Kim Fiłbi: jak saviecki supierahient pasyłaŭ biełarusaŭ na śmierć i raskołvaŭ biełaruskuju emihracyju
Anhličanin Kim Fiłbi byŭ adnym z najbolš paśpiachovych savieckich raźviedčykaŭ. Pracujučy na kamunistaŭ, jamu ŭdałosia trapić u kiraŭnictva brytanskich śpiecsłužbaŭ i pieradać Savietam mnostva infarmacyi. U 1949—1951 Fiłbi kaardynavaŭ abjadnanyja anhła-amierykanskija apieracyi, skiravanyja suprać SSSR. Praź jaho ruki prajšli ŭ tym liku Janka Filistovič i Hienadź Kaściuk — Maskva zahadzia viedała, dzie i kali jany desantujucca. Kaniec žyćcia Fiłbi pravioŭ u Maskvie i až płakaŭ ad rasčaravańnia savieckaj rečaisnaściu.
Parašutyst Cimoch Vostrykaŭ, adzin z hrupy maładych biełarusaŭ, jakija prajšli navučańnie ŭ CRU i ŭ 1952 hodzie desantavalisia ŭ Nalibockaj puščy z zadańniem abjadnać biełaruskich partyzanaŭ na paŭstańnie suprać savieckaj ułady, uspaminaŭ tak: «Pryziamlilisia my. Pa zadumie, nas pavinny byli skinuć u samuju hłuš. Tolki ja pa instrukcyi skłaŭ i schavaŭ parašut, baču: chodzić hrybnik. Paśla — jašče adzin».
Miescam pryziamleńnia byŭ les u rajonie vioski Klacišča. Chto byŭ tam, toj viedaje: Klacišča ciahniecca doŭhaj vulicaj, chaty ŭsie draŭlanyja, hihanckija — čaho-čaho, a lesu tam davoli. Pušča na dziasiatki kiłamietraŭ, ad vioski da vioski — jak u tajzie.
Savieckaja dziaržbiaśpieka, vidavočna, viedała pra budučy desant i viała parašutystaŭ, kab pabačyć, da kaho jany buduć hrukacca, na jakija javačnyja kvatery pojduć.
Vostrykaŭ vysadziŭsia 27 žniŭnia, a praź dzień, 28-ha, jamu spoŭniłasia 30 hadoŭ. Paśla budzie aryšt i sud. Vostrykaŭ atrymaje 25 hadoŭ łahieraŭ, ź jakich adsiadzić 23, vyjdzie, stvoryć siamju i dažyvie ŭ Homieli da niezaležnaści Biełarusi. Los sudziŭ jamu pieražyć čałavieka, pra jakoha jon nie viedaŭ, ale jaki adyhraŭ pavarotnuju rolu ŭ jahonym losie.
Jaho pryvioŭ antyfašyzm
Savieckija archivy, źviazanyja ź Fiłbi, dahetul zasakrečanyja. Viadoma, što jon atrymaŭ orden Lenina i inšyja vysokija savieckija ŭznaharody. I dobra viadoma pra jahony pobyt u Maskvie, bo ŭspaminy pakinuła jaho savieckaja žonka.
Harald Andryjan Raseł Fiłbi naradziŭsia ŭ 1912 hodzie ŭ Indyi ŭ siamji słužboŭca brytanskaj administracyi. Paźniej baćki dali jamu imia Kim — u honar hieroja ramana Redźjarda Kiplinha.
Baćka Fiłbi byŭ viadomym arabistam — nastolki, što navat pryniaŭ isłam i ŭziaŭ za druhuju žonku dziaŭčynu-arabku.
Studenckija hady Kima prypali na čas, kali hałavu ŭzdymaŭ nacyzm. Antyfašyzm naturalna pryvodziŭ studentaŭ da tych, suprać kaho ahidny nacyzm byŭ skiravany. Małady Fiłbi ŭdzielničaŭ u pracy Mižnarodnaj arhanizacyi dapamohi revalucyjanieram (MOPR). U 1934 hodzie jon ažaniŭsia sa svajoj pieršaj žonkaj — habrejkaj-kamunistkaj Licy Frydman. Miarkujuć, što mienavita jana paznajomiła Fiłbi z ahientam NKVD Arnoldam Dejčam, jaki zavierbavaŭ jaho dla supracoŭnictva z Savietami.
Paźniej, kali Kim na daručeńnie savieckaj raźviedki vykonvaŭ rolu simpatyzanta hitleraŭcaŭ, jamu i Licy daviałosia raźvitacca, choć jany zastalisia siabrami i aficyjna razyšlisia tolki ŭ 1946-m.
