Fraza siońnia nastolki zvykłaja i časta ŭžyvanaja, što składvajecca ŭražańnie, što jana isnuje stolki, kolki ludzi vymušany suisnavać z «ruskim śvietam». Ale ŭsio nie tak adnaznačna.
Nie pahłyblajučysia ŭ historyju, fraza z adnolkavaj imaviernaściu mahła b uźniknuć i ŭ čas raspadu Rasijskaj impieryi, kali ŭźnikali novyja nacyjanalnyja dziaržavy, i ŭ čas saviecka-polskaj ci saviecka-finskaj vojnaŭ, i napačatku Druhoj suśvietnaj vajny, kali Saviecki Sajuz z Hiermanijaj dzialiŭ Jeŭropu, i paśla jaje — kali ŭźnik Uschodni błok satelitaŭ savieckaj dziaržavy.
U kožny z hetych pieryjadaŭ u mnohich narodaŭ isnavali važkija padstavy, kab žadać pazbavicca ad pradstaŭnikoŭ Rasii — pierasialencaŭ-kałanistaŭ, hramadzianskaj administracyi ci vajskoŭcaŭ — na svajoj terytoryi.
Na pravierku fraza dosyć maładaja. I ŭvieś čas svajho isnavańnia jana šyroka vykarystoŭvajecca ŭ ŚMI, publicystycy, navukovych artykułach i vystupach palitykaŭ roznaha ideałahičnaha kirunku. Pradracca praz hety płast da vytokaŭ jaje źjaŭleńnia amal niemahčyma.
Siońnia hetaja fraza šyroka vykarystoŭvajecca pa-za miežami Rasii ŭ krainach, dzie zastałosia šmat ruskamoŭnych žycharoŭ, mnohija ź jakich nie tolki patrabujuć kulturnaj aŭtanomii, na jakuju majuć zakonnaje prava, ale i kardynalnaj pieraaryjentacyi ŭnutranaj i źniešniaj palityki ŭ rečyščy «ruskaha śvietu».
Naturalnaja reakcyja astatniaha nasielnictva — kali nie padabajecca žyć z nami, pasprabujcie žyć u tym śviecie, pra jaki tak marycie. Hetaja reakcyja abureńnia i farmalizujecca ŭ frazie «čamadan, vakzał, Rasija».
Nie mienš časta da jaje źviartajucca ŭ rasijskich patryjatyčnych kołach: ad tych, chto nastalhuje pa ahulnaj savieckaj Radzimie, da ŭltrapravych nacyjanalistaŭ. Hetaj frazaj vykryvajecca ŭsia sutnaść antyrasijskaj palityki i rusafobskich nastrojaŭ hramadstvaŭ krain, jakija akružajuć Rasiju z usich bakoŭ.
U Nacyjanalnym korpusie ruskaj movy najbolš rańniaja zhadka słovazłučeńnia «čamadan — vakzał» sustrakajecca ŭ haziecie «Iźviestija» za luty 2002 hoda, dyj to tam fraza zakančvajecca «stalicaj».
«Huhł Knihi», jakija źmiaščajuć amal usiu ruskamoŭnuju litaraturu i pieryjodyku za apošnija stahodździ, dazvalajuć šukać hłybiej, praŭda, u bolšaści vypadkaŭ karystalnikam pakazvajecca tolki nievialiki frahmient tekstu, jakoha časta dastatkova, kab zrazumieć kantekst užyvańnia.
Nievierahodnaja kolkaść zhadak hetaj frazy prypadaje na 2020-ja hady i publikacyi, jakija pryśviečany rasijska-ŭkrainskamu kanfliktu z pazicyj rasijskaj dziaržaŭnaj ideałohii.
Ale kali naładzić pošuk na 20 stahodździe, to hieahrafija źmianiajecca. Heta ŭsio jašče «ruskamirnyja» patryjatyčnyja publikacyi, praŭda, ciapier havorka idzie pra krainy Bałtyi, Azierbajdžan, ale ŭ bolšaści vypadkaŭ u 1990-ch hadach frazu zhadvajuć u kantekście niadaŭnich padziej u Małdovie časoŭ «pierabudovy».
