista i vykładčyka.
Adnak u 1937 hodzie ŭ SSSR pačaŭsia Vialiki teror, padčas jakoha Narodny kamisaryjat zamiežnych spraŭ (savieckaje MZS) byŭ praktyčna razhromleny represijami. U śviecie ŭ toj čas užo vyrazna patychała novaj vialikaj vajnoj, mižnarodnaja abstanoŭka napalvałasia, i Stalinu terminova spatrebilisia kadry dla zapaŭnieńnia šmatlikich dypłamatyčnych vakansij. Andrej Hramyka ź jaho aficyjnym sialanskim pachodžańniem i svabodnaj anhlijskaj (da ŭrokaŭ baćki dadałosia ŭzmocnienaje vyvučeńnie movy padčas napisańnia dysiertacyi pra ZŠA) byŭ zaŭvažany narkamam zamiežnych spraŭ Viačasłavam Mołatavym i trapiŭ na pracu ŭ kamisaryjat.
U 1939 hodzie «vypadkovy» dypłamat užo ŭznačaliŭ adździeł amierykanskich krain Narkamata zamiežnych spraŭ. A potym skiravaŭsia ŭ ZŠA na pasadzie daradcy ambasady. Adnosiny z tahačasnym ambasadaram SSSR u ZŠA Maksimam Litvinavym (darečy, vychadcam z habrejskaj siamji, što naradziŭsia na Hrodzienščynie) u Hramyki nie skłalisia. Ale «paciarpiełym» bokam u hetym kanflikcie staŭ akurat jaho načalnik — praz čatyry hady Litvinava adklikali ŭ SSSR, a Hramyka zaniaŭ pasadu ambasadara. I zastavaŭsia na joj da 1946 hoda.
U ZŠA Hramyka aktyŭna zajmaŭsia padrychtoŭkaj Tehieranskaj, Patsdamskaj i Jałcinskaj kanfierencyj, jakija vyznačyli paślavajenny ład śvietu. A ŭ dźviuch apošnich i sam braŭ aktyŭny ŭdzieł. Bližej da kanca Druhoj suśvietnaj vajny, u kastryčniku 1944 hoda, 35-hadovy biełarus uznačaliŭ savieckuju delehacyju na kanfierencyi ŭ Dumbartan-Oks (ZŠA), dzie krainy antyhitleraŭskaj kaalicyi damovilisia pra stvareńnie AAN. Z hetaha momantu i da kanca 1940-ch Hramyka zastavaŭsia tvaram SSSR u hetaj mižnarodnaj arhanizacyi sa štab-kvateraj u Ńju-Jorku. Pad Statutam AAN ad imieni Savieckaha Sajuza staić jaho podpis.
Mistar Nie
Stalinskaja madel kiravańnia pakidała nie asabliva šmat svabody navat vysokapastaŭlenym dypłamatam, jakija zastavalisia pasłuchmianymi vykanaŭcami voli pravadyra. Mahčyma, mienavita ŭ suviazi z hetym Hramyka prasłaviŭsia rekordnaj kolkaściu błakavańniaŭ rašeńniaŭ Savieta Biaśpieki AAN — za pieršyja dva hady pracy arhanizacyi jon 26 razoŭ karystaŭsia pravam vieta. Adno z samych viadomych vieta Hramyki — błakavańnie prapanovy ŭvieści mižnarodny kantrol za atamnaj zbrojaj. Stalinski SSSR, jaki ŭ pieršyja paślavajennyja hady z usioj siły śpiašaŭsia stvaryć ułasnuju jadziernuju zbroju, nie moh pahadzicca na taki krok.
Taksama šyroka viadomaj fiškaj Hramyki byŭ niepranikalny vyraz tvaru — tolki zredku jon aśviatlaŭsia niečym kštałtu ŭchmyłki. Ale hety «pokierfejs» dypłamat nasiŭ mienavita na słužbie.
