Biełaruski historyk z Padlašša Aleh Łatyšonak u efiry «Radyjo Svaboda» raspavioŭ pra toje, nakolki Skaryna — biełaruski pieršadrukar, čamu ŭkraincy majuć nievialikaje prava na spadčynu VKŁ, a taksama pra pieršuju revalucyju na biełaruskich ziemlach. Prafiesar Łatyšonak vyłučaje śmiełyja hipotezy i havoryć pra toje, pra što inšyja nie zadumvalisia.
Kim siabie ličyła šlachta Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ XVI stahodździ
«Ruskaja» elita Vialikaha Kniastva Litoŭskaha vielmi rana, jašče ŭ XVI stahodździ, pačała ŭsprymać litoŭski mif pra svajo pachodžańnie ad rymskaha Palamona. U toj ža čas u pradmovie da Statuta VKŁ 1588 hoda Leŭ Sapieha piša:
«A jeśli katoramu narodu ŭstyd praŭ svaich nie ŭmieci, pahatoviu nam, katoryja nie občym jakim jazykam, ale svaim ułasnym prava śpisanyja majem».
U Statucie adznačałasia, što pisar ziemski pavinien «pa-rusku» vypisy i pozvy pisać.
Łatyšonak ličyć, što pradmova Lva Sapiehi — vodhałas sprečki pamiž tymi, chto chacieŭ zachavać «ruskuju» movu, jakuju ličyli svajoj, i tymi, chto chacieŭ uvieści łacinu. Sam Leŭ Sapieha ličyŭ siabie rusinam. Sapiehi stali «litoŭcami»-Palamonavičami tolki ŭ XVII stahodździ.
«Litoŭcy nie mieli nastolki raspracavanaj svajoj movy, kab zrabić jaje movaj kancylaryi. Tamu jany stvaryli mif, što ich mova vielmi blizkaja da łaciny, što jana jość papsavanaja łatyń. I chacieli ŭvieści mienavita łacinu ŭ jakaści dziaržaŭnaj movy. Hetamu supraćstajali pratestanty, jakija bajalisia, što ŭviadzieńnie łatyni šyroka adkryje varoty katalicyzmu. Takim čynam, pratestanty razam z pravasłaŭnymi hetuju «ruskuju» movu na niapoŭnych sto hadoŭ abaranili», — raspaviadaje prafiesar historyi.
Na jaho dumku, XVI stahodździe jašče nielha ličyć pieryjadam straty arystakratami svajoj identyčnaści. Chiba tolki Michał Hlinski adziny sa svajoj siamji staŭ katolikam. Ale šlachta pierachodziła ŭ pratestantyzm, a paźniej — u katalicyzm. Davoli raspaŭsiudžanaj źjavaj była źmiena vieravyznańnia na praciahu žyćcia ad pravasłaŭja ŭ pratestantyzm i zatym u katalicyzm. Časam adbyvaŭsia pierachod niepasredna ad pravasłaŭja ŭ katalicyzm.
Łatyšonak raspaviadaje, što sami katoliki «darablali sabie adpaviednaje pachodžańnie». Historyk padkreślivaje, što treba pamiatać ab inšaj interpretacyi ŭ toj čas takoha paniaćcia, jak «histaryčnaja praŭda». «Tady takim ličyłasia niešta «dobra prydumanaje». I ŭ katehoryjach taho času jano stanaviłasia praŭdaj».
Ci pamiatała šlachta ŭ XVIII stahodździ pra svajo «ruskaje» pachodžańnie?
Ź litaratury viadoma, što navat u XVIII stahodździ šlachta na terytoryi siońniašniaj Biełarusi pamiatała pra svajo «ruskaje» pachodžańnie, razmaŭlała doma «pa-rusku», padčas zastollaŭ u zamkach i pałacach śpiavali «ruskija» pieśni. Viadomy navat vypadak, kali karol Rečy Paspalitaj Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski, jaki pachodziŭ ź Bieraściejščyny, pryjechaŭšy ŭ Niaśviž u hości da Radziviła ź mianuškaj Panie Kachanku, syšoŭ z kania, pakłaniŭsia i, pavodle staroha «ruskaha» zvyčaju, skazaŭ: «Panie haspadaru, kažy vina daci, kab u tvajoj chacie licha nie znaci».