Małdaŭskaja «pierabudova»
U druhoj pałovie 1980-ch hadoŭ abvieščanaja hiensiekam Michaiłam Harbačovym palityka «pierabudovy» sacyjalna-ekanamičnaha raźvićcia i «hałosnaści» abudziła hramadskuju aktyŭnaść pa ŭsim Sajuzie. Pačali źjaŭlacca «nacyjanalnyja franty» ŭ padtrymku pierabudovy. U nacyjanalnych respublikach z pryčyny supiarečnaściaŭ pamiž imi i centram i niedalnabačnaj palityki savieckaha kiraŭnictva, jakoje nie viedała, što z hetaj padtrymkaj rabić i navat aścierahałasia ich, vielmi chutka pierajšli na pazicyi nacyjanalnaha samavyznačeńnia i atrymańnia suvierenitetu.
U Małdovie, jak i ŭ bałtyjskich respublikach, siarod elit vostra stajali dva pytańni: pytańnie zachavańnia nacyjanalnaj samaidentyčnaści va ŭmovach rusifikacyi i zasialeńnia respubliki vychadcami z Rasii i zakonnaści ŭvachodžańnia ŭ skład SSSR.
Dziakujučy cisku bałtyjskich respublik savieckija ŭłady byli vymušany pryznać sapraŭdnaść sakretnaha pratakoła da pakta Mołatava-Rybientropa, pavodle jakoha raźmiarkoŭvalisia śfiery ŭpłyvu pamiž nacysckaj Hiermanijaj i Savieckim Sajuzam. Mienavita zaklučeńnie hetaha paktu dazvoliła SSSR u 1940 hodzie zajavić Rumynii ŭltymatum, kab adarvać ad jaje Biesarabiju, na terytoryi jakoj była stvorana Małdaŭskaja SSR.
Heta tajemnaja damova z nacysckaj Hiermanijaj razburała lehitymnaść uvachodžańnia kraju ŭ skład Savieckaha Sajuza. Pad uładaj Maskvy Biesarabija aktyŭna rusifikavałasia i zasialałasia pierasialencami ź inšych savieckich respublik. Rumynskaja mova stała nazyvacca małdaŭskaj, kab razburyć histaryčnuju suviaź z Rumynijaj, a jaje hrafika pieraviedziena z łacinskaj na kiryličnuju — ličyłasia, što tak nasielnictva praściej i chutčej zmoža zasvoić ruskuju movu.
U časy «pierabudovy» nacyjanalnaja mova i kultura byli ŭžo ŭ hłybokim zaniapadzie — va ŭsich śfierach daminavała ruskaja mova, a niemałdaŭskaje nasielnictva ŭ haradach na toj čas składała bolš za tracinu.
Miascovy «narodny front», jaki ŭźnik u 1988 hodzie, pierajšoŭ z pazicyi zachavańnia savieckaj dziaržavy ŭ novym farmacie na pazicyi nacyjanalnaha adradžeńnia i ŭźjadnańnia z Rumynijaj.
27 žniŭnia 1989 hoda ŭ Kišyniovie adbyŭsia bujnamaštabny mitynh, na jakim było prapanavana pryznać małdaŭskuju movu ŭ łacinskaj hraficy adzinaj dziaržaŭnaj movaj, što i było zroblena praź niekalki dzion.
U procivahu hetamu narodnamu ruchu ŭ pramysłovym Prydniastroŭi, nasielenym pieravažna ruskamoŭnymi i aburanym takoj «dyskryminacyjaj», uźnik ruch, jaki patrabavaŭ zamacavać dvuchmoŭje ŭ krainie i kiryličnuju hrafiku dla małdaŭskaj movy, jakoj sami «prydniastroŭcy» nie karystalisia i asabliva nie viedali. U rehijonie suprać «małdavizacyi» prachodzili maštabnyja zabastoŭki.
Ichnija patrabavańni nichto zadavolvać nie źbiraŭsia, tamu ŭ kancy 1989 — pačatku 1990 hoda adbylisia refierendumy, na jakich nasielnictva rehijona vykazałasia za stvareńnie aŭtanomnaha Prydniastroŭja.
Ruch supracivu małdavizacyi i ŭźjadnańniu z Rumynijaj uźnik i ŭ inšym kutku krainy, dzie pražyvała spres rusifikavanaja hahauzskaja mienšaść — baraćba tut viałasia byccam by za nacyjanalnaje samavyznačeńnie, ale pa fakcie akazałasia baraćboj za «ruski śviet», dzie niama navat škoł z vykładańniem na hahauzskaj movie.
Narodny front, jaki pryjšoŭ da ŭłady praz vybary, uziaŭ kurs na dałučeńnie da Rumynii. Pamiž jaho prychilnikami i praciŭnikami adbyvalisia adkrytyja sutyknieńni. Małdaŭskija nacyjanalisty pavodzili siabie ahresiŭna ŭ dačynieńni da nacyjanalnych mienšaściej. Isnavała realnaja pahroza hramadzianskaj vajny ŭ krainie.
U Hahauzii vajenny kanflikt udałosia praduchilić, ale ŭ 1992 hodzie kroŭ praliłasia ŭ Prydniastroŭi, kali małdaŭskija ŭłady pasprabavali vyrašyć siłaj pytańnie sieparatysckaha rehijona.
Pa śladach łozunhaŭ
Jak bačna z vyšej apisanaj palityčnaj situacyi ŭ Małdovie, źjaŭleńnie frazy «Čamadan — vakzał — Rasija!» u vusnach małdaŭskaha nasielnictva było b całkam naturalnym.
U samoj frazie ničoha sutnasna novaha niama — heta sumieś łozunhaŭ kštałtu «Hiermanija dla niemcaŭ», jakija vykazvajuć usie radykalnyja nacyjanalistyčnyja ruchi, pierakananyja ŭ tym, što niejkaja kraina stvorana tolki dla adnaho naroda, i vyzvolnych łozunhaŭ kštałtu «Akupanty, idzicie dadomu», jakija hučali, naprykład, u časy ŭvodu savieckich vojskaŭ u Čechasłavakiju.
Ale z łozunham «Čamadan — vakzał — Rasija!» nasamreč nie ŭsio tak adnaznačna. Na praciahu dziesiacihodździa ŭžyvajecca jon prykładna ŭ adnolkavych krynicach i z adnoj metaj:
«Łozunh, kinuty ŭ 1989-1990 hh. «haračymi hałovami» i nie padtrymany narodam Małdovy» — z knihi «Političieskij šmiekierizm v Mołdovie» 1999 hoda.
«U Bałtyi pieršymi zaskandavali na mitynhu: «Čamadan vakzał Rasija!» jašče ŭ hodzie vosiemdziesiat vośmym. Klič byŭ padchopleny ŭ Małdavii i va Ukrainie, u Centralnaj Azii i ŭ Zakaŭkaźzi, na Paŭnočnym Kaŭkazie», — z knihi «Tajny uchodiaŝieho vieka» 1998 hoda.
«Łozunh «Čamadan — vakzał — Rasija» staŭ zvyčajnym dla nacyjanalistyčnych manifiestacyj. Ekstremisckaja častka hramadstva, unijanisty (prychilniki dałučeńnia Małdavii da Rumynii) jašče da likvidacyi SSSR vysunuli palityčnuju prahramu, aryjentavanuju na vychad z Savieckaha Sajuza, vyvad z Małdavii «armii akupantaŭ», abjadnańnie ŭ «niezaležnuju demakratyčnuju Małdovu ŭsich akupavanych rumynskich ziamiel» — Biesarabii, Prydniastroŭja, Paŭnočnaj Bukaviny i šerahu rajonaŭ poŭdnia Ukrainy — z nastupnym ich dałučeńniem», — z publikacyi ŭ zborniku «Etnopolitičieskije konflikty v postkommunističieskom mirie» 1996 hoda.
«I viedaju, što raście śpis achvotnych pamianiać Kišynioŭ na… Kudy, usio roŭna. Čamadan, vakzał, Rasija? I na kasiecie dryhotki hołas małdaŭskaj radyjožurnalistki z Dubasaraŭ», — z artykuła ŭ maskoŭskaj haziecie «Ohoniek» 1991 hoda.
Publikacyja ŭ haziecie «Ohoniek» — najbolš rańni prykład užyvańnia frazy. Nivodnaja krynica za 1990, 1989 ci 1988 hady nie padaje ničoha navat nabližanaha da jaje.
Poruč z antysiemityzmam
Poruč z «Čamadan — vakzał — Rasija!» taksama niaredka ŭ źviazcy iduć i bolš radykalnyja łozunhi «Utopim ruskich u jaŭrejskaj kryvi!» i «Jaŭrejaŭ — u Dniestr, ruskich za Dniestr!». Moža, jany pryviaduć da pieršakrynicy?
«U vieraśni 1988 h. byŭ apublikavany «List 66» pradstaŭnikoŭ małdaŭskaj intelihiencyi, u jakim vyłučaŭsia ŭltymatum pryznać dziaržaŭnaj tolki małdaŭskuju movu na asnovie łacinskaj hrafiki. Uvosień taho ž hoda ŭ ŚMI źjavilisia antyruskija publikacyi, u Kišyniovie prajšli demanstracyi i mitynhi, na jakich hučali ŭsio bolš radykalnyja zakliki časoŭ rumynskaha dyktatara Antaniesku: «Ruskich za Dniestr, jaŭrejaŭ u Dniestr!», «Utopim ruskich u žydoŭskaj kryvi!»
