«Vočy bajacca, a ruki robiać». Biełarusy raskazali, čamu i jak pierachodzili na rodnuju movu
Źviazaŭsia z «niefarmałami» nacyjanalnaj aryjentacyi, adčuvaŭ, što mova ŭ niebiaśpiecy, razmaŭlaŭ da bolu ŭ hałavie. Vydańnie Most raspytała biełarusaŭ i daviedałasia, kali, čamu i jak jany pačali razmaŭlać pa-biełarusku.
Ruskamoŭnaja siamja, «niefarmały» i Karatkievič
60-hadovy Aleś naradziŭsia ŭ Maładziečnie ŭ ruskamoŭnaj siamji. Na biełaruskuju movu pierajšoŭ u 1987 hodzie.
«Uśviadomiŭ siabie, što ja nie rasiejec, jašče kali byŭ u pačatkovych kłasach. Da hetaha baćki časta advozili mianie na niejki čas u viosku pad Maładziečnam, dzie ŭ kancy 1960-ch i pačatku 1970-ch jašče razmaŭlali amal na litaraturnaj biełaruskaj movie sa svaimi rehijanalnymi asablivaściami. Kali zastavaŭsia tam na daŭžejšy čas, to sam pierajmaŭ hetuju movu.
Praz heta, užo budučy małodšym školnikam, pačaŭ zadavacca pytańniem «Čamu tak?». Kančatkovy impuls u hetym uśviedamleńni nadaŭ mnie pračytany na letnich vakacyjach u kancy 1970-ch raman Uładzimira Karatkieviča «Kałasy pad siarpom tvaim», zadadzieny dla pazakłasnaha čytańnia pa biełaruskaj litaratury. Pračytaŭ pa-rusku, bo aryhinała nie znajšoŭ».
Całkam pierajści na biełaruskuju movu Aleś vyrašyŭ užo paśla zakančeńnia instytuta, kali pracavaŭ na zavodzie.
«U toj čas užo byŭ źviazany z, jak ich tady nazyvali, «niefarmałami» nacyjanalnaj aryjentacyi. Praces byŭ nialohkim, bo ŭ toj škole, u jakoj vučyŭsia ŭ 1970-ja, nie było pradmieta «biełaruskaja mova», bo škoła była z «anhlijskim ukłonom». Tamu daviałosia asvojvać čysta intuityŭna».
Aleś čytaŭ knižki, časopisy na biełaruskaj movie, vypisvaŭ nieznajomyja słovy, hladzieŭ i słuchaŭ biełaruskamoŭnyja pieradačy na TB i radyjo, karystaŭsia słoŭnikam i sprabavaŭ razmaŭlać.
«Spačatku sa svaim stryječnym bratam, jaki vałodaŭ movaj, a potym ź biełaruskamoŭnym viadomym maładziečanskim krajaznaŭcam. Razmaŭlaŭ da bolu ŭ hałavie, bo davodziłasia ŭvieś čas rabić u mazhach pierakład z ruskaj na biełaruskuju. I, narešcie, letam 1987 hoda paśla adpačynku vyjšaŭ na pracu na zavod užo biełaruskamoŭnym, pierad hetym źmianiŭšy movu kamunikacyi ŭ siamji, siarod siabroŭ i znajomych».
Na toj momant Aleś žyŭ z baćkami, jakija byli ruskamoŭnymi. Da pierachodu syna na biełaruskuju movu «pastavilisia spakojna».
«Kali ažaniŭsia, to sa svajoj ruskamoŭnaj žonkaj i dziećmi taksama razmaŭlaŭ vyklučna pa-biełarusku. Nijakich prablem praz heta nie było.
Pałova siabroŭ Alesia taksama ruskamoŭnyja, ale «ni tady, ni ciapier nijakich nieparazumieńniaŭ miž nami nie adbyvałasia». Pa słovach Alesia, adzinaje zamiašańnie było na pracy, kali ŭ hodzie 1990-m, pracujučy ŭ kanstruktarskim biuro, skanstrujavaŭ štamp, na jaki ŭsie čarciažy i dakumientacyju zrabiŭ pa-biełarusku.
Da movy Aleś pryjšoŭ praz nacyjanalnuju śviadomaść, a «nie naadvarot, jak niekatoryja dumajuć».
«Važna pieradusim, kab ludzi daviedvalisia pra svaju sapraŭdnuju historyju, pryčym niavažna, na jakoj movie, hałoŭnaje, kab im było ŭsio zrazumieła. Tamu, jak ni paradaksalna, na hetym etapie dla pieravažnaj bolšaści našych suhramadzian, jakija nie mohuć abo nie chočuć čytać pa-biełarusku, treba masava vydavać papularnuju histaryčnuju litaraturu (nie mastackuju) na zrazumiełaj im ruskaj movie.
