«Z aeraporta pryjšłosia vybiracca na łodcy». Biełaruska praviała niekalki miesiacaŭ u Śjera-Leone i raskazvaje, što tam i jak
U lipieni ŭ hetaj zachodnieafrykanskaj krainie adbylisia ahulnanacyjanalnyja vybary. Na ich vybirali prezidenta, parłament i miascovyja ŭłady. Biełaruska Vieranika Łapućka była na hetych vybarach naziralnicaj u składzie misii ES. Radyjo Svabodzie jana raskazała pra ŭražańni ad krainy.
U Śjera-Leone Vieranika praviała dva miesiacy. Pryjechała jašče ŭviesnu, kab sačyć za ŭsim pracesam padrychtoŭki da vybaraŭ jak medyjaanalityk. U jaje była svaja kamanda, jakaja zajmałasia manitorynham tradycyjnych medyja, sustrakałasia z pradstaŭnikami ŚMI, medyjaarhanizacyjami. I na padstavie ŭ tym liku i jaje pracy ciapier paŭstaje spravazdača Eŭraźviazu. Kančatkovy dakument apublikujuć u kastryčniku.
Da hetaha momantu naziralnikam EZ zabaroniena publična aceńvać vybary ŭ Śjera-Leone. Tamu ŭ interviju Svabodzie Vieranika raskazvaje nie pra vybary i palityku, a pra svaje ŭražańni ad hetaj krainy.
«Adna z samych biaśpiečnych krain Afryki. Paŭsiul pobač i miačeci, i kaścioły»
Śjera-Leone znachodzicca ŭ zachodniaj Afrycy, na ŭźbiarežžy Atlantyčnaha akijanu. Heta 8-miljonnaja kraina sa stalicaj u horadzie Frytaŭn, jakaja miažuje z Hvinejaj i Liberyjaj. Nazva krainy pachodzić z XV stahodździa, kali tudy prypłyli partuhalskija maraki. Jany nazvali hetuju ziamlu «Lvinymi harami». Doŭhi čas Śjera-Leone była kalonijaj Vialikaj Brytanii. Ale z 1961 hodu heta niezaležnaja dziaržava.
Śjera-Leone stała pieršaj u žyćci afrykanskaj dziaržavaj, kudy trapiła Vieranika.
«Ad momantu pryziamleńnia ŭsio było nia tak, jak ja pryvykła ŭ Eŭropie. Aeraport znachodzicca ŭ zatocy i adtul treba na łodcy płyści ŭ horad. Heta vielmi cikavy dośvied. Inakš adtul prosta nie dabiareśsia. Raniej jašče byli viertaloty, ale paśla taho, jak padčas pieralotu zahinuła adna z futbolnych kamandaŭ, ad viertalotaŭ admovilisia. I tamu ciapier tolki łodki. Da stalicy płyści niedzie 40 chvilin, usio hajdajecca, chvali i viecier u tvar. U Frytaŭnie na łodačnaj stancyi ŭsie raźjaždžajucca, kudy kamu treba», — raskazvaje Vieranika.
Śjera-Leone ličycca adnoj z samych biaśpiečnych krainaŭ Afryki. Jašče da pryjezdu kalehi tłumačyli Vieranicy, što heta idealnaje miesca, kali ty pačynaješ pracavać u Afrycy, kab nie było šoku.
«Jość afrykanskija krainy, dzie eŭrapiejcam, asabliva žančynam, zabaroniena vychodzić z pamiaškańnia biez supravadžeńnia. U Śjera-Leone takoj prablemy niama. Ja hulała tam i sama, ale tolki ŭdzień. Pavodle ŭnutranych praviłaŭ biaśpieki ŭnačy było nielha. Ale niama tam i takoha, što jość u našaj častcy Eŭropy: kali ludzi bačać čarnaskuraha čałavieka, to ŭsie pačynajuć hladzieć. Tam usim da lampački, kali bačać biełaha. Heta źviazana z tym, što, kali skončyłasia hramadzianskaja vajna, to tam pracavała vielmi šmat inšaziemcaŭ, AAN, inšyja misii. Tamu ŭ ich tradycyjna było šmat inšaziemcaŭ. I jany spakojna da ich staviacca», — raskazvaje Vieranika.
