Čarhovy dypłamatyčny skandał miž Biełaruśsiu i Polščaj razhareŭsia na hetym tydni.
Konsuł Polščy ŭ Breście Ježy Cimafiejuk byŭ vymušany pakinuć našu krainu paśla taho, jak uziaŭ udzieł u śviatkavańni «Dnia praklatych žaŭnieraŭ» u polskaj škołcy. Biełaruskija ŭłady stali havaryć pra «hieraizacyju vajennych złačyncaŭ», pa kryminalnaj spravie byŭ zatrymany adzin suzasnavalnikaŭ polskaj škołki ŭ Breście.
Pra «praklatych žaŭnieraŭ» i Ramualda «Buraha» Rajsa «Naša Niva» pahavaryła z žurnalistam Radyjo Svaboda, znaŭcam Polščy Dźmitryjem Hurnievičam.
«Naša Niva»: Što heta za śviata takoje ŭ Polščy «Dzień vyklatych žaŭnieraŭ»? Da čaho jano prymierkavanaje?
Dźmitryj Hurnievič: «Dzień vyklatych žaŭnieraŭ» adznačajecca 1 sakavika ŭ honar tych sałdataŭ antykamunistyčnaha padpolla, jakija paśla skančeńnia Druhoj suśvietnaj vajny nie skłali zbroi i zmahalisia suprać savieckaj ułady, savieckich śpiecsłužbaŭ, a taksama tych palakaŭ, jakija pajšli pracavać u hetyja prasavieckija struktury.
Doŭhi čas u Polščy nie isnavała ŭvohule paniatku «praklatych žaŭnieraŭ», tolki ŭ 1993 hodzie dzieści hety termin uźnik, dziakujučy papularyzataru historyi Lešaku Žebroŭskamu. Jon heta prydumaŭ.
«NN»: Čamu žaŭniery «praklatyja»?
DH: «Praklatyja», bo doŭhi čas jany byli zabaronienyja, zabytyja ŭ Polskaj Narodnaj Respublicy. Jak i ŭ SSSR, ich ličyli złačynnymi hrupoŭkami, bandami. Termin pryžyŭsia za apošnija hady. Papularyzatary historyi šmat pisali pra ich, zdymali filmy, havaryli pra ich. Ź niekatorymi žyvymi rabilisia intervju. I tak niekalki hadoŭ tamu źjaviłasia śviata «Dzień vyklatych žaŭnieraŭ». Maje siabry, palaki libieralnych pohladaŭ, vielmi krytykujuć hetaje śviata. Nielha skazać, što ŭsia Polšča adznačaje i ličyć hetych žaŭnieraŭ hierojami. Pry hetym śviata ŭstalavaŭ nie nacyjanalist i ultrakatalik, a polski Siejm ź libieralnaj bolšaściu, a padpisaŭ libieralny prezident Branisłaŭ Kamaroŭski.
Kab čytačy razumieli, heta nie vychadny dzień, niama z hetaj nahody śviatočnych paradaŭ, prosta zhadvajucca ludzi, jakija zmahalisia za Polšču i zahinuli. U Polščy heta nie maje takoha kultu, jak u Biełarusi i na postsavieckaj prastory 9 Maja. Jość i surjoznaja dyskusija pamiž historykami nakont asobnych fihurantaŭ hetaha śviata. Ja b uvohule nie skazaŭ, što heta mejnstrymavaje śviata. Idzie narmalnaja dyskusija, Polšča — heta demakratyčnaja kraina.
«NN»: Nakolki masavym było antykamunistyčnaje podpole ŭ Polščy?
DH: Jość roznyja ličby, ale ličycca, što ŭ im udzielničała da 100 tysiač čałaviek aktyŭnych partyzanaŭ, a jašče dziasiatki tysiač im dapamahali. Hetaja partyzanka pratrymałasia niekalki dziesiacihodździaŭ, apošniaha partyzana złavili ŭ 1963 hodzie. Heta jak u Estonii i Litvie «lasnyja braty». Tudy ŭvachodzili ŭ značnaj stupieni žaŭniery Armii Krajovaj, jakija nie skłali zbroi. Tak, heta byŭ masavy ruch, ale ŭ im brali ŭdzieł roznyja ludzi, roznyja hrupoŭki.
«NN»: Ci byli ŭdzielniki antykamunistyčnaj partyzanki źviazanyja z nacystami ŭ vajnu?
