Mova palešukoŭ — biełaruskaja, ukrainskaja, tutejšaja, paleskaja? Aŭtanomija dla Paleśsia — norma ci raskolnictva? Što značyć «nemavistyščo» i chto taki «krutel»? U intervju sajtu budzma.org na hetyja pytańni adkazvaje Alaksiej Dzikavicki, vice-dyrektar telekanała «Biełsat» i aŭtar unikalnaha zbornika vieršaŭ i ese «Ońde», napisanaha na pinskaj havorcy.
U nas čaściakom złoŭžyvajuć słovam «unikalny», asabliva datyčna knih ci mastackich tvoraŭ. Kožny tvor — unikalny, tady ŭ čym sens termina?.. Nasamreč zbornik vieršaŭ i ese «Ońde», napisany paleskaj movaj, sapraŭdy nie maje anałahaŭ.
Razam z aŭtaram my vyrašyli razabracca z tajamnicami zahadkavaj movy, na jakoj dahetul havorać u vakolicach Pinska i Bresta.
«My biłorusy, ałe hovorymo po-našomu»
— Paleskaja mova — havorka, dyjalekt ukrainskaj ci biełaruskaj — ci całkam samastojnaja mova?
— Lepš zadać hetaje pytańnie fiłołaham. Dla mianie heta rodnaja mova, na jakoj ja razmaŭlaŭ — vyklučna na joj — da 7 hadoŭ.
— Jak hetuju movu nazyvali ludzi, jakija na joj hutaryli ŭsio žyćcio — Vašy svajaki, susiedzi?
— Chutčej naša, tutejšaja: «Hovorymo po-našomu», — tak kazali. Nikoli nie čuŭ, kab niechta skazaŭ: «Havorym pa-palesku».
— Kim siabie ličać nośbity movy — biełarusami, ukraincami, palešukami ci …?
— Chutčej tutejšymi, kali vieryć pracam etnohrafaŭ. U naš čas, u druhoj pałovie 2010-ch, ja admysłova pytaŭsia pra nacyjanalnuju adznaku. Kažuć: «My biłorusy, ałe hovorymo po-našomu», — voś tak. Nie kažu pra sacyjałohiju, ale nivodzin čałaviek z tych, z kim ja hutaryŭ, nie nazvaŭsia niekim inšym, aproč jak biełarusam.
— Etnohraf Karski nie zaličvaŭ vakolicy Bieraścia i Pinska da etničnych biełaruskich terytoryjaŭ: akurat praz movu. Etnična rehijon, jaki hutaryć na paleskaj movie — heta Biełaruś?
— Mahu vykazać tolki svaje dumki, nie padtrymanyja navukovymi źviestkami. U etnakulturnym płanie Paleśsie vielmi adroźnivajecca ad Paniamońnia, Padniaproŭja ci Centralnaj Biełarusi.
Ale mientalna palešuki bližej da biełarusaŭ, čym da niekaha inšaha. Chaj heta budzie adkazam tym, chto ŭvieś čas kaža, što palešuki, maŭlaŭ, heta ŭkraincy.
Pieradzieł miežaŭ — hłupstva. Kulturnaja aŭtanomija — čamu nie?
— Na pačatku 1990-ch isnavaŭ jaćviažski ruch, jaki prasoŭvaŭ ideju asobnaj palašuckaj dziaržavy. Ci varta Paleśsiu mieć chacia b status aŭtanomii abo — heta lišniaje?
— Dobra pamiataju hety ruch. Byŭ na schodach, fiestyvalach, čytaŭ hazietu. Mieŭ navat ściah, samatužna pašyty… Da etnakulturnaj aŭtanomii staŭlusia pazityŭna. Lubaja narmalnaja dziaržava, kali bačyć, što ŭ jaje składzie jość admietny rehijon, pavinna hetamu tolki spryjać. Bo heta nacyjanalnaje bahaćcie.