«Paśla hramadzianskaj vajny ŭ ich pačała pracavać arhanizacyja «Mižrelihijnaja rada». U jaje pracy biaruć udzieł pradstaŭniki absalutna ŭsich relihij: habrei, musulmanie, chryścijanie. Hetaja rada maje prava ŭvachodzić va ŭpravu hramadzkaj televizii abo ŭ inšyja žurnalisckija arhanizacyi. Jana ličycca dobrym prykładam dla inšych afrykanskich krainaŭ, kab damahčysia miru i parazumieńnia». — havoryć Vieranika.
«Atrymać adukacyju ŭ Śjera-Leone nia tak prosta»
Hałoŭnaja mova kamunikacyi ŭ krainie anhielskaja. Na joj razmaŭlajuć usie. Ale jość u Śjera-Leone i mova kryjo, na joj razmaŭlaje balšynia. Heta troški źmienienaja anhielskaja, jana ŭtvaryłasia paśla viartańnia ŭ Afryku byłych raboŭ z Ameryki. U roznych rehijonach jość jašče ŭłasnyja spradviečnyja movy. Časam dzieci razmaŭlajuć na čatyroch movach: na movach taty i mamy, kryjo i anhielskaj. Rehijanalnyja movy, darečy, vykarystoŭvalisia i padčas pieradvybarčaj kampanii. U Śjera-Leone starajucca padtrymlivać dyjalekty, ale ŚMI i adukacyja — na anhielskaj albo kryjo.
«U Frytaŭnie znachodzicca samy stary ŭniversytet zachodniaj Afryki. Ale atrymać adukacyju ŭ Śjera-Leone nia tak prosta. I sprava tut zusim nie ŭ žadańni, a ŭ abjektyŭnych umovach. Ciapier u krainie sezon daždžoŭ, elektryčnaść niestabilnaja, usio pracuje na hieneratarach. A jany jość nie paŭsiul», — kaža Vieranika.
Padčas pajezdak u inšyja rehijony jana zaŭvažyła, što elektryčnaści tam moža nia być uvohule. Tady i vady niama, bo jaje elektryčnaść pampuje. U takich umovach, ličyć biełaruska, składana atrymlivać adukacyju, bo navat nielha zaradzić batareju kamputara. Jość prablemy i z sanitaryjaj. Časam na cełuju ŭstanovu moža pracavać adzin tualet.
«Kali ja hladzieła na ŭsio heta, ja zachaplałasia hetymi ludźmi. U ich moža być adzin kamputar na ŭsiu siamju, prablemy z elektryčnaściu. Kali pačynajecca sezon daždžoŭ, to moža razmyć darohi i niemahčyma nikudy dajechać. Hramadzkaha transpartu, pa sutnaści, niama, jość taksoŭki. Ludzi damaŭlajucca, kab niedzie dajechać razam. Na miescy adnaho čałavieka na matacykle moža jechać try. Za paru dalaraŭ. Pry hetym jana imknucca atrymać adukacyju», — raskazvaje Vieranika.
«Asnoŭnaja ježa — rys, smažanyja bataty, plantany»
Śjera-Leone niatannaja kraina dla žyćcia. Ceny davoli vysokija. U suviazi z tym, što niama dobraj lahistyki, kanalizacyja i elektryčnaść vielmi darahija, kankurencyja abmiežavanaja. Pakoj u siarednim hateli za adnu noč moža kaštavać ad 60 da 150 dalaraŭ.
«U ich, naprykład, niama ŭłasnaj kuraciny ŭ kramach. Kurynaje miasa zavoziać z Brazylii i Arhientyny. I jano tam kaštuje tańniej, čym miasa na miascovym rynku. Vielmi tannyja ŭłasnyja morapradukty i sadavina. Vializny łobster pa 7 eŭra ŭ restaranie. Ale niejak my šukali pamidory, to za kilahram pryviezienych z Eŭropy pamidoraŭ treba było zapłacić 17 dalaraŭ. Svaje pamidory ŭ ich nia vielmi smačnyja. Tam bahata kapusty, morkvy, ale šmat što jany jaduć zamarožanaha», — raskazvaje Vieranika.