DH: Nie, tut takoj paraleli ŭvohule nielha pravieści. Hetyja sałdaty akurat usiu vajnu zmahalisia suprać i nacystaŭ, i kamunistaŭ adnačasova. Kaniečnie, da niekatorych pradstaŭnikoŭ u ruchu ŭ samoj Polščy jość pytańni, ale heta tyčycca asobnych ludziej abo atradaŭ. Chtości da vajny moh być siabram radykalnaj prafašysckaj moładzievaj arhanizacyi, naprykład. Kahości ź ich mohuć nazvać złačyncami, ale nie nacystami. Heta vyklučna fantazija ministra Makieja, jaki abvinavačvaje ich u nacyźmie. Heta byli zvyčajnyja polskija sałdaty, jakija praciahnuli vajavać, bo spadziavalisia, što Zachad dapamoža, kali ŭbačyć ich zmahańnie. Nu, i nielha zabyvać, što ŭ Polščy paśla vajny praciahvaŭsia stalinski teror, i padpolle namahałasia pomścić.
«NN»: Davaj piarojdziem da asoby Ramualda «Buraha» Rajsa. Čym hetaja asoba takaja nieadnaznačnaja i čamu jana vyklikaje siońnia stolki emocyj?
DH: Užo bolš za 15 hadoŭ tamu Instytut nacyjanalnaj historyi Polščy daŭ «Buramu» acenku jak złačyncu, zrabiŭšy vysnovu, što jaho dziejańni ŭ studzieni-lutym 1946 na Biełastoččynie «mieli prykmiety hienacydu». Jahony atrad ździejśniŭ złačynstvy na Biełastoččynie, suprać biełaruskaha nasielnictva. Jahony atrad adkazny za zabojstva 79 biełarusaŭ, byli spalenyja vioski.
Sud u Polščy jašče ŭ 1995 hodzie jaho apraŭdaŭ, bo pastanaviŭ, što heta było zroblena ŭ «abstavinach vyšejšaj nieabchodnaści, jakaja prymušała jaho rabić dziejańni nie zaŭsiody adnaznačnyja etyčna».
Kab my ŭ Biełarusi razumieli, «Bury» navat u Polščy źjaŭlajecca nieadnaznačnaj i daloka nie samaj centralnaj asobaj siarod «praklatych žaŭnieraŭ». Niemahčyma ŭjavić, kab u Varšavie 1 sakavika byli baniery z «Burym».
Dzieści heta zdarałasia, u niejkich škołach ci muziei, ale takoje imhnienna krytykavałasia samimi palakami, a adkaznyja za heta musili apraŭdvacca ŭ ŚMI. Navat radykały-nacyjanalisty ličać, što ŭ jaho nie było metaŭ zabivać biełarusaŭ, jany sprabujuć znajści apraŭdańnie, ale razumiejuć, što heta trahiedyja i vielmi surjoznaja plama na im. U 2016 hodzie arhanizatary maršu ŭ Hajnaŭcy źviartalisia da prezidenta Dudy, kab jon daŭ svoj patranat im, ale Duda admoviŭ. Na marš u Hajnaŭku nie pryjazdžajuć pradstaŭniki ŭłady. Z usioj Polščy tudy pryjazdžaje ŭsiaho paru aŭtobusaŭ ludziej, miascovych tam mo paru čałaviek.
«NN»: A chto arhanizoŭvaje hetyja maršy?
DH: Nacyjanalistyčnyja polskija arhanizacyi. Niejkija vajennyja rekanstruktary. Navat nie ŭsie ludzi, što ŭdzielničajuć u maršy ŭ Hajnaŭcy, ličać «Buraha» hierojem. Ja niejak razmaŭlaŭ z arhanizatarkaj maršu, jana byłaja pravasłaŭnaja, ź biełarusaŭ, dyk kaža: my nie možam vyhnać tych, chto prynios banier z «Burym». Im časta davodzicca apraŭdvacca. Pomniu, jak na Dzień usich śviatych niedzie zapalili śviečku ŭ honar «Buraha», dyk arhanizatary potym tłumačyli, što nie ŭšanoŭvali jaho jak hieroja, a prosta jak zabitaha. Niama takoha, što ad jaho ŭsie šalejuć i chočuć być padobnymi da jaho, ličać aŭtarytetam. Viadoma, jość ludzi, što za jaho ŭčapilisia, navat filmy zdymajuć, jakija mohuć trapić na telebačańnie, ale potym heta žorstka krytykujecca. Tut usio vielmi zabłytana, bo ŭ Polščy jość mnostva ŚMI, nie zabaronienaja nijakaja dyskusija. A ź Biełarusi moža zdavacca, što «Buraha» ŭsia Polščy ličyć hierojem. Takoha niama i blizka.
«NN»: Raskažy, kim byŭ «Bury»?