U toj čas štab-kvatera AAN jašče nie była adbudavanaja, i pasiedžańni Savieta Biaśpieki prachodzili ŭ budynku kaledža Hunter u rajonie Bronks. Takaja abstanoŭka stvarała niazmušanuju atmaśfieru, u jakoj dypłamaty i słužboŭcy ambasadaŭ svabodna razmaŭlali adno z adnym, razam śniedali i abiedali, abmieńvajučysia ŭ bufiecie plotkami. Padčas pierapynkaŭ pamiž pasiedžańniami Hramyka zdymaŭ svaju niepranikalnuju masku i byŭ nie suprać adpuścić žart. Raskazvajuć, što paśla adnaho asabliva praciahłaha i niaŭdałaha pasiedžańnia Savieta Biaśpieki jon zajaviŭ, što hatovy prahałasavać za rezalucyju, prapanavanuju apanientami. Ale tolki ŭ tym vypadku, kali pierad usimi śćviardžalnymi prapanovami pastavić čaścicu «nie». Z taho času ŭ zachodnich ŚMI za Hramykam zamacavałasia mianuška Mistar Nie.
Uradženiec viosački na homielskim Paleśsi akazaŭsia dzivosnym palityčnym doŭhažycharom jak pa mierkach SSSR, tak i pa ahulnasuśvietnych. Z 1946 da 1952 hoda jon byŭ namieśnikam ministra zamiežnych spravaŭ, u 1952−1953-m — ambasadaram SSSR u Vialikabrytanii. Paśla śmierci Stalina ŭ 1953 hodzie Hramyku znoŭ pryznačyli namieśnikam ministra. A ŭ 1957-m jon staŭ kiraŭnikom savieckaj dypłamatyi — i zastavaŭsia na hetaj pasadzie 28 hadoŭ.
Biełarus «pieražyŭ» amal usich kramloŭskich lidaraŭ. Jon byŭ na paślavajennych kanfierencyjach razam sa Stalinym, a ŭžo ŭ 1954-m rychtavaŭ zajaŭku na siabroŭstva SSSR u NATO. Hety ž čałaviek prysutničaŭ na Hienasamblei AAN, kali Chruščoŭ stukaŭ pa stale čaravikam, i znachodziŭsia ŭ Vienie razam z Brežnievym, kali toj padpisvaŭ damovu pra stratehičnyja ŭzbrajeńni z ZŠA. Hramyka kiravaŭ savieckim MZS i na piku chałodnaj vajny padčas Karybskaha kryzisu, i padčas brežnieŭskaj «razradki». Jamu adnolkava paśpiachova ŭdavałasia rola Mistara Nie dla błakavańnia inicyjatyŭ zachodnich dziaržaŭ — i vietlivaha dypłamata pieryjadu paciapleńnia adnosin pamiž Uschodam i Zachadam.
Sakretam hetaj zajzdrosnaj vyžyvalnaści była vielmi vysokaja kampietentnaść. Andrej Hramyka, jaki mieŭ nievierahodnuju pamiać, avałodaŭ chitrasplacieńniami mižnarodnaj palityki ŭ takoj stupieni, što heta zrabiła jaho niezamiennym dla ŭsich kramloŭskich pravadyroŭ. I ŭ toj ža čas hałoŭny saviecki dypłamat nikoli nie demanstravaŭ palityčnych ambicyj i nie imknuŭsia «padsiedzieć» kahości z savieckich lidaraŭ. Jon byŭ vydatnym ekśpiertam — i adnačasova pasłuchmianym vykanaŭcam voli svaich kiraŭnikoŭ. Mahčyma, mienavita hetuju jaho rysu ŭ kancy 30-ch hadoŭ razhledzieŭ Stalin.
Zrešty, daradca prezidenta ZŠA pa nacyjanalnaj biaśpiecy i dziaržaŭny sakratar ZŠA Hienry Kisindžer śviedčyŭ, što hetaja pasłuchmianaść Hramyki mieła miežy. Adnojčy Mikita Chruščoŭ pryludna adpuściŭ hruby žart na adras svajho ministra zamiežnych spraŭ. Jon nazvaŭ jaho čałaviekam, jaki pa kamandzie moža nie piarečačy siadzieć na chałodnym lodzie, pakul jamu nie zahadajuć ustać. Kisindžer uspaminaŭ, što paśla takich žartaŭ «tvar Hramyki raspłyvaŭsia va ŭśmiešcy. Ale vočy nabyvali niebiaśpiečny i trochi miełanchaličny vyraz — jak u bihla, jaki tryvaŭ usie nievytłumačalnyja dzivactvy haspadara, ale navučyŭsia vykarystoŭvać ich u svaich intaresach».
