Čyje žamčužyny rassypalisia ŭ Mahilovie
Hety chram byŭ razburany savietami, na jaho miescy zbudavali hatel «Dniapro», a ciapier tut ofisny centr. A ŭ tym chramie była materyjalizavałasia mara impieratrycy Kaciaryny pra vialiki hieapalityčny praryŭ. Kab abmierkavać pieradzieł Uschodniaj Jeŭropy, da Kaciaryny imienna ŭ Mahiloŭ inkohnita pryjechaŭ erchiercah Aŭstryi i impieratar Śviatoj Rymskaj impieryi Iosif II.
U mahiloŭskich ekskursavodaŭ jość ulubionaja pokazka. Nibyta padčas zakładki ŭ Mahilovie ŭ 1780 hodzie sabora Śviatoha Iosifa ŭ rasijskaj impieratrycy Kaciaryny II parvałasia nitka karalaŭ — i žamčužyny pasypalisia na ziamlu. Śvita kinułasia padbirać, adnak impieratryca spyniła paddanych słovami: «Nie treba. Niachaj hety budynak budzie taki ž pryhožy, jak maje karali». Jak my potym pabačym, karali byli zusim nie Kaciaryny, dy i rassypalisia jany i nie vypadkova, i nie tam.
Hrečaski prajekt na mahiloŭskich ziemlach
Ale spačatku kantekst. U 1768 hodzie pratest šlachty suprać rasijskaha ŭmiašalnictva ŭ spravy krainy i karala Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha, byłoha kachanka Kaciaryny, aformiŭsia ŭ Barskuju kanfiederacyju. Rasija ŭziałasia baranić niežadanaha karala — i heta pasłužyła casus belli (farmalnaj pryčynaj) dla rasijska-tureckaj vajny 1768—1774 hadoŭ, bo Asmanskaja impieryja mieła na Reč Paspalituju svaje vidy. U vyniku rasijskija vojski Barskuju kanfiederacyju razdušyli, ziemli Rečy Paspalitaj uschodniej za Dniapro, Druć i Dźvinu adabrali, u vajnie z turkami pieramahli. Pa jaje vynikach da Rasii adyšli krymskija terytoryi Kierč i Jenikale, a Krymskaje chanstva trapiła pad rasijski pratektarat.
Voś u hetyja samyja časy, kali Rasija pieratraŭlała pieršuju porcyju adabranych u Rečy Paspalitaj i Turcyi ziamiel, impieratryca vystupiła ź niečakanaj inicyjatyvaj, jakuju historyki nazyvajuć «hrečaskim prajektam». Dla inšych absalutnych manarchaŭ Jeŭropy heta stała niespadziavankaj: jany nie bačyli metazhodnaści tak rezka mianiać bałans siłaŭ u rehijonie.
Ideja Kaciaryny zaklučałasia ŭ tym, što nanieści ciapier asłablenaj Turcyi vajennaje paražeńnie budzie nie ciažka, a paśla možna pasadzić na hrečaski tron (a ŭ samych śmiełych marach — na tron adrodžanaj Vizantyi) unuka Kaciaryny, Kanstancina Paŭłaviča, jakomu ad samaha naradžeńnia ŭ 1779 hodzie vyznačyli los stać «pieršym uładarom vyzvalenaha hrečaskaha naroda». Nie daremna ž jaho, urešcie, nazvali Kanstancinam — nietypovym tady jašče imieniem dla dynastyi Ramanavych.
Prydvornyja tvorcy vielmi čuła adhukajucca na mroi pieršych asobaŭ hieapalityki. Tak, nieŭzabavie kala Carskaha Siała, u niadaŭna stvoranym paviatovym haradku Safija budzie pabudavana minijaciurnaja kopija Safijskaha sabora. A potym jašče i ŭ samim Carskim Siale paŭstanie stylizavanaja reinkarnacyja Aja-Safii — Uźniasienski sabor. Ale pieršym manifiestam hrečaskaha prajekta stanie mahiloŭski sabor Śviatoha Iosifa.
Hety sabor sprajektavaŭ małady i jašče nie viadomy architektar-samavučka Mikałaj Lvoŭ. U adnym budynku jon chacieŭ uvasobić mary pra Hrecyju va ŭsioj jaje histaryčnaj retraśpiektyvie: daryčnyja kałony zvonku, ianičnyja i karynfskija — usiaredzinie, vizantyjski kupał i ahulny vobraz rańniechryścijanskaj baziliki.
Ci moža impieratar zastacca inkohnita
Kab abmierkavać raskrojvańnie Uschodniaj Jeŭropy, da Kaciaryny inkohnita pryjechaŭ erchiercah Aŭstryi i impieratar Śviatoj Rymskaj impieryi Iosif II. Sustreča dvuch manarchaŭ adbyvałasia ŭ paŭpadpolnaj atmaśfiery: davodziłasia zachoŭvać tajamnicu i ścierahčysia inšych upłyvovych hulcoŭ — Francyi i Brytanii. Tamu Iosif pryjechaŭ pad imieniem hrafa Falkienštejna. Jon časta rabiŭ tak u padarožžach, kali chacieŭ padkreślić, što nie źbirajecca praz svaju asobu reprezientavać usiu Aŭstryju. Paznavać u im impieratara ŭ takich pajezdkach ličyłasia niekarektnym.
Sučaśnik i ŭdzielnik hetych padziej, aŭtar cudoŭnych miemuaraŭ rasijski čynoŭnik Haŭryła Dabrynin zhadvaje charakterny epizod. Mahiloŭski hubiernatar Piotr Pasiek vypadkova sustreŭ apranutaha prostym aficeram Iosifa II — a jany byli znajomyja — na Handlovaj płoščy Mahilova i addaŭ jamu niezvyčajna nizki pakłon, dezavujavaŭšy takim čynam inkohnita impieratara. Užo praź niekalki chvilin Pasiek kajaŭsia pierad nabližanymi, što zrabiŭ pamyłku ad niečakanaści.
Kaciaryna, zrazumieła, ni ad kaho nie chavałasia, i pieršyja paru dzion jaje pracoŭnaj pajezdki ŭ «novaatrymanyja ziemli» supravadžalisia nieabchodnaj dla dvara pampieznaściu i blaskam. Draŭlanaja tryumfalnaja arka za try viarsty ad horada, pracesija čynoŭnikaŭ, uračystaja pramova archijepiskapa Hieorhija Kaniskaha, niekalki teatralnych pastanovak, vajennyja manieŭry i štoviečarovyja fiejervierki.
Na čaćviorty dzień hulańniaŭ impieratryca Kaciaryna II płanavała razdavać padarunki. Ale na hałoŭnuju scenu vyjšaŭ vielmi ŭpeŭnieny ŭ sabie čałaviek, jaki ŭsio ŭsim sapsavaŭ.
Jak prymusić usich ciabie nienavidzieć
Zachar Hryhorjevič Čarnyšoŭ byŭ hienierałam-fieldmaršałam dałučanaha da Rasii Biełaruskaha hienierał-hubiernatarstva — hałoŭnym namieśnikam manarcha na našych ziemlach. Kažuć, što ŭ maładości ŭ jaho była zakachanaja žonka budučaha impieratara Piatra III. Tak-tak, jana samaja — ciapier užo impieratryca, Kaciaryna Alaksiejeŭna.
Ale Čarnyšoŭ byŭ daŭnim favarytam, a razam z Kaciarynaj u Mahiloŭ pryjechaŭ favaryt ciapierašni, kniaź Hryhoryj Alaksandravič Paciomkin.
Na hety samy čaćviorty dzień Čarnyšoŭ staŭ uhavorvać Paciomkina («praź jakoha ciakli ŭsie miłaści», padkreślić adzin sučaśnik padziej), što było b zusim niakiepska ŭšanavać mahiloŭskaha pravasłaŭnaha jepiskapa Hieorhija Kaniskaha panahijaj. Paciomkin pahadziŭsia imhnienna i pajšoŭ adrazu ŭ kabiniet Kaciaryny. Chutka viarnuŭsia z panahijaj i sa słovami «Budźcie łaskavyja sami advieźci pažadanuju vami ŭznaharodu archijepiskapu».
Čarnyšoŭ zaśmiajaŭsia: «U vas jość na heta adjutanty, a ja ŭžo, moj šanoŭny, staravaty dla rassyłak». Paciomkin tak i zrabiŭ, sumieŭšysia: adpraviŭ panahiju z adjutantam. Na adzinym pryžyćciovym partrecie Kaniskaha my jaje i bačym.
Ale Kaciarynie na niepryjemny vypadak z Čarnyšovym Paciomkin paskardziŭsia. I nibyta heta tak raźjušyła impieratrycu, što jana nie tolki z hrafam Čarnyšovym stała padkreślena strymanaj, ale i ščodryja ŭznaharody čynoŭnikam biełaruskich hubierniaŭ, ordeny i padarunki, razdavać pieradumała. Nazaŭtra Kaciaryna i Iosif zakłali Iosifaŭski sabor — i praz paru dzion źjechali.
Haŭryła Dabrynin scenu impieratarskaha adjezdu pierakazvaje davoli cikava: maŭlaŭ, biełarusy na ŭsie padobnyja prajavy hladzieli z kašečaj abyjakavaściu.
Vinavaty, a raspłačvacca žoncy
Pa adjeździe Kaciaryny archijepiskap Hieorhij Kaniski davaŭ abied. U svaich uspaminach pra tyja padziei syn mahiloŭskaha hubiernatara Leŭ Enhielhart raspaviadaŭ, što hraf Čarnyšoŭ, paciažeŭšy paśla vina, vystupiŭ pierad haściami:
— Nu, siabry maje, ja vinavaty pierad vami, što nichto z vas nie ŭznaharodžany. Pryznajusia, darma paharačyŭsia. Nu zatoje choć darunkam svajoj žonki padzialusia z vami.
Z hetymi słovami jon razarvaŭ karali na hrafini Hańnie Čarnyšovaj, što siadzieła pobač. I pasypalisia žamčužyny.
Raźjechaŭsia dvor, raźjechalisia čynoŭniki biełaruskich hubierniaŭ — i sa šmatludnaha i čadnaha horada Mahiloŭ pieratvaryŭsia ŭ cichaje i prastornaje miesta, albo, kažučy słovami Enhielharta, — «pryniaŭ svoj vyhlad».
A hrečaskija prajekty tak prajektami tady i zastalisia. Dabivać Asmanskuju impieryju ŭ toj čas nie navažylisia, i niezaležnaja Hrecyja paŭstała tolki ŭ 1830 hodzie, dyj toje starańniami Brytanii i biez Kanstancinopala. Choć pra ŭstalavańnie kantrolu nad čarnamorskimi pralivami rasijskija samaŭładcy praciahvali maryć da samaha kanca isnavańnia Rasijskaj Impieryi.
Kamientary
A što Biełaruskich huberniaŭ było niekalki?