«U ich, naprykład, niama ŭłasnaj kuraciny ŭ kramach. Kurynaje miasa zavoziać z Brazylii i Arhientyny. I jano tam kaštuje tańniej, čym miasa na miascovym rynku. Vielmi tannyja ŭłasnyja morapradukty i sadavina. Vializny łobster pa 7 eŭra ŭ restaranie. Ale niejak my šukali pamidory, to za kilahram pryviezienych z Eŭropy pamidoraŭ treba było zapłacić 17 dalaraŭ. Svaje pamidory ŭ ich nia vielmi smačnyja. Tam bahata kapusty, morkvy, ale šmat što jany jaduć zamarožanaha», — raskazvaje Vieranika.
Pajeści ŭ restaranie kaštuje ad 10 da 25 eŭra. Restarany sabie mohuć dazvolić tolki niekatoryja katehoryi elity, u jakich vysoki zarobak. Siaredni zarobak u krainie — kala 50$. Na vulicy pieravažna biednyja ludzi, ich vielmi šmat.
Śjera-Leone zdabyvaje dyjamenty i rudu, jaje hleby bahatyja na roznyja minerały. Časam rudy ledź nie 80%. Jaje vielmi tanna zdabyvajuć i doraha pradajuć. Ale zajmajecca hetym usiaho niekalki kampanijaŭ. Aficyjnaje biespracoŭje ŭ Śjera-Leone amal 4%, ale realnaje vyšejšaje, bo ŭ statystyku traplajuć tolki tyja, chto aficyjna šukaje pracu. Šmat ludziej pajechali na pracu ŭ ZŠA i Vialikuju Brytaniju, Niderlandy.
Pa statystycy, vialikaja častka śjera-leoncaŭ kormicca mienavita dziakujučy svajakam na Zachadzie. Asnoŭnaja ježa — rys, smažanyja bataty, plantany. Miasa abo rybu jany jaduć redka.
Stalica našmat bahaciejšaja, čym rehijony, i šmat chto namahajecca pierajechać u Frytaŭn. U vioskach u asnoŭnym niama sanitarnych umovaŭ, ludzi žyvuć, pa sutnaści, u budanach, smažać ježu na vohniščy.
«U sezon daždžoŭ niama transpartu i pierastaje pracavać elektryčnaść»
Kali ŭ krainie spyniajecca sezon daždžoŭ, to pryjaždžaje bahata turystaŭ. U Śjera-Leone vielmi pryhožyja plažy, lasistyja ŭzhorki.
«Ale ŭ horadzie plažy vielmi brudnyja. Moža być pałasa 200 metraŭ šyrynioj na adzin-dva kilametry ź plastyku. Ludzi niejak abjadnoŭvajucca, kab heta prybirać. Jany i sami vykidvajuć śmiećcie, ale prychodzić šmat plastyku i z akijanu. Ale znajści možna i vielmi cudoŭnyja plažy, ludzi tam kupajucca i siorfiać». — kaža Vieranika.
Sezon daždžoŭ u Śjera-Leone pačynajecca ŭ červieni i praciahvajecca da kastryčnika. Kožny dzień ź viečara da ranku moža iści doždž. U Afrycy vielmi lohka pabačyć nastupstvy źmieny klimatu. Za apošnija 10-15 hadoŭ usio pieramiašałasia.
Śjera-Leone zdabyvaje dyjamenty i rudu, jaje hleby bahatyja na roznyja minerały. Časam rudy ledź nie 80%. Jaje vielmi tanna zdabyvajuć i doraha pradajuć. Ale zajmajecca hetym usiaho niekalki kampanijaŭ. Aficyjnaje biespracoŭje ŭ Śjera-Leone amal 4%, ale realnaje vyšejšaje, bo ŭ statystyku traplajuć tolki tyja, chto aficyjna šukaje pracu. Šmat ludziej pajechali na pracu ŭ ZŠA i Vialikuju Brytaniju, Niderlandy.