Na žal, hetuju łohiku nie ŭsie aŭtary takich tvoraŭ razumiejuć. Ale mienavita praz praŭdzivuju historyju, uśviadomiŭšy svaju ŭnikalnaść siarod mnostva inšych narodaŭ, i naš narod pastupova pryjdzie da svajoj movy. Ale heta tyčycca mienavita drukavanaj (ličbavaj) pradukcyi.
Usio astatniaje — pieśni, słužby ŭ chramach, vizualnaje asiarodździe i hetak dalej — biezumoŭna, musić być na našaj movie, a sama mova mieć status adzinaj dziaržaŭnaj. Pry hetym biez usialakaj dyskryminacyi inšamoŭnych».
Pa słovach Alesia, mova — «heta najvialikšy skarb, pieradadzieny nam prodkami, i markier našaj inšaści».
«Nie zachavajem movu — nie budziem mieć budučyni, sydziem u niabyt, rastvorymsia siarod inšych narodaŭ. A heta nam treba?»
«Chto, akramia ciabie samoha, zrobić heta?»
Tasia Vałoška (psieŭdanim — zaŭv. Most) ź dziacinstva čytała biełaruskuju litaraturu i vyvučała kulturu. Śviadoma pierajšła na biełaruskuju movu ŭ 2020 hodzie.
«Spačatku ja pierajšła na biełaruskuju movu ŭ sacsietkach, praź niejki čas — u zvyčajnym žyćci. Ja viała svaje mastackija prajekty na biełaruskaj movie, a paśla zdareńniaŭ 2020 hoda heta stała adlustroŭvać maju pazicyju ŭ hramadstvie.
Pa sutnaści, ja svaim prykładam padtrymlivaju i papularyzuju biełaruskuju kulturu. Ja zachoŭvaju svaje karani i źviartaju ŭvahu na biełaruskaje mastactva. Chto, akramia ciabie samoha, zrobić heta?
Ja adčuvaju svaju prynaležnaść da Biełarusi, tamu što ja biełaruska, heta maja spadčyna. Mnie cikava, kab pra maju krainu viedali inšyja narody. I viedali nie niešta ahulnaje, a kankretnyja rečy. Mienavita tamu vyvučaju biełaruskuju kulturu i raspaŭsiudžvaju viedy na karyść jak samim biełarusam, tak i inšym zacikaŭlenym ludziam.
Praces pierachodu na biełaruskuju movu dla Tasi adbyvaŭsia davoli lohka: biełaruska ź dziacinstva cikaviłasia rodnaj movaj. Ale razmaŭlać u ruskamoŭnym asiarodździ było krychu niazvykła.
«Ja prosta saromiełasia. Adnak adzin vypadak ci to ŭ hramadskim transparcie, ci to ŭ niejkaj kramie, nie pamiataju dakładna, prosta razzłavaŭ mianie svaim staŭleńniem da biełaruskaj kultury. Heta stała adpraŭnym punktam, kali ja śviadoma pierajšła na biełaruskuju movu».
Tasia pačała vykarystoŭvać biełaruskuju movu ŭsiudy: čytać litaraturu, zapisvać dumki pa-biełarusku, vieści sacsietki na biełaruskaj movie, razmaŭlać ź inšymi. Pa słovach biełaruski, «kali adnačasova prakačvaješ usie kanały, tvaje niejronnyja suviazi ŭmacoŭvajucca novymi mahčymaściami, praktykavacca treba kožny dzień».
«Vy možacie znajści knihi ci filmy na biełaruskaj movie, jakija vam padabajucca, i praktykavacca. Adzin z maich ulubionych sučasnych aŭtaraŭ Valer Hapiejeŭ piša dla darosłych i padletkaŭ. Ale ja nie abmiažoŭvaju siabie adnym aŭtaram, čytaju i mastackuju, i daśledčuju litaraturu, komiksy, hladžu multfilmy i praktykujusia. Zaraz jość šmat resursaŭ dla roznaha ŭzrostu, abiarycie cikavy vam i vučyciesia pacichieńku. Mova nieabsiažnaja, kožny dzień možna daviedvacca mnoha cikavaha».
U matčynaj siamji Tasi ŭsie razmaŭlajuć pa-rusku, bo «tak zvykła».
«Babula ź dziadulem razmaŭlajuć na trasiancy. Z mužam my razmaŭlajem pa-biełarusku, bo nam tak zvykła i zručna. U zaležnaści ad asiarodździa ja mahu razmaŭlać na roznych movach, asabliva ź blizkimi ludźmi. U svaim žyćci karystajusia biełaruskaj movaj».
Tasia kaža, što ŭ jaje «dobraje asiarodździe», bo jana nie sutykałasia z pramoj krytykaj.