Na dumku Łatyšonka, «zvyčajna jany ŭsio ž karystalisia palščyznaj, heta była mova palityki i navat razmoŭnaja mova domu. Ale heta praŭda, što da kanca XVIII stahodździa navat mahnaty ŭmieli havaryć i na svajoj movie. A ŭžo pieryjad vialikaj pałanizacyi — heta pačatak XIX stahodździa, bo ŭžo pry padziełach Rečy Paspalitaj była vielmi mocnaja pałanizacyja ŭ vyniku školnaj sistemy, jakuju zavioŭ Čartaryjski».
Historyk adznačaje, što častka mahnataŭ doŭha trymałasia svajoj «ruskaści». Asabliva tyja, chto mieŭ «supierpachodžańnie» — byŭ Rurykavičam. Im rabicca Palamonavičami nie było nijakaha sensu, i jany trymalisia svajho pachodžańnia. Takich mahnataŭ była vialikaja kolkaść. I heta byli pieravažna kniažackija siemji.
«Ale faktyčna, kali apošni kniaź Ahinski — Marcyjan — pierajšoŭ va uniju, a jaho braty — u katalictva, i heta skončyłasia», — havoryć Łatyšonak.
Pałanizacyja jak cana abjadnańnia «ruskaj» i «litoŭskaj» šlachty
Aleh Łatyšonak adznačaje, što nie nazyvaje žycharoŭ biełaruskich ziamiel u XVI stahodździ biełarusami. Na jaho pohlad, «adnosna hetaha stahodździa my majem vyraznaje akreśleńnie nakont taho, chto litoviec, a chto rusin. Ale my majem prava i na «litoŭskuju» spadčynu, i na «ruskuju».
Łatyšonak ličyć biełarusaŭ novaj nacyjaj, jakaja ŭvabrała ŭ siabie dźvie spadčyny — «ruskuju» i «litoŭskuju». Tamu biełarusy majuć prava i na toje, što było ruskaje, i na toje, što było litoŭskaje.
«Naturalna, ja nie budu zabirać u litoŭcaŭ ludziej, jakija byli litoŭskimi patryjotami i ŭsialak heta padtrymlivali. Ale treba skazać, što hetyja dźvie etniki — litoŭskaja i ruskaja — byli vielmi roznyja i vielmi ciažka spałučalisia ŭ adzin palityčny narod, jaki praktyčna nikoli nie ŭźnik», — padkreślivaje prafiesar i adznačaje, što pahadžajecca z Viačasłavam Nasievičam u mierkavańni, što pałanizacyja — heta cana abjadnańnia ruskaj i litoŭskaj šlachty.
«Jany nie mahli abjadnacca na hruncie «rusčyzny», jakaja litoŭcam-katalikam była nie daspadoby, i ŭžo davoli rana stali pisać, što ŭsio, što kirylica, — usio toje maskoŭščyna. A słavianie, u svaju čarhu, nie mahli pierajści na litoŭskuju movu. Tamu litoŭcaŭ i rusinaŭ [u toj čas] intehravała jakraz polskaja mova».
Kali ŭ XVI stahodździ nie było biełarusaŭ, to čamu my nazyvajem Skarynu biełaruskim pieršadrukarom
Łatyšonak adznačaje, što sam nie viedaje, jak nazyvali siabie jaho prodki, ale ž jon ad ich pachodzić.
«Viedaju, što ŭ majoj siamji tolki dzied byŭ biełarusam, a pradzied nie viedaŭ, navošta heta jamu i jaho bratam. Ale ž jon moj pradzied, i prapradzied, i praprapradzied. Tamu źmiena nazvy ni pra što nie śviedčyć — heta nie aznačaje, što heta nie naša», — davodzić historyk.