U zachodnich ŚMI styl pracy Andreja Hramyki charaktaryzavali jak tradycyjny styl «ruskaj dypłamatyi» — hruntoŭny, razdražnialna pavolny, ciažki, skrupulozny i niepachisny. Žurnalisty źviartali ŭvahu na jaho pa-ŭschodniamu ŭvažlivaje staŭleńnie da dypłamatyčnaha rytuału i vyrazu tvaru. Hramyka padychodziŭ da kožnaj hutarki biezdakorna padrychtavanym, imknuŭsia vyciahnuć kozyr praciŭnika ŭ samym pačatku pieramoŭ — ale svoj ułasny dastavaŭ tolki tady, kali ŭžo nie zastavałasia vybaru, času ci mahčymaści dla manieŭru. Na pieramovach jon časta sprabavaŭ zmarnavać svaich apanientaŭ, damahčysia sastupak nastojlivaściu, a ŭ vypadku nieabchodnaści moh simulavać emocyi nakštałt hnievu. Ale zvyčajna staraŭsia zastavacca całkam spakojnym.
Zhadany vyšej Kisindžer adznačaŭ, što «vieści pieramovy z Hramykam, nie vałodajučy ŭsimi detalami prablemy, raŭniałasia samahubstvu».
Jak biełarus staŭ naminalnym kiraŭnikom SSSR (i ledź nie staŭ realnym)
Niahledziačy na adsutnyja da času ŭładnyja ambicyi, Hramyka ŭrešcie ŭzabraŭsia na farmalnuju viaršyniu savieckaha palityčnaha alimpu. Pieršy krok u hetym kirunku jamu dapamoh zrabić Leanid Brežnieŭ. U 1973 hodzie hety saviecki lidar vyrašyŭ dadać vahi kiraŭnikam KDB, ministerstvaŭ abarony i zamiežnych spravaŭ. Ich, u tym liku Andreja Hramyku, Brežnieŭ zaprasiŭ u Palitbiuro CK KPSS — vuzki «kłub» partyjnaha kiraŭnictva, jaki faktyčna kiravaŭ Savieckim Sajuzam.
U SSSR taho času isnavała svojeasablivaje dvojeŭładździe. Naminalna kiraŭnikom dziaržavy byŭ staršynia Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR (parłamienta). Ale realnyja ryčahi ŭłady mieŭ hienieralny sakratar Kamunistyčnaj partyi SSSR. Časta hetyja pasady «sumiaščaŭ» adzin i toj ža čałaviek, ale časam farmalnuju najvyšejšuju dziaržaŭnuju pasadu zajmali inšyja ludzi. Tak, Brežnieŭ byŭ i hienieralnym sakratarom, i staršynioj u 1977−1982 hadach. Ale ŭ 1964−1965-m farmalnym kiraŭnikom savieckaj dziaržavy byŭ Anastas Mikajan, a ŭ 1965−1977-m — Mikałaj Padhorny.
U 1984 hodzie pamior Juryj Andropaŭ, saviecki lidar, jaki «dla nadziejnaści» zajmaŭ abiedźvie pasady. Tahačasny ministr abarony SSSR Dźmitryj Uścinaŭ śćviardžaŭ, što paśla śmierci Andropava Hramyka pretendavaŭ na pasadu hienieralnaha sakratara KPSS — to-bok realnaha, a nie naminalnaha lidara dziaržavy. Ale Uścinaŭ tady nibyta paličyŭ, što biełarus nie padychodzić na hetuju pasadu praz svoj charaktar. I prapanavaŭ kandydaturu ciažka chvoraha Kanstancina Čarnienki, jakuju padtrymali astatnija ŭdzielniki sustrečy. Sam Hramyka, naadvarot, u hutarcy z apošnim kiraŭnikom KDB Uładzimiram Kručkovym raskazvaŭ, što pasadu hienieralnaha sakratara jamu prapanoŭvali čalcy Palitbiuro — ale jon admoviŭsia ad jaje.