DH: «Bury» — prafiesijny vajskoviec. U čas vajny jon byŭ u składzie Armii Krajovaj, dziejničaŭ na Vilenščynie. Navat tyja historyki, jakija krytykujuć Ramualda Rajsa, kažuć, što ŭ čas vajny jon byŭ hieraičnaj asobaj, zmahaŭsia suprać niemcaŭ i balšavikoŭ. Pa natury heta byŭ usio ž žorstki čałaviek, jaki moh rasstralać pałonnaha. Jašče žyvy jahony syn, jon vielmi padtrymlivaje pamiać pra baćku. Jon kaža, što «Bury» zabivaŭ biełarusaŭ nie tamu, što jany biełarusy, a tamu što siarod ich było šmat tych, chto byŭ u šerahach stalinskich struktur.
«NN»: Nakolki ja razumieju, jahonyja ludzi zabivali nie tolki bajazdolnych mužčyn, ale i žančyn, i dziaciej.
DH: Tak. Było takoje. U vioscy Zalešany «Bury» zahadaŭ sabrać usich ludziej na schod u adnoj chacie, paśla jaho žaŭniery zaviazali dźviery, a chatu padpalili. Šmat ludziej atrymała apioki, ale nichto nie zahinuŭ, bo ludzi zdoleli vysadzić dźviery i kinucca naŭcioki. U Zalešanach zahinuli inšyja ludzi, jakija na schod nie pryjšli. «Bury» zahadaŭ padpalić usiu viosku, i 15 čałaviek, uklučna ź dziećmi i žančynami, abo zhareli ŭ połymi, abo byli zastrelenyja na panadvorkach, kali sprabavali ratavacca ad pažaru.
2 lutaha 1946 adzin uzvod z adździełu «Buraha» nočču akružyŭ i spaliŭ viosku Zani, zabiŭšy 24 čałavieki (pieravažna žančyn, dziaciej i starych, bo darosłyja mužčyny ŭ toj čas u chatach nie načavali). Inšy ŭzvod «Buraha» spaliŭ viosku Špaki, zabiŭšy ŭ joj 9 čałaviek.
31 studzienia adździeł «Buraha» apynuŭsia ŭ lesie kala vioski Staryja Puchały. Furmanaŭ, jakija ŭmieli pierachryścicca pa-katalicku i skazać malitvu pa-polsku, jon adpuściŭ dadomu. A inšych — zahadaŭ zabić. Pavodle adnoj ź viersij, žaŭniery «Buraha» zataŭkli pravasłaŭnych furmanaŭ abuchami siakier, a stralali tolki pa tych, jakija sprabavali ŭciakać. Ahułam zabili 30 čałaviek, siarod jakich byŭ i adzin pratestant.
Dla jahonych sałdataŭ padlaskija biełarusy byli sinonimam supracy z kamunistyčnym režymam. Zrešty, padčas sudu jon kazaŭ, što paliŭ vioski, pakolki biełarusy nie chacieli ź ich jechać u BSSR. U dziejača biełaruskaj apazicyi Alesia Zarambiuka tak siamja ŭciakła ad sałdat «Buraha» ŭ BSSR. Jak tady kazali: «Uciakajcie ŭ raj». Čamu raj? Bo tam rajkamy, rajvykankamy. U Polščy jość vielmi papularnaja piśmieńnica, aŭtarka detektyvaŭ Katažyna Bonda, dyk u jaje zabili tady babulu. Jana pra heta daviedałasia zusim niadaŭna, raniej maci kazała, što babulu zabiŭ niemiec.
Achviary «Buraha» navat doŭha paśla vajny žyli ŭ strachu. Što kazać, navat zabitych furmanaŭ znajšli tolki praź dziasiatki hadoŭ. Ich bajalisia navat šukać. Nielha pahadzicca, što atrad «Buraha» zabivaŭ tolki tych, chto byŭ biełarusam, chto byŭ u Słužbie biaśpieki. Byli i zabojstvy mirnych ludziej, zvyčajnych sialan. U mianie jość znajomyja palaki, jakija nie viedali jak stavicca da asoby «Buraha», dyk jany prosta pajšli ŭ archiŭ i adkryta mnie potym kazali, što heta byŭ złačynca. Ale nie ŭsie ŭ Polščy z hetym zhadžajucca, jość i tyja, chto ličać, što jon pakłaŭ žyćcio na ałtar Polščy.
«NN»: U Biełarusi ŭsio možna zabaranić. Čamu ŭ Polščy nielha zabaranić ušanoŭvać pamiać hetaha čałavieka?
DH: Ja nie viedaju nivodnaj akcyi ŭ Polščy, jakaja b mieła na mecie ŭšanavać mienavita «Buraha». Možna było b zapadozryć akcyju ŭ Hajnaŭcy, ale navat jana tak nie nazyvajecca, a nazyvajecca «Marš praklatych žaŭnieraŭ». «Bury» tam źjaŭlajecca tolki na adnym płakacie, ja kožny hod za hetym pilna saču. Ludzi, što arhanizoŭvajuć marš, źviartajucca da miascovych uładaŭ, jakija nie dazvalajuć akcyju, bo tam u radzie šmat biełarusaŭ, jakich heta abražaje. Tady arhanizatary źviartajucca da vajavody, u sud. A čamu sud pavinien zabaraniać? Heta demakratyčnaja dziaržava, sud «Buraha» aficyjna reabilitavaŭ.