Historyk padkreślivaje, što absalutna zhadžajecca z tym, kab nazyvać Skarynu biełaruskim pieršadrukarom, bo jon drukavaŭ svaje knihi pa-biełarusku. «Ciapier spračajucca, ci heta carkoŭnasłavianskaja ź biełaruskim upłyvam, ci starabiełaruskaja. Ja liču, što my majem prava ličyć heta starabiełaruskaj movaj. Choć ja i nie zaŭsiody byŭ takoj dumki, ja ž taksama maju prava svaju dumku mianiać», — kaža jon.
Chto maje bolš pravoŭ na spadčynu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha
Prafiesar zaŭvažaje:
«Skaryna naradziŭsia na našaj ziamli ź dziadoŭ i pradziedaŭ, havaryŭ i pisaŭ na našaj movie, to jakim čynam jon moža nie być našym? Heta ŭžo złaślivaść [była b admaŭlać biełaruskaść Skaryny]. Ja liču, što heta ŭžo tyja navukoŭcy-«rusaciapy» pa ŭsim śviecie, asabliva na Zachadzie, chto nami cikavicca (dalej ad nas i hetaha niama), to jany ŭsio «ruskaje» ličyli rasijskim, a ciapier usio, što rusinskaje, akazvajecca ŭkrainskaje, bo ciapier takaja moda, usio rutenskaje nazyvajecca ŭkrainskim, chacia heta ŭsio bałbatnia».
Aleh Łatyšonak źviartaje ŭvahu, što ŭ historyi Ukrainy pohlad na Vialikaje Kniastva Litoŭskaje nie vielmi važny. «Jany niejki čas naležali da jaho, tamu taksama mohuć skazać, što majuć prava na častku spadčyny Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, ale heta absalutna nieparaŭnalna ź biełarusami, jakija prosta jość vynikam litoŭska-ruskaha sintezu, a ŭkraincy — heta toje ruskaje, što zastałosia biez upłyvu litoŭščyny», — ličyć prafiesar historyi.
U toj ža čas, jak adznačaje Łatyšonak, jość vialikaja častka našaj spadčyny, jakaja supolnaja ź litoŭcami. Tamu nielha pisać, jak pisaŭ Mikoła Jermałovič, što Vialikaje Kniastva Litoŭskaje — heta biełaruskaja dziaržava. Heta była litoŭska-biełaruskaja dziaržava.
Łatyšonak zhadžajecca z prapanovaj ab tym, kab u navukovych tekstach adnosna XVI stahodździa pisać «biełarusy» i pobač u dužkach — «rusiny», a ŭ papularnych knižkach — prosta «biełarusy». Heta jon abhruntoŭvaje tym, što
«ludziam nie rastłumačyš. Kali navat navukoŭcy nachabna chłusiać, to jak ža ludzi mohuć u tym razabracca? My tut majem dačynieńnie z nachabnaj chłuśnioj z boku ŭsich susiedziaŭ. Tak što, znoŭ kažu, ciažka ludziam rastłumačyć, jak nasamreč było z rusinami i litoŭcami».
«Kazackaja revalucyja» ŭ Biełarusi
Łatyšonak piša teksty pra tak zvanych biełaruskich kazakaŭ XVII stahodździa — Kanstancina Vacłava Pakłonskaha, Ivana Niačaja.
Historyk raspaviadaje pra toje, što, kali ŭ 1654 hodzie ŭkraincy paprasili Maskoŭskuju dziaržavu ab dapamozie i pačałasia vajna, Kanstancin Pakłonski paličyŭ, što budzie niepasredna padparadkoŭvacca maskoŭskamu caru. Jon nazvaŭ siabie biełaruskim pałkoŭnikam, padhavaryŭ Mahiloŭ da kapitulacyi. Pakłonski stvaryŭ vojska kolkaściu niekalki tysiač čałaviek. Paźniej jon zdradziŭ jamu i pajšoŭ da Radziviła. Heta byŭ kaniec jaho palityčnaj karjery.