A ŭ 1985 hodzie, paśla śmierci Čarnienki, Hramyka sam prapanavaŭ Palitbiuro abrać na pasadu hienieralnaha sakratara sprečnuju na toj momant kandydaturu Michaiła Harbačova. Praź niekalki miesiacaŭ paśla hetaha Harbačoŭ adździačyŭ jamu, pryznačyŭšy na naminalna najvyšejšuju dziaržaŭnuju pasadu staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR. Zrešty, adnačasova z hetym Harbačoŭ vyrašyŭ i inšuju zadaču. A mienavita — prybraŭ Hramyku z MZS, bo byŭ niezadavoleny «kansiervatyŭnym i dahmatyčnym padychodam Hramyki» da zamiežnaj palityki SSSR.
Pakinuŭšy MZS, biełarus byŭ farmalnym kiraŭnikom Savieckaha Sajuza try hady, da kastryčnika 1988 hoda. Nie dažyŭšy paru tydniaŭ da svajho 80-hodździa, 2 lipienia 1989 hoda Hramyka pamior.
Lepš dziesiać hadoŭ pieramoŭ, čym adzin dzień vajny
Andrej Hramyka, jak kiraŭnik dypłamatyi adnoj sa zvyšdziaržaŭ, stvaraŭ epochu, u jakoj isnavaŭ. I adnačasova byŭ jaje praduktam. Jon maje dačynieńnie da takich dramatyčnych prajaŭ savieckaj zamiežnaj palityki, jak uvod vojskaŭ u Čechasłavakiju ŭ 1968 hodzie i ŭ Afhanistan u 1979-m. Ź inšaha boku, šmat u čym dziakujučy jamu adbyłasia vielmi važnaja dla pieryjadu chałodnaj vajny razradka ŭ adnosinach pamiž ZŠA i SSSR, jakaja ciahnułasia z kanca 60-ch da kanca 70-ch hadoŭ.
Niahledziačy na ŭsie pahroźlivyja zajavy i niepachisnuju pazicyju pa mnohich pytańniach, Hramyka byŭ prychilnikam mirnaha suisnavańnia z ZŠA i inšymi krainami Zachadu. Jon nienavidzieŭ vajnu, i ŭ jaho była vielmi važkaja pryčyna dla hetaha: dva jaho braty, Andrej i Fiodar, zahinuli ŭ hady Druhoj suśvietnaj.
Svojeasablivym devizam Andreja Hramyki stali jaho ž słovy: «Lepš dziesiać hadoŭ pieramoŭ, čym adzin dzień vajny», — jakija jon vymaviŭ, atrymaŭšy abvinavačańni ŭ zaciahvańni pieramoŭnaha pracesu. Šmat u čym dziakujučy jaho namahańniam chałodnaja vajna pamiž Zachadam i Uschodam nie pieratvaryłasia ŭ poŭnamaštabnuju haračuju, choć časam i mocna «iskryła» pa ŭsim śviecie.
Na adkryćci vystavy ŭ honar 110-hodździa z dnia naradžeńnia dypłamata ŭ 2019 hodzie hienieralny sakratar AAN Antoniu Huteryš uspomniŭ, jak u 1982 hodzie Hramyka ŭ jakaści savieckaha ministra zamiežnych spraŭ abviaściŭ, što SSSR nie vykarystaje pieršym jadziernaj zbroi. A kali rasijski ministr zamiežnych spraŭ Siarhiej Łaŭroŭ uspomniŭ cytatu Hramyki pra pieravahu dziesiacihadovych pieramoŭ pierad adnadzionnaj vajnoj, Huteryš paskardziŭsia, što jamu ŭsio čaściej davodzicca mieć dačynieńnie z palitykami, jakija chutčej pahodziacca na 10 hadoŭ vajny, čym na adzin dzień pieramoŭ.
Kamientary