Šmattysiačnyja natoŭpy nacyjanalistaŭ, jakija bieśpieraškodna maršyravali i biasčynstvavali na vulicach małdaŭskaj stalicy, vykarystoŭvali łozunhi nie tolki časoŭ Antaniesku, ale i sučasnyja pierabudoŭnyja — «Małdavija dla małdavan!», «Čamadan — vakzał — Rasija!», «Umyjem ruskaj kryvioju asfalt!» i inš.» — z knihi «Istorija Pridniestrovskoj Mołdavskoj Riespubliki» 2000 hoda.
«A voś tam, u Prydniastroŭi, u Kišyniovie, byli mitynhi, na jakich łozunhi byli takija: «Utopim ruskich u jaŭrejskaj kryvi!». Ja jašče ŭ Maskvie čuŭ pra ich, ale dumaŭ: moža, heta, jak byvaje, mify stvarajucca. Pačaŭ tam raspytvać. I sustreŭ ludziej, jakija mnie havaryli: «Tak, ja sam bačyŭ taki łozunh, jašče i inšy: «Jaŭrejaŭ — u Dniestr, ruskich za Dniestr!». I choć by adzin čałaviek tut, u stalicy Rasii vystupiŭ z pratestam suprać hetaha, nazvaŭ heta antysiemityzmam!» — z knihi Ihara Šafareviča «Sočinienija v 3-ch tomach» 1994 hoda.
«Pa tym ža scenary, zdavałasia, išoŭ i praces u Małdavii: zabojstva 17-hadovaha Dźmitryja Maciušyna na nacyjanalnaj hlebie, źbićcio hahauzskich i prydniastroŭskich deputataŭ, burnyja demanstracyi pad łozunhami «Čamadan, vakzał, Rasija» abo «Šahaj, ruski Ivan, čakaje ciabie Mahadan», lutyja «13 strof pra mankurtaŭ» viadomaha paeta Ryhora Vijeru skančajucca vokličam: «Pajšli preč, dreń!», namioki na «miljon kvater», jakija nieŭzabavie vyzvalacca», — abviaščaje artykuł u rasijskaj haziecie «Naš sovriemieńnik» № 2 za 1991 hod.
Aŭtarami artykuła pad nazvaj «Słavianskije ručji», jakaja adsyłaje da znakamitaha vierša Alaksandra Puškina, upadabanaha adeptami «ruskaha śvietu», źjaŭlajucca ekanamist Piotr Hančaroŭ i historyk Ksienija Miała.
Aŭtarytetnyja ludzi, kali nie ŭčytvacca ŭ ichnija bijahrafii: Miała — pravasłaŭnaja kamunistka, jakaja naradziłasia na terytoryi Małdaŭskaj ASSR, ale ŭsio žyćcio pražyła ŭ Maskvie. U 1990-ja hady jana była členam čarnasocienskaha Usierasijskaha nacyjanalnaha pravaha centra. To-bok ruskija nacyjanalisty vinavacili małdaŭskich nacyjanalistaŭ ŭ antysiemityźmie, na hruncie jakoha čarnasociency i źjavilisia.
Pra źbićcio na vakzale jaŭrejaŭ, jakija źjazdžali z Małdovy, i łozunhi «Ruskich — za Dniestr, jaŭrejaŭ — u Dniestr!» i «Utopim ruskich u žydoŭskaj kryvi!» pisali taksama sa spasyłkaj na «Hłasnosť» za 1990 hod, štotydniovy dadatak da časopisa «Iźviestija CK KPSS». Krynica anhažavanaja i praduziataja, kali nie skazać marhinalnaja.
Iznoŭ usio ŭpirajecca ŭ krynicy pačatku 1990-ch, jakija apisvajuć padziei minułych hadoŭ.
Dadatkovy pošuk pa hetych antysiemickich łozunhach pryvodziać da knihi pačatku 2000-ch hadoŭ, napisanaj «prydniastroŭcam» Jafimam Bieršynym, u jakoj toj śćviardžaje, što hetyja łozunhi «mietrovymi ruskimi litarami» zichacieli na budynku Viarchoŭnaha Savieta.
Jon ža bačyŭ na budynku parłamienta ŭ Kišyniovie płakat «Hahauz dobry tolki miortvy», nadpis ź jakoha pryvodzicca ŭ publikacyjach pobač z antyruskimi i antyjaŭrejskimi łozunhami. Jon ža spyniajecca i pierakładaje «13 strof pra mankurtaŭ» Hryhore Vijeru. I bolš nichto pra ich razam nie zhadvaje.