Sioleta im zabaranili šeście praz pandemiju, dyk jany prajechali aŭtaprabieham pa navakolnych vioskach. U samoj Polščy na takich akcyjach kryčać «Vielka Polska katolicka», a na Padlaššy jany kryčać «Vielka Polska chšyścijańska». Ale ŭsio adno kožny hod tam źjaŭlajucca pravakatary, jakija śpiavajuć, što na «drevie zamiest liścia buduć visieć kamunisty». Kaho tam u Hajnaŭcy ličać kamunistami — nie ciažka zdahadacca. Nianaviść da miascovych biełarusaŭ usio roŭna ŭ kahości dyj prajavicca.
Tamu mnohija biełarusy bajacca navat vychodzić u hety dzień z domu, bo bajacca pravakacyj. Tudy ž kožny hod aŭtobusami pryjazdžajuć i praciŭniki kultu «Buraha» i inšych «praklatych žaŭnieraŭ». Heta palaki-libierały, jakija sprabujuć błakavać marš nacyjanalistaŭ.
«NN»: A kolki tam ludziej vychodzić? Sotni, tysiačy?
DH: Kali ja sačyŭ, to tam było nie bolej za trysta čałaviek. Jany starajucca siabie kulturna pavodzić, projducca pa vulicy, potym iduć u miascovy Dom kultury, niejkija tam lekcyi, kancerty. Nichto ź ich nie admaŭlaje, što «Bury» adkazny za zabojstvy, ale jany sprabujuć znajści dla jaho apraŭdańnie.
«NN»: Toje, što adbyłosia ŭ Breście, jak ty možaš traktavać? MZS heta padaje jak ušanavańnie vajskovych złačyncaŭ. Tak možna kazać?
DH: Kali b tak havaryłasia pra kankretnych złačyncaŭ, to MZS mieŭ by racyju. Ale ja nie čuŭ, što tam nazyvałasia imia «Buraha», nie bačyŭ płakataŭ. Kažuć, što płakat z «Burym» kanfiskavali, ale na zdymku płakat ź inšym partyzanam. Polskaja mienšaść taksama śćviardžaje, što imia «Buraha» tam nie hučała. I ja schilajusia da viersii, što hetaha sapraŭdy nie było. Usie ž viedajuć, jak u Biełarusi staviacca da «Buraha» i dziaržava, i niezaležnyja asiarodki.
A MZS heta prosta vykarystoŭvaje, kab adkazać Polščy za jaje pazicyju, za padtrymku represavanych ad režymu. Plus da ŭsiaho, heta było adrazu paśla filma Ściapana Puciły. A jak prapahandysty budujuć łahičnyja łancužki? Kali ty žyvieš u Polščy, to za taboj stajać polskija śpiecsłužby i kantralujuć ciabie. Heta ž poŭnaja łuchta. Vyhladaje ŭsio na sprobu naškodzić polskamu boku. Ale kali tam ušanoŭvali mienavita «Buraha», to pakažycie nam heta. Tamu ŭ mianie vialikija sumnievy jość.
«NN»: Heta nie moža być ad niaviedańnia, kali ludzi atajasamlivajuć «Buraha» z usimi inšymi «praklatymi žaŭnierami»?
DH: Heta jak kazać, što bčb-ściah zaplamleny, bo vykarystoŭvaŭsia ludźmi, što supracoŭničali z akupacyjnaj administracyjaj. Kali «Bury», jakoha biełarusy ličać złačyncam, byŭ adnym z 100 tysiač «praklatych žaŭnieraŭ», to značyć usie žaŭniery złačyncy. Nu heta ž niełahična! A što, u Krasnaj Armii nie było złačynnych epizodaŭ? Ci ŭ partyzanaŭ? U majoj [rodnaj] vioscy [Nalibaki Staŭbcoŭskaha rajona] partyzany zabili bolš za 100 čałaviek. Ja što, pavinien ličyć usich da adnaho partyzanaŭ złačyncami? Nie, kaniečnie, u majoj žonki dzied byŭ partyzanam i ja viedaju jaho historyju. Nie treba hetych niespraviadlivych abahulnieńniaŭ.
Kali jość złačynca, to jaho kankretna treba nazyvać. Nie pavinna tut być kalektyŭnaj adkaznaści, «praklatyja žaŭniery» nie pryznanyja złačynnaj hrupoŭkaj.
«Piakielnaje śviata vyjšła. Z achviaraprynašeńniem». Žychary Vałožyna paviedamlajuć pra raspravu nad katami i sabakami10
Kamientary