«Ci mnie jaje prosta nie vykazvajuć u vočy. Adnak liču, što siabruju z tymi ludźmi, ź jakimi ŭ nas adnolkavyja kaštoŭnaści.
Niekatoryja ruskamoŭnyja znajomyja ŭžo pačali mnie adkazvać pa-biełarusku. Pamiataju, jašče adzin mužčyna padyšoŭ da nas ź siabroŭkaj u kafe i spytaŭsia, čamu my razmaŭlajem na biełaruskaj movie. Vyjaviłasia, što jon sam daŭno choča na jaje pierajści, ale saromiejecca. My byli dla jaho natchnialnym prykładam. Zbolšaha majo asiarodździe ŭsprymaje hety pierachod niejtralna ci pazityŭna».
Tasia dadaje, što pierachod na biełaruskuju movu — heta «śviadomy vybar»:
«Adnojčy ja była ŭ biełaruskaj anłajn-supołcy, dzie tolki ja razmaŭlała pa-biełarusku. Z časam vyznačyłasia, što moj vybar natchniaje ludziej. Jany taksama da jaho imknucca, ale saromiejucca prajavicca. Viedajecie prymaŭku: «Vočy bajacca, a ruki robiać»? Voś i vy hetak ža možacie rabić: pačynajcie dziejničać, a astatniaje padciahniecca».
Biełaruska ličyć, što mova — heta častka kultury, a kultura — uśviedamleńnie siabie.
«Praściej kažučy: niama movy — niama naroda. Pierad upłyvam roznych kultur u nas jość usie šancy pakazać svaju histaryčnuju kulturu, svaju spadčynu. Praz svaje spravy, praz svaju movu.
Inšyja movy dapamohuć vam vandravać pa roznych krainach, naprykład. Ale kali vy viartajeciesia dachaty, vy ž viartajeciesia da siabie, a nie ŭ inšuju krainu. Tak i z movaj — heta nieadjemnaja častka kožnaha biełarusa.
Kali vy chočacie viartacca da siabie jak haspadar, a nie jak hość, vam treba šanavać toje, što ŭ vas užo jość. Biez movy kultura niapoŭnaja, heta nibyta abskubanaje dreva. Z dapamohaj movy možna źviarnuć hory ŭ kulturnickim płanie. Škada, što nievialikaja kolkaść ludziej heta ŭśviedamlaje. Ale, kali ŭ vašym žyćci mova budzie prysutničać chacia b častkova, ale kožny dzień, heta ŭžo budzie praryvam.
«Maleńki krok, jaki adździalaje nas ad źniknieńnia»
Pieršyja dumki pierajści na biełaruskuju movu ŭ Leanida (imia źmienienaje — zaŭv. Most) uźnikli ŭ 2010 hodzie, kali adbylisia padziei Płoščy.
«Tady niešta ŭ mianie pieraklučyłasia. Ale heta było ciažka zrabić, bo majo asiarodździe nie dazvalała mnie z kimści razmaŭlać na biełaruskaj movie, tamu pierachod adbyŭsia paśla pierajezdu ŭ Polšu, kali ja pražyŭ tut bolš za hod. Tolki tady ja zmoh pierajści na biełaruskuju movu i ŭ toj momant, kali ja patrapiŭ u supołku, dzie možna było vieści na joj razmovy».
Leanid ličyć, što mova — heta taki «tryhier taho, što ty biełarus».
«Kali čałaviek u sabie zachoŭvaje biełaruskuju movu, to jon jak by padmacoŭvaje svaju biełaruskaść. Kaniešnie, ja zhadžusia, što całkam prybrać ruskuju movu — heta tak adrazu nie atrymajecca. Na hety momant u tak zvanaj Biełarusi, tak zvanaj, tamu što jana nie Biełaruś, heta bolš niejki Łukastan, biełaruskaja mova nasamreč — heta pakazalnik taho, što ty vorah režymu, heta jak klajmo, što ty sapraŭdny biełarus.
Praces pierachodu na biełaruskuju movu dla Leanida byŭ davoli ciažkim.
«U časy, kali ja vučyŭsia ŭ škole, biełaruskaja mova — heta była mova tych, chto «pryjechaŭ ź dziareŭni». U asnoŭnym heta była nie biełaruskaja mova, a trasianka. Ale maja nastaŭnica, jana viała ŭ nas biełaruskuju movu i litaraturu, i kali havaryła jana na biełaruskaj movie, to heta było vielmi pryhoža. Ty siadzieŭ i zachaplaŭsia tym, jak jana heta robić».
Zaraz Leanid słuchaje naviny i čytaje na biełaruskaj movie, telefon i pierapiski — taksama na joj. U siamji chłopca ŭ asnoŭnym razmaŭlali na biełaruskaj movie. Kali maci pierajechała z zachadu Biełarusi ŭ Minsk, to pierajšła na ruskuju.