Paśla Pakłonskaha pryjšoŭ z Ukrainy Ivan Niačaj, siamja jakoha pachodziła ź biełaruskich ziamiel. Niačaj padčas padpisańnia Hadziackaj unii (pahadnieńnie, zaklučanaje 16 vieraśnia 1658 hoda pamiž Rečču Paspalitaj i Hietmanščynaj, jakoje praduhledžvała ŭvachodžańnie apošniaj u skład Rečy Paspalitaj jak treciaha raŭnapraŭnaha člena unii Polščy i VKŁ. — «NN») užo vystupaŭ jak samastojny subjekt.
Ale, jak adznačaje Łatyšonak, pra hetyja padziei mała chto viedaje: «Heta było «nieviadomaje paŭstańnie» ŭ «nieviadomaj vajnie». Prafiesar pryhadvaje, što ŭ 1658 hodzie było sialanskaje paŭstańnie Dzianisa Muraški — nakaznoha biełaruskaha pałkoŭnika.
«Heta była kazackaja revalucyja ŭ Biełarusi. Ukraincy ciapier havorać pra ŭkrainskuju revalucyju. Ale heta było niešta bolšaje. Heta była kazackaja revalucyja taksama na terytoryi Biełarusi. I jana skončyłasia kracham. Paŭstancaŭ raźbiła Maskva. Ale heta było pieršaje antymaskoŭskaje paŭstańnie na terytoryi Biełarusi», — adznačaje historyk.
Łatyšonak padkreślivaje, što ni Pakłonski, ni Niačaj nie nazyvali siabie biełarusami. U toj ža čas jany pravodzili niejkuju palityku ŭ imia nasielnictva terytoryi, jakaja nazyvałasia Biełaja Ruś.
«Jany byli biełaruskim pałkoŭnikami, tamu ja liču, što heta protadziaržaŭnaja dumka. Vidać, što jany stvarajuć niejkuju samastojnuju siłu, jakuju Pakłonski nazyvaje biełaruskaj i padkreślivaje (dasłoŭna), što «hetyja biełarusy nie ŭkrainskija paddanyja». Ale heta tolki probliski dziaržaŭnaj dumki», —
havoryć historyk i nahadvaje vypadak, kali hieroj ukraincaŭ hietman Maziepa paprasiŭ u šviedskaha karala Karła CHII u pryvatnuju ŭłasnaść kniastva nie ŭkrainskaje, a mienavita Połackaje. A kazackija pałkoŭniki jakraz zmahalisia za Biełuju Ruś — terytoryju, jakaja składaje pałovu siońniašniaj Biełarusi.
Čytajcie jašče:
Chto schavaŭ historyju Połackaj dziaržavy
Aleh Łatyšonak: My vierym, što dyjaspara padchopić naš ściah
Aleh Łatyšonak: VKŁ było rabaŭładalnickaj dziaržavaj, a Hiedymin — akupantam VIDEA
Kamientary
Schilny dumać, što "bje posud" mienavita histaryčny dzied. U kamientarach zusim nie vypadaje pierabirać usio hetaje "bitvie škło" jahonych ujaŭleńniaŭ. Skažu tolki, što jeś takaja davoli kankretnaja reč jak "Histaryčnaja hramatyka" i amal kankretnaja "Historyja biełaruskaj movy" pavodle katorych my možam daviedacca historyju našaje movy ad runičnych zapisaŭ da siońniašniaha dnia. Vidavočna, i niama sumnievaŭ, što movaj našaj siaredniaviečnaj dziaržavy VKŁ była biełaruskaja mova. Heta była mova dziaržaŭnaja i mova narodu. Słovy Sapiehi pry vydańni Statuta "nie obcym usim jazykom ale svaim vałasnym prava pisanyja majem" - heta słovy honaru, što Statut "prava pisanyja" vydadzieny na dziaržaŭnaj (nacyjanalnaj) movie. Heta byŭ vialiki, niečuvany prahres ŭ halinie prava, bo u Jeŭropie ŭsio spravavodstva było na łacinie (na łatyni) i šyrokija masy nie mahli karystacca pravam. VKŁ, nadrukaŭhy prava na starabiełaruskaj movie, zrabiła Prava i Zakon zrazumiełymi i dastupnymi dla ŭsich hramadzian. Na astatnija frahmienty dziadoŭskaj fantazijnaj śviadomaści navat nie budu źviartać uvahu.