Pa statystycy, vialikaja častka śjera-leoncaŭ kormicca mienavita dziakujučy svajakam na Zachadzie. Asnoŭnaja ježa — rys, smažanyja bataty, plantany. Miasa abo rybu jany jaduć redka.
Stalica našmat bahaciejšaja, čym rehijony, i šmat chto namahajecca pierajechać u Frytaŭn. U vioskach u asnoŭnym niama sanitarnych umovaŭ, ludzi žyvuć, pa sutnaści, u budanach, smažać ježu na vohniščy.
Palityčnyja sympatyi ŭ krainie vielmi časta dzielacca pavodle rehijonaŭ. Hałoŭnyja kankurenty — poŭdzień i poŭnač. Tam žyvuć roznyja plamiony. Heta niaredka vidać padčas hałasavańniaŭ na vybarach.
«Pytańni hiendernaj roŭnaści staralisia ŭzdymać padčas kampanii i mužčyny»
Vieranika asabliva ciopła zhadvaje žančyn u Śjera-Leone i kaža, što zachaplajecca imi. Ichnyja startavyja ŭmovy značna ciažejšyja, čym u žančyn u Eŭropie, pry hetym jany namahajucca atrymać adukacyju i pracavać. Žančyn tam šmat i ŭ dziaržaŭnych strukturach. U krainie dziejničaje zakanadaŭčaja kvota dla žančyn. Pa vynikach vybaraŭ jany hetuju kvotu pierasiahnuli. Bolš za 30% deputataŭ parlamentu — žančyny.
«Žančyny namahalisia aktyŭna ŭdzielničać u kampanii. Jany aktyŭnyja ŭ sacyjalnych sietkach i publičnaj prastory. Siarod kandydataŭ u prezydenta žančyna była adna. Ale pytańni hiendernaj roŭnaści staralisia ŭzdymać pierad vybarnikami i kandydaty-mužčyny. Hetamu možna pavučycca mnohim krainam z našaha rehijonu. I heta vielmi naturalna dla ich, nie kramolna». — raskazvaje Vieranika.
Jašče niekatory čas tamu ŭ roznych rehijonach krainy isnavała prablema z rańnimi ciažarnaściami. Niaredka dziaŭčatki raspłočvalisia seksam z kiroŭcami, jakija padvozili ich u škołu. U niekatorych rehijonach takaja prablema jašče isnuje. Tendencyja pryjaznych žančynam naratyvaŭ prykmietnaja, ličyć Vieranika.
Volny čas śjera-leoncy pravodziać ź siabrami, siemjami, u barach, pjuć miascovaje piva. Na vychodnyja ładziać pikniki, jeduć na akijan, hulajuć na plažach u futboł. Lubiać śpiavać, tancavać. Balšynia ŭ piatnicu idzie ŭ miačeć, u niadzielu — u kaścioł.
«Mnie vielmi pašancavała, bo ja šmat čuła pra śjera-leoncaŭ, što heta dobrazyčlivyja ludzi, adnyja z samych adkrytych u Afrycy. Nie trymajuć zła za kalanijalnuju minuŭščynu. Mnohija pamiatajuć hramadzianskuju vajnu i raskazvali, jak jany heta pieraadoleli. Kazali, što treba žyć dalej, treba zabycca na heta i niejak pieraadoleć, niahledziačy na toje, što byli pakuty i śmierci blizkich. Ja niejak prajaždžała kala plažu i ŭbačyła futbolnuju kamandu mužčyn na mylicach, z adrezanymi rukami i nahami. Padčas hramadzianskaj vajny jany byli dziećmi i im adsiekli mačete ruki i nohi. Jany vyraśli i žyvuć dalej, chočuć žyć. Hetamu ŭ ich varta vučycca», — havoryć Vieranika Łapućka.
Što za čamadan nosić kala Łukašenki jahony achoŭnik? Nie, tam nie jadziernaja knopka18
Kamientary