Dejč byŭ karalom viarboŭki. Zrešty, nie asabisty faktar, a strašnaja pahroza ŭsim narodam, Hitler, šturchała ludziej dapamahać Krainie Savietaŭ — tak jak ciapier Pucin i jaho namiery pieradziełu Jeŭropy šturchajuć ludziej dapamahać Ukrainie i Zachadu, jakija hetamu supraćstajać. Tolki ŭ Brytanii Dejč pryciahnuŭ da supracoŭnictva z Savietami kala dvaccaci ahientaŭ, u tym liku ŭsich udzielnikaŭ tak zvanaj «Kiembrydžskaj piaciorki». Hetyja piaciora vypusknikoŭ Kiembrydžskaha ŭniviersiteta ŭ budučyni zaniali vysokija pasady ŭ brytanskich dziaržaŭnych orhanach i raźviedcy.
Śpiecyjalny karespandent
Padčas hramadzianskaj vajny 1936—1939 hadoŭ u Ispanii Fiłbi pracavaŭ u jakaści vajennaha karespandenta haziety «Tajms», paralelna vykonvajučy zadańni brytanskaj raźviedki. I savieckaj zaadno. U NKVD była navat ideja zadziejničać jaho dla zamachu na hienierała Franka. Fiłbi, sapraŭdy, mieŭ dostup da frankisckaj viarchoŭki, asabliva paśla taho, jak atrymaŭ orden za mužnaść padčas vykanańnia svaich žurnalisckich abaviazkaŭ.
U 1940 hodzie, paśla viartańnia na radzimu, Fiłbi byŭ zaprošany ŭžo na pracu ŭ ofisie Sakretnaj vyviednaj słužby (SIS) i ŭžo praz hod pryznačany namieśnikam načalnika kontrraźviedki.
U 1944-m jon uznačaliŭ adździeł SIS, jaki zajmaŭsia savieckaj i kamunistyčnaj aktyŭnaściu ŭ Vialikabrytanii. Takim čynam, Savietam robicca viadoma ŭsio, što brytancam viadoma pra ich dziejnaść na astravach.
A ŭ 1949—1951 hadach mienavita Fiłbi stanovicca kiraŭnikom misii suviazi ŭ Vašynhtonie, jakaja kaardynuje z FBR i CRU supolnyja anhła-amierykanskija antykamunistyčnyja apieracyi. Jak viadoma, u hetych prajektach aktyŭna brali ŭdzieł i biełarusy.
U 1951 hodzie dvuch udzielnikaŭ «Kiembrydžskaj piaciorki» vykryli, Fiłbi tady taksama zapadozryli ŭ supracy z Savietami, ale dokazaŭ nie było, i jamu ŭdałosia paźbiehčy adkaznaści. Na piać hadoŭ jon byŭ faktyčna adchileny ad pracy ŭ śpiecsłužbach, ale na toj momant usie asnoŭnyja prajekty supracoŭnictva biełaruskich emihrantaŭ z amierykancami i brytancami ŭžo byli raspačatyja i Maskva atrymała infarmacyju pra ich.
Jak Fiłbi pasvaryŭ emihracyju
Kastuś Mierlak — jak vynikaje z raskrytych archivaŭ CRU, jon pieršy ź biełarusaŭ u ZŠA raspačaŭ supracoŭnictva z CRU ŭ 1956 hodzie, — u svaich miemuarach pakazaŭ Kima Fiłbi złym ducham biełaruskaha palityčnaha žyćcia na Zachadzie.
U traktoŭcy Mierlaka mienavita Fiłbi spryčyniŭsia da taho, što brytanskaja raźviedka vyrašyła vykarystać u svajoj dziejnaści Radasłava Astroŭskaha, jaki znachodziŭsia ŭ toj čas u brytanskaj akupacyjnaj zonie ŭ Hiermanii, i paspryjała adnaŭleńniu ŭ 1948 hodzie dziejnaści Biełaruskaj centralnaj rady, stvoranaj jašče pad nacysckaj akupacyjaj Biełarusi ŭ 1943-m.
U vyniku ŭsia aktyŭnaść Astroŭskaha i jahonaj BCR na emihracyi akazałasia naturalnym čynam skiravanaja na niejtralizacyju palityčnych kankurentaŭ z Rady BNR pad kiraŭnictvam Mikoły Abramčyka. Takaja mižusobica była na ruku Savietam i kaardynavałasia, na dumku Mierlaka, ich ahientam Fiłbi.
Fakt, što, paśla taho jak Fiłbi byŭ vykryty, dziejačy emihracyi z łahieraŭ Rady BNR i BCR jašče bolš aktyŭna pačali abvinavačvać adzin adnaho ŭ supracoŭnictvie z kamunistami. Heta nasamreč było vyhadna SSSR, bo nie dazvalała biełaruskaj emihracyi abjadnacca.
Na viernuju śmierć
Amal peŭna, što Fiłbi byŭ datyčny ŭ tym liku i da pravału parašutystaŭ-biełarusaŭ, jakich CRU ŭ parazumieńni z Radaj Biełaruskaj Narodnaj Respubliki vypraŭlała ŭ SSSR u 1951—1952 hadach: Janki Filistoviča i hrupy z čatyroch čałaviek u składzie Hienadzia Kaściuka, Cimocha Vostrykava, Michała Kalnickaha i Michała Arciušeŭskaha.
Viarboŭkaj maładych biełarusaŭ — u hrupu ŭvachodzili pieravažna asoby, jakija ŭ vajnu słužyli na niamieckim baku, — zajmaŭsia Barys Rahula, jaki ź biełaruskaha boku byŭ kiraŭnikom prajekta AEQUOR — apieracyi pa pierakidańni ŭ SSSR nielehalnym šlacham raźviedčykaŭ ź liku patryjatyčnaj biełaruskaj moładzi, jakaja žyła na Zachadzie.
Janka Filistovič byŭ desantavany ŭ vieraśni 1951 hoda na Vilejščynie.
Daśledčyk Aleh Lickievič, jaki znajomiŭsia z kryminalnaj spravaj Filistoviča ŭ archivie KDB, apublikavaŭ tekst kasacyjnaj skarhi, nibyta napisanaj asudžanym Filistovičam. U joj padpolščyk piša, što, imavierna, byŭ zavierbavany CRU i pryznačany na rolu pieršaha raźviedčyka z padkazki prezidenta Rady BNR Mikoły Abramčyka, jaki bačyŭ u haračym junaku patencyjnaha palityčnaha kankurenta sabie.
Filistovič byŭ vypraŭleny faktyčna na śmierć — jon nie mieŭ pry sabie navat racyi i musiŭ pisać paviedamleńni dla CRU tajnapisam pamiž radkoŭ listoŭ, jakija pavinien byŭ niejkim čynam pieradavać u Francyju na adras adnaho ź biełaruskich emihrantaŭ. U adnym z daniasieńniaŭ Filistovič pisaŭ, što čakaje nastupnaha desantu, u skład jakoha musili b uvajści, siarod inšaha, plamieńnik i ciozka prezidenta BNR Mikałaj Abramčyk i Valancin Mickievič — plamieńnik Jakuba Kołasa.
Ale hety desant tak i nie adbyŭsia, a ŭ lasach Vilejščyny Filistovič spatkaŭ tolki niešmatlikuju — šeść čałaviek — partyzanskuju hrupu pad kiraŭnictvam Siarhieja Mikuliča i nijakaj aktyŭnaj dziejnaści nie razharnuŭ. MHB viedała pra desant Filistoviča i abstaviła jaho svaimi ahientami, ale peŭny čas čakała, kab daviedacca, jakija suviazi jon maje ŭ BSSR. U vieraśni 1952-ha, praz hod paśla desantu, Filistovič byŭ aryštavany, a nieŭzabavie — asudžany i rasstralany.
Biełarusy jak prykryćcio?
Nastupnaja hrupa raźviedčykaŭ Rady BNR była zakinutaja CRU na terytoryju BSSR akurat pry kancy 1952-ha, kali Filistovič jašče nie byŭ aryštavany, ale amierykancy nie mieli peŭnaści, što jon dziejničaje nie pad kantrolem Savietaŭ. Tamu hrupu pad kiraŭnictvam Hienadzia Kaściuka, byłoha žaŭniera navahradskaha bataljona Barysa Rahuli, skinuli nie na Vilejščynie, a ŭ Nalibockaj puščy.
Cikava, što miesca desantu — la vioski Klacišča ŭ vakolicach voziera Kromań — supadała z płanavanym miescam desantavańnia hrupy Michała Vituški ŭ listapadzie 1944 hoda. Tuju hrupu taksama składali žaŭniery bataljona Rahuli, i desantavacca jana musiła ź im na čale. Tolki ŭ apošni momant Rahula admoviŭsia i byŭ zamienieny Vituškam. Hrupa Vituški ŭ vyniku z-za niespryjalnych mieteaŭmovaŭ desantavałasia zarana, la Voranava, i svajoj zadačy pa arhanizacyi ŭ Biełarusi antysavieckaj partyzanki nie vykanała.