Što ž tyčycca taho ruchu, to na 99% heta byŭ prajekt jašče savieckaha KDB. Kab stvaryć niešta typu Prydniastroŭja ci Karabacha, pasvaryć narody. Kolišni lidar taho ruchu Mikoła Šalahovič ciapier žyvie ŭ Rasii… Nijakaj asobnaj dziaržavy tut nie treba. Ukrainskaje Paleśsie chaj zastajecca va Ukrainie, Biełaruskaje Paleśsie — u Biełarusi, Padlašša — u Polščy. Ni pra jaki pieradzieł miežaŭ havorka nie idzie. Heta hłupstva.
Ale ŭ płanie kulturnaj aŭtanomii — čamu nie? Čym drenna, kab šyldy z nazvami viosak byli padpisanyja pa-palesku? Ich stolki razoŭ pierakručvali: pa-biełarusku, pa-rusku — i tak, i tak hučyć nienaturalna. Hetak było b pravilna z boku biełaruskaj dziaržavy. Kaniečnie, my havorym pra novuju dziaržavu, bo siońniašniuju i biełaruskaj nazvać ciažka.
— Jak da knihi pastavilisia Vašy ziemlaki? Ci trymali ŭžo ŭ rukach?
— Kali ja pisaŭ knihu, hałoŭnaj zadačaj było — zładzić prezientacyju na dziedavym padvorku, dzie ja vyras. Sieści razam z hierojami knihi, abmierkavać. Na žal, zaraz heta niemahčyma. Ahułam ja pravioŭ 14 prezientacyj: u Čechii, Polščy, Ukrainie. U Biełarusi pakul nie. Ale ziemlakam knihu pierasyłaŭ. Kali kniha była na stadyi napisańnia, miascovyja stavilisia skieptyčna. Uśmichalisia, maŭlaŭ, u mianie ŭ varšavach «dach zjychav».
A čamu tak? U BSSR było tak. Čałaviek, jaki havoryć «na čistom russkom» — pieršy hatunak. Pa-biełarusku — druhi hatunak. Palešuki nie havaryli ni tak ni hetak. Tamu — ludzi treciaha hatunku… Kali biełarusy pryjazdžali ŭ horad ź vioski i jak chutčej staralisia pazbycca akcentu, to palešuki tym bolš. Praz heta maje ziemlaki i nie vieryli, što napisać i vydać knihu na našaj movie — mahčyma.
«Zvažte meny pivkiło kuvbasky»
— Jakija pierśpiektyvy ŭ paleskaj movy? Ci jość šanc, što jana nie pamre razam sa svaimi nośbitami starejšaha vieku?
— Mnie padajecca, što paleskaja havorka — havorki! — majuć pierśpiektyvu. Čamu ja ŭ heta vieru? Kali ja paśla 2016-ha prylataŭ u Minsk i tam havaryŭ pa-biełarusku, mnie čas-počas adkazvali: «Hovoritie normalno». Paśla ja jechaŭ u Pinsk. Taksama apranuty: kaścium, partfiel, to-bok bačna było, što ja nie traktaryst z susiedniaha kałhasa.
I voś, kažu da pradavački ŭ kramie ŭžo pa-našamu: «Zvažte meny pivkiło kuvbasky». Taja navat vokam nie paviała, uspryniała jak normu. Pinsk nie vializny miehapolis, ale i nie vioska. Tam hetuju movu razumiejuć, talerujuć. Daj Boh, kab Biełaruś źmianiłasia, i źmianiłasia moŭnaja palityka. Tady i havorka budzie žyć.
— Ci mahli b Vy ŭzhadać niekalki lubimych słovaŭ «po-našomu»?
— Nu, voś litaralna niekalki:
«Ońde» — «voś tut» abo «tolki što». «Ońde łežyć» — voś tut lažyć. «Ońde pryjšov» — «tolki što pryjšoŭ».
«Nemavistyščo» — «nieviadoma što». Boh viedaje što. «Ščo ty nemavistyščo vyroblaješ?» — heta kali čałaviek robić durnicy.
«Krutel» — toj, chto nie moža ŭsiadzieć na miescy. Babula na mianie kazała: «Krutel ty. Ne možeš vsydyty na miści!»
Kamientary