Vyhladaje tak, što Bieršyn abo «nienadziejny śviedka», čyje ŭspaminy — heta kampilacyja hazietnych vyrazak za minułyja hady, uspryniatych im samim jak ułasnyja ŭspaminy, abo jon — adzinaja krynica ŭsich tych łozunhaŭ, jakija raspaŭźlisia pa publikacyjach rasijskich nacyjanalistyčnych i prasavieckich vydańniaŭ 1990-ch hadoŭ.
Narodnaja tvorčaść ci śviadomy ŭkid?
Usie pieraličanyja hetyja łozunhi mahli mieć miesca, bo ad radykałaŭ možna pačuć i strašniejšyja rečy.
Ale va ŭsioj hetaj historyi źviartaje na siabie ŭvahu takaja niestykoŭka — va ŭsich vypadkach prypisvajecca hetaja fraza małdavanam ci prybałtam, havorka idzie pra časy «narodnych frantoŭ», to-bok pra 1988-1989 hady.
Ale najraniejšyja zhadki pra «čamadan — vakzał» (ź luboj z mahčymych kancovak) datujucca paźniejšymi hadami. I ŭsie jany retraśpiektyŭnyja — pra padziei minułaha, a nie pra tahačasnyja padziei.
Vielmi dziŭna, što ni adna krynica nie zaśviedčyła hetuju i inšuju ksienafobskija frazy ŭ momancie, byccam nichto nie zaŭvažyŭ ich u razhar kanfliktu, a pryhadali tolki značna paśla. Pry tym, što vydańni 1970-1980-ch taksama jość u volnym dostupie i praindeksavany pošukavikami.
Jašče bolš dziŭnyja śćviardžeńni pra płakaty i transparanty z hetymi łozunhami, jakija byccam vykarystoŭvalisia nacyjanalistami na mitynhach.
Padziei taho pierałomnaha času nie zastalisia pa-za abjektyvami fota– i videakamier, ale dahetul nivodnaha vizualnaha paćviardžeńnia nie adšukana — inačaj jaho b biaskonca tyražavali ŭsie zacikaŭlenyja ŭ hetym resursy.
Fotazdymak, zrobleny na akupavanaj terytoryi Ivana-Frankoŭskaj vobłaści Ukrainy, jaki Marzaluk vydavaŭ za zabojstva mirnaha nasielnictva Biełastoččyny biełaruskimi kałabaracyjanistami, jakija vykarystoŭvali bčb-paviazki. Kadr z prahramy «Nievierahodny fašyzm»
Hetaja situacyja mocna nahadvaje sprobu biełaruskaj prapahandy raskrucić śćviardžeńnie, što pad bieła-čyrvona-biełym ściah kałabaracyjanisty byccam by zabivali mirnych biełarusaŭ — hučyć mocna, abvierhnuć niemahčyma, ale nivodnaj piśmovaj zhadki i nivodnaha fotadokazu hetaha nie isnuje. I heta ŭžo stała ahulnym miescam dla antynacyjanalnych sił — jany biaskonca spasyłajucca sami na siabie ŭ hetym pytańni.
Usio navodzić na dumku, što fraza «Čamadan, vakzał, Rasija» była štučna skanstrujavana (ci štučna razdźmuta) dla ačarnieńnia ŭsich nacyjanalnych i demakratyčnych ruchaŭ u savieckich respublikach, a paśla pajšła ŭ narod.
Nasielnictva novych respublik zvykłasia z abvinavačvańniami ŭ hetym i inšych hrachach suprać «vialikaha brata», a paśla aprapryjavała frazu — pačało šyroka vykarystoŭvać mienavita tak, jak apisvała rasijskaja prapahanda.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary
čamadan-trykałor na čyrvona-zialonaj cialehie
https://d3kcf2pe5t7rrb.cloudfront.net/345207
Adahnaŭšy zhodu,
Chto ź ich lepšy, karyśniejšy,
Chto jakoha rodu.
Vata kaža: «Što ty značyš
Mnie, kažuch kasmaty?
Ja čužyja znaju ziemli —
Ty ž — siało dy chatu!»
«Praŭda, praŭda,— tut havoryć
Joj kažuch-maruda,—
Ja žychar zusim tutejšy,
Ty ž adno — prybłuda!»
1913
Ci "ultra" mohuć być tolki z adnaho boku, bo takaja moda tak pisać u niekatorych ŚMI?