Udzielniki hrupy Kaściuka nieŭzabavie paśla desantu taksama byli aryštavanyja, adzin ź ich zahinuŭ pry zatrymańni. Cimocha Vostrykava, jaki adsiedzieŭ u łahierach 23 hady, KDB pieravierbavaŭ i vykarystoŭvaŭ u vykryćci amierykanskich ahientaŭ u SSSR. Nieŭzabavie paśla śmierci byli apublikavanyja jahonyja miemuary, u jakich jon vykazvaŭ pierakanańnie, što amierykancy ŭ 1952-m śviadoma achviaravali biełaruskaj hrupaj, vykarystaŭšy jaje jak prykryćcio dla inšaha, bolš važnaha ahienta, jaki desantavaŭsia adnačasova ź imi.
Kim vieryŭ
A što ž dalej zdaryłasia z Kimam Fiłbi?
Pravierka jaho brytanskaj kontrraźviedkaj ničoha nie dała, i ŭ 1956 hodzie Fiłbi znoŭ byŭ pryniaty na słužbu i nakiravany ŭ Biejrut. Ale ŭ 1963 hodzie ŭ vyniku niaŭdałaj sproby viarboŭki misija ahienta Fiłbi pravalvajecca, paśla čaho jaho terminova nielehalna vyvoziać u Saviecki Sajuz. Tut jon pražyŭ reštu žyćcia i ŭžo čaćviorty dla siabie raz pabraŭsia šlubam z savieckaj hramadziankaj Rufinaj Puchavaj.
Puchava ŭspaminała, što Fiłbi byŭ strašna pryhniečany savieckaj rečaisnaściu. Nastolki, što zapiŭ i navat sprabavaŭ zabić siabie.
«Kim vieryŭ u spraviadlivaje hramadstva i ŭsio svajo žyćcio addaŭ kamunizmu, — raskazvała jahonaja žonka. — A tut jaho čakała takoje rasčaravańnie, jon až płakaŭ. Jon kazaŭ: «Čamu staryja tut tak kiepska žyvuć? Jany ž u takoj vajnie pieramahli», — skazała jana ŭ intervju «Moskovskomu komsomolcu».
Choć z materyjalnaha punktu hledžańnia Fiłbi byŭ zabiaśpiečany pa maksimalnych savieckich standartach, žyŭ u šykoŭnaj kvatery ŭ cichim miescy ŭ centry Maskvy. Pierabiežčykam z Zachadu dazvalałasia šmat čaho. Kalehu Fiłbi pa «Kiembrydžskaj piaciorcy» homaseksuału Haju Biordžesu navat dazvolili zavieści ruskaha kachanka, choć homaseksualizm u SSSR byŭ kryminalnym złačynstvam. Što da Fiłbi, to kvateru jamu padabrali takuju, kab z dvara doma byŭ tolki adzin vychad. Da samych apošnich dzion za im sačyli kruhłasutačna.
Pad kaniec žyćcia Fiłbi pačali zaprašać dla kansultacyj i navučańnia maładych raźviedčykaŭ, taksama jon čytaŭ lekcyi i vystupaŭ na ŭračystych mierapryjemstvach, prymierkavanych da roznych uhodkaŭ KDB.
Kali byli raskrytyja archivy «Štazi», u ich byŭ znojdzieny zachaplalny dakumient: videazapis lekcyi Fiłbi. U 1981 hodzie raźviedčyka pryvozili ŭ HDR dzialicca dośviedam. Na videa jon raskazvaje, jak lohka było padmanvać kaleh-sibarytaŭ u libieralnaj Brytanii.
Naprykład, ź Biejruta jon uciok, bo ahient, prystaŭleny jaho pilnavać, pakinuŭ svoj post, tamu što chacieŭ nie ŭpuścić nahodu pakatacca na hornych łyžach, a ŭ livanskich harach akurat vypaŭ śnieh.
Pamior Kim Fiłbi ŭ Maskvie ŭ 1988 hodzie, kali Savieckamu Sajuzu zastavałasia isnavać tolki try hady. Pierad śmierciu jamu dazvolili dać intervju žurnalistu Sunday Times. A Cimoch Vostrykaŭ pamior u Homieli ŭ 2007 hodzie, užo ŭ niezaležnaj Biełarusi.
Kamientary
niahledziačy na toje što va ŭsich zajavach jeŭrapiejskich paŭtarajecca što demsiły pavinny jadnacca, niechta ž spansuje usich hetych karač i capkał