«Zaraz my starajemsia ź joj razmaŭlać na biełaruskaj. Z astatnimi taksama starajusia, ale heta nie zaŭsiody tak lohka».
Leanid kaža, što «tyja, chto na hety momant žyvie ŭ Polščy, jany bolš svabodna majuć dostup da taho, kab razmaŭlać pa-biełarusku».
«Kali źniknie biełaruskaja mova, to źniknie i sam biełaruski narod. Na hety momant biełarusy saboj ničoha nie ŭjaŭlajuć. Jany ni historyi nie viedajuć, ni biełaruskaj movy svajoj, tolki zasialajuć biełaruskuju terytoryju. Nazvać ich biełarusami ciažka. Kali ŭ Biełarusi budzie dalej režym Łukašenki i jon budzie źniščać biełaruskuju movu, to ad biełarusaŭ ničoha nie zastaniecca. Biełarusam treba zachavać svaju movu, bo heta pakazalnik».
Leanid dadaje, što biełaruskaja mova — heta maleńki krok, jaki adździalaje nas ad źniknieńnia.
«Z movy treba ŭtvaryć sapraŭdny brend»
Ihar (imia źmienienaje — zaŭv. Most) pierajšoŭ na biełaruskuju movu ŭ pieršaj pałovie 2021 hoda.
«Tryhieram stała zatrymańnie piensijanieraŭ u elektryčcy za čytańnie knih na biełaruskaj movie. Tady jaskrava adčuŭ, što mova ŭ niebiaśpiecy i joj «abjaŭleny hienacyd» u Biełarusi».
Pryčynaj pasłužyła taksama i toje, što babula Ihara ŭ vioscy razmaŭlała pa-biełarusku.
«Chacia, kali ja jaje spytaŭ: «Na jakoj movie ty razmaŭlaješ?», jana adkazała: «Pa-rusku». I ja sabie ŭjaviŭ: jak heta za tvaju movu, na jakoj ty razmaŭlaješ usio žyćcio, ciabie praź niekatory čas mohuć pryciahnuć da adkaznaści. I, kaniešnie, ja zrazumieŭ, što biełaruskaja mova nie tolki srodak kamunikacyi, ale i sapraŭdnaja zbroja suprać ustalavanaha režymu ŭ Biełarusi, a taksama rasijan, jakija žadajuć anieksavać Biełaruś pa typu Krymskaha paŭvostrava».
Praces pierachodu ŭ Ihara adbyvaŭsia pastupova, pačynajučy z kamunikacyj z najbližejšym asiarodździem, a potym heta pieraniesłasia ŭ supołki i na pracu.
«Z navykaŭ mnoha čaho zastałosia sa škoły, ale ź ciaham času niešta pačało zabyvacca, bo ŭ paŭsiadzionnym žyćci biełaruskaj movaj nie karystaŭsia, akramia taho, što słuchaju pieśni pa-biełarusku takich hurtoŭ, jak NRM, Zet, «Biaz nazvy», «Ściana» dy inšych».
Pad upłyvam padziej 2020 hoda Ihar pačaŭ hladzieć telebačańnie «Biełsat», dzie «ŭsio pa-biełarusku», a taksama šukać YouTube-kanały.
«Knižki na biełaruskaj movie čytaŭ ź dziciom, što taksama zaachvočvała i jaho čaściej karystacca biełaruskaj movaj u chacie, taksama sumiesna hladzim kazki ad Malavanyča dy mnoha čaho inšaha».
Ihar kaža, što razmaŭlaje pa-biełarusku sa svaim dziciom. Da pierachodu asiarodździe stavicca dobra, bo «samaj najlepšaj arhumientacyjaj stali padziei, jakija adbyvalisia i adbyvajucca zaraz paśla zachopu ŭłady ŭ 2020 hodzie ŭ Biełarusi».
«Na maju dumku, ź biełaruskaj movy patrebna ŭtvaryć sapraŭdny brend, kab užo ź dziacinstva było razumieńnie, što razmaŭlać pa-biełarusku — heta fajna. I, kaniešnie, z časam patrebna zrabić tak, kab adzinaj dziaržaŭnaj movaj u nas była biełaruskaja».
Ihar ličyć, što biełaruskaja mova patrebna biełarusam dla «samaŭśviedamleńnia i samaidentyfikacyi siarod inšych žycharoŭ płaniety Ziamla».
«Pakul nie budzie raspaŭsiudu biełaruskaj movy ŭ Biełarusi, to nie budzie iści havorka ab paŭnavartasnym isnavańni biełarusaŭ jak nacyi. Žadaju, kab biełaruskaja mova załunała pa-nad Biełaruśsiu, kab apaiła kožnaha svajoj sakavitaściu, kab adhuknułasia ŭ sercach našych naščadkaŭ i hučała z kožnaha prasa».
Kamientary