Vyjaŭlenyja eskizy dapamahli identyfikavać ałtarny abraz, jaki fihuruje na starych fotazdymkach, i prasačyć jaho historyju da vajny. I choć ślady abraza hublajucca, zastajecca vialikaja vierahodnaść, što jon nie stračany i navat dahetul znachodzicca ŭ Biełarusi.
Vystaŭlenyja na dniach na aŭkcyjon niekalki eskizaŭ mastaka Juzafa Teafiła Smalinskaha (1865—1927) z pryvatnaj bierlinskaj kalekcyi, źviazanych ź minskim Čyrvonym kaściołam, byli pa zakliku aktyvistaŭ za pałovu dnia vykupleny biełarusami zamiežža.
Kožny ź ich kaštavaŭ niamała — ad 1400 da 2000 jeŭra. Raniej takaja apieratyŭnaść u spravie zachavańnia spadčyny była niemahčyma, siońnia stanovicca dobrym tonam dla zabiaśpiečanych biełarusaŭ. Hetaja padzieja śviedčyć u tym liku pra šyrokaje abudžeńnie nacyjanalnaj samaśviadomaści.
Usie eskizy naležali da adnaho tvora, jak ličyłasia, da rośpisu interjeraŭ kaścioła. Adzin z eskizaŭ pakazvaŭ kampazicyju całkam, dajučy razumieńnie da jakich častak adnosiacca inšyja eskizy.
«Pa centry ŭ niabiosach namalavany Chrystos (ci Božaja Maci — nievyrazna bačna), pad im — vyjava Čyrvonaha kaścioła. Chłopčyk ź dziedam — heta Siamion Vajniłovič i jahony zastupnik Śviaty Symon. Nasuprać uklenčanaja dziaŭčyna heta Alena Vajniłovič. Šmatlikija partrety žančyny ŭ masiŭnaj karonie — heta pošuk vobrazu Śviatoj Aleny, maci impieratara Kanstancina, jakaja adšukała Trunu Božuju i Žyvatvorny Kryž, jaki trymaje ŭ rukach», — tak apisvaŭ jaje telehram-kanał «Spadčyna».
Na hetym historyja eskizaŭ nie skončyłasia. Architektar-restaŭratar Raman Zabieła z Navukova-prajektnaha centra «Restabilis» pa śladach znachodki adšukaŭ archiŭnaje fota interjeraŭ kaścioła 1918 hoda, jakoje apublikavaŭ u fejsbuku.
Jak adznačaje architektar, kaścioł stylistyčna byŭ aformleny inačaj, čym eskizy Smalinskaha. Usie ścieny i sklapieńni ałtarnaj častki, niefa i transiepta chrama byli pakryty admietnymi arnamientalnymi trafaretnymi palichromijami ŭ styli madern, jakija jašče niadaŭna možna było pabačyć. Heta vyklikała ŭ jaho sumnieńni ŭ tym, što eskizy zrobleny dla ałtarnych rośpisaŭ.
Na vyjaŭlenym fota pakazany bočny ałtar, jaki ŭpryhožvaje abraz, jaki maje identyčnuju kampazicyju z adnym z eskizaŭ Smalinskaha. Ałtar mieściŭsia ŭ kancy levaha niefa, to-bok źleva ad hałoŭnaha ałtara.
Jak vyjaviłasia, hety abraz byŭ viadomy taksama pa apisańniach u litaratury i ŭspaminach mienčukoŭ.
U 1923 hodzie kaścioł byŭ razrabavany balšavikami, ale kančatkova jaho začynili tolki ŭ 1932 hodzie.
Zabrany savieckimi ŭładami ŭ muziej abraz, vyklikaŭ prablemy, bo i tam ludzi na jaho chryścilisia i malilisia. Praz heta abraz daviałosia schavać na haryšča.
U čas niamieckaj akupacyi viernikam dazvolili słužby va ŭsich chramach, jakija raniej byli adabranyja. Ź Biełaruskaha histaryčnaha muzieja Antonam Šukiełojciem, jaki kiravaŭ im u čas akupacyi, byli pieradadzieny ŭ kaścioł abraz u styli madern, što niekali tam byŭ: abraz Božaj Maci z krajavidam Minska z kaściołam i ŭklenčanymi dziećmi Vajniłoviča. Hetaje apisańnie dakładna supadaje z abrazom z bočnaha ałtara i eskizami Smalinskaha.
U čas akupacyi čas słužby ŭ kaściole pravodziŭ Vincent Hadleŭski, probašč kafiedralnaha kaścioła. Niamieckim uładam nie padabałasia papularnaść ksiandza Hadleŭskaha, uviečary 24 śniežnia 1942 hoda jon byŭ adviezieny sa svajoj kvatery słužbistami SD i rasstralany kala ŭvachoda ŭ kancentracyjny łahier Mały Traścianiec. Jašče adzin ksiondz Čyrvonaha kaścioła, Stanisłaŭ Hlakoŭski, taksama byŭ zakatavany nacystami.
Aktyvisty adznačajuć, što skazać ciažka, što adbyvałasia z kaściołam i abrazom u hety čas i što z tvoram mastactva stała paśla vyzvaleńnia. Ale jość niekalki imaviernych varyjantaŭ.
Pa-pieršaje, u Biełarusi dziejničali hrupy Apieratyŭnaha štaba rejchślajtara Rozienbierha, jakija zajmalisia razrabavańniem i vyvazam u Hiermaniju kulturnych kaštoŭnaściej na akupavanych terytoryjach. Los hetych kaštoŭnaściej moh paŭtaryć i abraz. Aktyvisty nie vyklučajuć, što pieradača Šukiełojciem abraza z muzieja ŭ kaścioł, mieła adnu z metaŭ źbierahčy jaho ad vyvazu.
Praŭda, značnaja častka kaštoŭnaściej usio ž paśla vajny była viernuta ŭ SSSR. Mienavita ŭ SSSR, bo viernutym dabrom rasparadžalisia na sajuznym uzroŭni, tamu šmat čaho, što naležała da biełaruskich zboraŭ, było pieradadziena zusim nie ŭ Biełaruś.
Heta adkryvaje pierad nami try varyjanty taho, što mahło stacca z abrazom: jon moh być vyviezieny nacystami i stračany, moh viarnucca ŭ SSSR, ale asieści pa-za Biełaruśsiu, i, narešcie, samy aptymistyčny — jon byŭ viernuty nazad i siońnia zachoŭvajecca ŭ fondach adnaho z muziejaŭ, ale nikoli nie vystaŭlaŭsia.
Čyrvony kaścioł bolš jak hod začynieny miascovymi ŭładami paśla taho, jak pry padazronych abstavinach u noč na 26 vieraśnia 2022 hoda ŭ im adbyŭsia pažar. Mnohija nazyvajuć hetaje rašeńnie palityčnym i źviazvajuć z adpłataj biełaruskich uładaŭ Kaściołu za niełajalnaść u 2020 hodzie. Aficyjnaj ža pryčynaj nazyvajecca rekanstrukcyja, druhaja čarha jakoj užo raspačałasia i musić zakranuć inžynieryju kaścioła, asabliva jaho vielizarnaj padziemnaj častki.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary