Siarhiej Hrycaviec: jak dvojčy Hieroju Savieckaha Sajuza adsiekła hałavu vintom 16 vieraśnia 1939 hoda
Pra kultavaha lotčyka-biełarusa čuli mnohija, a jaho bijahrafiju viedaje mała chto.
Dzied maryŭ, kab Siarhieja ŭziali ŭ carkoŭny chor
Naradziŭsia Siarhiej Hrycaviec u Baraŭcach niedaloka ad Baranavičaŭ u patryjarchalnaj sialanskaj siamji. Siarhiejeŭ baćka Ivan pa tahačasnych mierkach byŭ «hramaciej»: skončyŭ try kłasy paviatovaha vučylišča. Baciuška, bačačy zdolnaści Ivana da navuki, prapanoŭvaŭ vučyć chłopca dalej, ale dzied Antoś na toje adkazaŭ: «Niama za što!» Baciuška piarečyŭ: «Dyk vałoŭ pradaj!» Dzied nie sastupiŭ.
Ivan byŭ zdolny, nastaŭničaŭ. Byŭ darektaram — repietytaram dla viaskovych dziaciej. Niejak zakvataravaŭ uzimku ŭ Famy Pałyki ŭ niedalokim Biełaleśsi, dzie jamu i pryhlanułasia haspadarova dačka Hanna — maci našaha hieroja. Sam Fama Pałyka 15 hadoŭ byŭ sałdatam-rekrutam, udzielničaŭ u vyzvaleńni Bałharyi ad tureckaha vaładarańnia.
Znajšoŭšy žonku, Ivan viarnuŭsia da baćki i haspadarki. Ale časam padpracoŭvaŭ na blizkaj čyhuncy: źmiataŭ śnieh z rejek.
Dzied ža byŭ naturaj tvorčaj. Jon lubiŭ i ŭmieŭ śpiavać, jak, darečy, i niaviestka. Hety talent pieradaŭsia i Siarhieju — va ŭsich knihach pra Hrycaŭca lubiać ustaŭlać u jaho vusny avijacyjnyja pieśni. Mara ŭ dzieda Antona była, kab kaho z unukaŭ uziali ŭ carkoŭny chor. Ź vialikaj nadziejaj jon hladzieŭ na Siarhieja — bačyŭ jaho muzyčnaść i caniŭ, što Siarhiej pa-darosłamu, surjozna padychodzić da spravy. Časta Siarhiej zasynaŭ pad dziedaŭ hołas, jaki raspaviadaŭ pra bunty, vajskovyja pachody, słužbu ŭ kniazia Radziviła, pra pachodžańnie mianuški Hrycaŭcoŭ — Vińniki (jana pajšła ad taho, što prodki Hrycaŭcoŭ pracavali na radziviłaŭskim brovary).
Užo nie Hrycaviec
Pieršaja suśvietnaja vajna ŭrezałasia ŭ pamiać šaścihadovamu Siarhieju hučnym i ciahučym babinym hałašeńniem: z chat na vajnu zabirali mužykoŭ. Praz hod vajny praz Baraŭcy paciahnulisia abozy biežancaŭ. Na ŭschod zahadali vybiracca i Hrycaŭcam. Tolki da Minska dabiralisia bolš za tydzień.
U darozie pamior dzied Antoś. Dom, u jakim naradziŭsia Siarhiej, zhareŭ. Novuju radzimu siamja Hrycaŭcoŭ znajšła na Paŭdniovym Urale, u pasiołku Šumicha, dzie baćka, majučy jaki-nijaki dośvied pracy na čyhuncy, uładkavaŭsia ahladčykam vahonaŭ.
Siarhiejevaha brata Ivana baćka advioŭ u pačatkovuju carkoŭnaprychodskuju škołu. Nastaŭnica paklikała niejak novieńkaha da doški i prapanavała napisać proźvišča. Ivan vyvieŭ: «Hrycaviec».
— Ty napisał niepravilno, — skazała nastaŭnica. — Po-russki tvoja familija pišietsia «Hricieviec».
Doma Ivan usim abjaviŭ:
— Naša proźvišča ciapier nie Hrycaviec, a Hricieviec.
Karabiel nie vytrymaŭ
U 36 hadoŭ u Hrycaŭca pamierła maci. Pachavali jaje ŭ Šumisie pobač z synami Uładzimiram i Hieorhijem-starejšym. Sirotami zastalisia Ivan, Siarhiej, Vasil, Jaŭhienija i trochhadovy Hieorhij-małodšy, jaki naradziŭsia ŭžo na čužynie. Paśla taho i siamja raźlaciełasia chto kudy.
Siarhiej potym pisaŭ bratu ŭ Maskvu: «Voś, Vania! Byŭ niekali vialiki karabiel, i kolki jon traplaŭ pad vialikija śmierčy, dla jaho byli nie strašnymi ŭrahany, jak raptam nalacieła bura — i naš karabiel nie vytrymaŭ, pakruciła jaho pa častkach — Siarhiej dy Ženia na Urale, Vasia pamiž raźjezdami Čystaja — Šumlak dziažurnym, Ivan Ivanavič u centry…»
Paśla skančeńnia Arenburhskaha vučylišča lejtenantu Hrycaŭcu dali, jak naležyć, pieršy aficerski adpačynak. Źjeździŭ da brata Ivana ŭ Maskvu. Pabačyŭšy Siarhieja, Ivan adrazu padumaŭ: «Vajskovym losam jon pajšoŭ u dzieda Famu Pałyku, a stanam dyk rychtyk dzied Antoś — taki ž chudarlavy i šeravoki». Siarhiej i Ivan z žonkaj schadzili ŭ Vialiki teatr — na opieru «Karmen». Dla ich taki pachod byŭ pieršym u žyćci. Paśla Maskvy Siarhiej naviedaŭ baćku ŭ Šumisie, schadziŭ na mahiłki maci dy bratoŭ. I da brata-čyhunačnika Vasila ŭ Złatavust naviedaŭsia. A paśla pačalisia karjera i ŭzychodžańnie.
Lotčyk №1 i pieršy ŭ historyi dvojčy Hieroj SSSR
Paśla zakančeńnia ŭ 1932 hodzie Arenburhskaj škoły vajskovych piłotaŭ Siarhieja Hrycaŭca nakiravali ŭ Kijeŭskuju avijabryhadu. Tam jon znajšoŭ svajo kachańnie, ažaniŭsia. Z žonkaj Halaj Arłovaj Hrycaviec paznajomiŭsia na kancercie mastackaj samadziejnaści. Siarhiej hraŭ u arkiestry, na mandalinie.
Praz dva hady byŭ pryznačany ŭ 1-ju Čyrvanaściažnuju avijacyjnuju eskadryllu źniščalnikaŭ, jakaja znachodziłasia ŭ sakralnym dla ŭsich lotčykaŭ miescy — Hatčynie pad Leninhradam. Słužba ŭ joj ličyłasia vialikim honaram. Nieŭzabavie byŭ adkamandziravany na Daloki Uschod. 1 maja 1936 hoda ŭžo viadomy dalokaŭschodni lotčyk-źniščalnik Siarhiej Hrycaviec kročyć u paradnaj kałonie demanstrantaŭ pa Krasnaj płoščy Maskvy, a chutka stanovicca vykładčykam Adeskaj škoły pavietranaha boju.
U Adesie i asieła siamja Hrycaŭca (žonka Hala z dačkoj Łarysaj), pakul jon sam z červienia pa kastryčnik 1938 hoda vajavaŭ u Ispanii na baku respublikancaŭ. Byŭ kamandziram 2-j eskadrylli, a potym hrupy źniščalnikaŭ I-16. Za karotki pramiežak «kamarada Serchia», jak prazvali jaho novyja ispanskija siabry, vykanaŭ blizu 90 bajavych vyletaŭ, u 42 pavietranych bajach źbiŭ 30 samalotaŭ. U adnym z bajoŭ asabista źbiŭ 7 samalotaŭ. U vyniku Hrycaviec atrymaŭ pazačarhovaje zvańnie majora i zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza.
A ŭžo z maja pa žnivień 1939 hoda lotčyk-as vajavaŭ na Chałchin-Hole — suprać Japonii. Za hetyja niekalki miesiacaŭ pravioŭ kala 140 pavietranych bajoŭ, źbiŭšy 12 varožych samalotaŭ. Paśpieŭ i vyratavać na adnamiesnym źniščalniku svajho kamandzira pałka, i vysłuchać prapanovu Hieorhija Žukava samomu stać kampałka, i atrymać vinšavańnie ad maršała manholskaj armii Charłahijna Čajbałsana. Tamu nie dziŭna, što 29 žniŭnia 1939 hoda talenavity lotčyk-bajec staŭ pieršym dvojčy Hierojem Savieckaha Sajuza.
Hrycaviec byŭ samym vynikovym savieckim lotčykam-źniščalnikam z 42-ma pavietranymi pieramohami.
Viačera ŭ Kramli
…Pačynajučy z 30 žniŭnia 1939 hoda Siarhiej žyŭ u pryŭźniatym nastroi. Niezvyčajnym było rašeńnie Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR ustalavać bronzavy biust na radzimie dvojčy Hieroja Savieckaha Sajuza.
— Dzie pastaviać moj biust? — biantežyŭsia słavuty lotčyk, kali jaho pytali pra heta. — Niejak nie zadumvaŭsia. Ale ž heta i pytańniečka! Ja dumaju, u Adesie. Ale ž naradziŭsia ja nie tam. Tam, dzie ja naradziŭsia, nichto nie pastavić biusta…
11 vieraśnia «pažarnuju kamandu» lotčykaŭ-hierojaŭ adklikali ŭ Maskvu.
Hrycaviec zdahadvaŭsia čamu. Razumiejučy, što na nosie čarhovaja «kamandziroŭka», Siarhiej «vyprasiŭ» palot u Adesu, da siamji. Kamandarm daŭ roŭna sutki. Tam naviedaŭ i škołu pavietranaha boju. Z radaściu jamu, małodšamu pa zvańni, ale pieršamu ŭ krainie dvojčy Hieroju, adrapartavaŭ načalnik škoły. Kali lacieli nazad, Siarhiej praniośsia nad chataj svajho baćki, jaki ŭ hety čas žyŭ u Kruleŭcach na Sumščynie (Ukraina). Ivan Antonavič, stojačy razhublena ŭ atačeńni susiedziaŭ, nie viedaŭ, jaki z synoŭ prylataŭ: Siarhiej ci Hieorhij? Małodšy, Hieorhij Hrycaviec, užo taksama skončyŭ 8-ju Adeskuju škołu piłotaŭ.
Na Centralnym aeradromie pad Maskvoj ich užo nieciarpliva čakali. Na naradzie prysutničała kala 100 lotčykaŭ. Byli členy Palitbiuro, Stalin. Razmova viałasia pra «abaronu zachodnich biełarusaŭ i ŭkraincaŭ ad pakareńnia fašyzmam i ŭźjadnańnie». Hrycaviec nabliziŭsia da karty. Voś linija dziaržaŭnaj miažy, a za joj — zusim blizka — jaho Baraŭcy… Čverć stahodździa jon nie byŭ u tych miaścinach, dzie naradziŭsia, išoŭ da ich dalokaj, akružnoj darohaj, praz hory Ispanii i pustynnyja stepy Manholii. Sustreča skončyłasia ŭračystaj viačeraj u Hranavitaj pałacie Kramla.
Niedarečnaja śmierć
15 vieraśnia palacieli z Maskvy. Siarhieja Hrycaŭca pryznačyli kamandziram 58-j Aršanskaj avijabryhady 11-j armii Biełaruskaha frontu. Zrabili techničnuju pasadku ŭ Smalensku, schadziŭ na poštu — adpraviŭ telehramu žoncy sa słovami: «Nie chvalujsia. Čakaj list. Całuju mocna. Tvoj Siarhiej». Zranku 16 vieraśnia Siarhiej palacieŭ u Bałbasava pad Oršaj. Adtul pad Minsk, na aeradrom Mačuliščy. Začytali bajavy zahad «№001». 58-ja źniščalnaja bryhada Hrycaŭca pavinna była padtrymlivać z pavietra Minskuju hrupu 11-j armii ŭ napramku Iŭja, Lidy, Hrodna. Nieba zaciahvałasia. Siarhiej Hrycaviec na svaim I-15 i dva kamandziry pałka palacieli nazad, na aeradrom Bałbasava.
Aryjentavalisia pa «kompasie Kahanoviča» — tak nazyvali čyhunku Minsk — Maskva. U pryciemkach Siarhiej sieŭ z chodu pieršym, nie robiačy kruh nad aeradromam, vyzvaliŭ pałasu dy zaruliŭ na niejtralnuju. Lotčyk pakinuŭ samalot. Mator byŭ na minimalnych abarotach. Siarhiej vyzvaliŭsia z pryviaznych ramianioŭ, padniaŭsia, adnoj nahoj pierastupiŭ cieraz bort kabiny. Staŭ razhladać natoŭp z kvietkami. Kali padyšoŭ bajec-finišor, Hrycaviec spytaŭ:
— Ź jakoj nahody zbor?
— Pryjšli dvojčy Hieroja Savieckaha Sajuza sustrakać.
Siarhiej paśmichnuŭsia — bajec nie paznaŭ jaho…
Major Piatro Chara, jaki išoŭ na pasadku druhim, nie razhledzieŭšy vykładzienuju litaru «T», pačaŭ sadzicca z procilehłaha boku aeradroma. Ubačyŭšy takoje, Hrycaviec sieŭ u kabinu i vyvieŭ abaroty na maksimał. Nie chapiła doli siekundaŭ — na vialikaj chutkaści samalot Chary ŭrezaŭsia ŭ mašynu Hrycaŭca. Chara atrymaŭ surjoznyja traŭmy, a Hrycaŭcu vintom adsiekła hałavu. Jon pražyŭ tolki try dziasiatki hadoŭ.
Pa ironii losu, major Chara vyzvalaŭ u kancy vajny rodnyja miaściny Siarhieja Hrycaŭca. A raśpisvajučysia na ścianie Rejchstaha, raśpisaŭsia i ad imia svajho tak niedarečna zahinułaha tavaryša.
-
Biełaruski instytut publičnaj historyi viarnuŭ jašče adno imia achviary kamunistyčnaha teroru
-
Śviatkavać treci padzieł Rečy Paspalitaj, dapłačvać Hihinu i adsunuć Marzaluka: jak Rasija choča pierapisać historyju Biełarusi
-
U 1942 hodzie ŭ Mahilovie zdaryłasia bujnaja technahiennaja avaryja. Historyk padrychtavaŭ pra jaje knihu
Kamientary