«Pachnie čabor!» — «Pachnie viečna!» Vodar, jaki nabyŭ novy sens
«Pachnie čabor»… Čujecie vodar? Što jon značyć dla vas? I samo słova — čabor? Jakija asacyjacyi vyklikaje? Heta toj vyraz, jaki, jak i mnohija inšyja, źmianiŭ svoj sens paśla 2021 hoda.
Artykuł, apublikavany ŭ svoj čas u časopisie «Naša historyja», u 2019 hodzie, staŭ u niejkim sensie praročym. Niedzie na rubiažy viasny-leta 2021 h. ŭ šyrokich narodnych kołach uźnikła ideja ŭžyvać łozunh «Pachnie čabor» jak zašyfravanuju zamienu dla «Žyvie Biełaruś» — za jaki tady ŭžo masava karali, chacia jašče i nie aformili heta niejkim psieŭdazakonam.
Upieršyniu łozunh vykarystaŭ čałaviek, jaki vyjšaŭ na volu z Akreścina. Imia jaho pakul nie nazyvajecca. Na heta jamu ludzi adkazali «Pachnie viečna!».
Adnymi ź pieršych hetuju frazu padchapili žurnalistka Luboŭ Łuniova i režysior Uładzimir Maksimkaŭ. Ale, hałoŭnaje, fraza pajšła ŭ narod. Frazu bačyli vydrapanaj na dnie aluminijevych misak minskaj turmy Vaładarka i na ścienach turemnych kamier u Žodzinie. Ja sam asabista bačyŭ jaje na ścianie našaj kamiery ŭ Mahilovie. «Radyjo Svaboda» i telekanał Biełsat nazvali «Čabor» i «Pachnie čabor» słovam i frazaj 2021 hoda. Ale aŭtaru, kim by jon ni byŭ, pakul nie davodzicca raźličvać na łaŭry. Chutčej naadvarot. Viadomyja vypadki, kali ludziej sadžali i štrafavali za hetuju miłuju frazu — cytatu ź vierša kłasika, jaki ŭsie vyvučajuć u škole! Tak što napisać historyju novaha łozunhu možna budzie tolki tady, kali siońniašni biełaruski absurd udasca pieraadoleć. Dažyć by…
Ale čabor dakładna ŭ vyniku hetaj historyi — horkaj i kranalnaj adnačasova — umacavaŭ svaje pazicyi siarod pretendentaŭ na zvańnie hałoŭnaj nacyjanalnaj raśliny.
Simvał poźniaj BSSR
U tradycyjnaj biełaruskaj kultury čabor (Thymus vulgaris), moža, i nie byŭ nadta admietny. Ale jon zdaŭna ŭžyvaŭsia jak ziołkavaja harbata ci sam saboju, ci ŭ składzie zboraŭ. Naprykład, ź miodam — jak prafiłaktyka abo leki ad kašlu.
Vybuch ža papularnaści hetaj raśliny adbyŭsia ŭ paślavajennaj BSSR. Tady čabor raptam zrabiŭsia adnym ź niefarmalnych simvałaŭ Savieckaj Biełarusi, uvasoblenym u dziasiatkach paetyčnych vobrazaŭ i kamiercyjnych brendaŭ. Kab pryhadać tyja vobrazy, nie treba asabliva i napružvać pamiać. Bo chto nie pamiataje słavutaha vierša Pietrusia Broŭki «Pachnie čabor»? Jaho ŭ škole abaviazkova vučyli na pamiać.
Vydadzieny ŭ 1982 hodzie zbornik vieršaŭ Łarysy Hienijuš nazyvaŭsia «Na čabary nastojena», i ŭ im čabor dy jahony mocny vodar zhadvajecca ažno ŭ čatyroch vieršach. U tym ža 1982-m źjaviŭsia piesienny chit u vykanańni VIA «Čaraŭnicy» — «Pach čabarovy». A jašče možna zhadać narodnuju pieśniu «Čabarok» pra mileńkaha, u jakoha «kryvieńkija nožki». Viadomuju, darečy, u apracoŭcy Nieściera Sakałoŭskaha, aŭtara muzyki dziaržaŭnaha himna Biełarusi.
Strašna papularnaj u poźniaj BSSR była i nazva «Čabarok»: tak nazyvalisia biezałkaholny napoj, cukierki, uzornyja tancavalnyja ansambli, sadovyja tavarystvy, sanatoryj pad Baranavičami, dziciačy łahier, šmatlikija praduktovyja kramy, a ŭ mnohich haradach i miastečkach (asabista viedaju prynamsi pra Homiel, Navapołack, Barysaŭ, Niaśviž, Śvietłahorsk, Motal, Antopal) — restarany, kafe, bary abo stałovyja.
Apošnija pieravažna praktykavali narmatyŭnuju biełaruskuju savieckuju kuchniu pavodle «Zbornika receptur nacyjanalnaj kuchni», jaki z 1956 hoda vypuskaŭ Saŭmin SSSR, a z 1983 hoda — saŭminy sajuznych respublik. Pryhožaja raślina stała adnym ź simvałaŭ biełaruskaha savieckaha patryjatyzmu.
Sioje-toje z sukviećcia «Čabarkoŭ» pa iniercyi dažyło da našych časoŭ, choć, badaj, užo mała chto adčuvaje toj simvalizm, chaj sabie i abmiežavany strohimi saviecka-biurakratyčnymi ramkami, jaki ŭkładaŭsia ŭ vobraz hetych ziołak u 70-ja i 80-ja.
Tym bolš što restarany i kaviarni, jakija zachavali nazvu «Čabarok», čaściej za ŭsio admovilisia ad nievyraznaj i siońnia słaba zapatrabavanaj biełaruskaj savieckaj kuchni. Da čahości ž abnoŭlenaha nacyjanalnaha jany taksama pakul nie dajšli.
Mihrant ź Mižziemnamorja
Čabor jak lekavuju i aramatyčnuju raślinu viedali ŭžo ŭ Staražytnym Jehipcie. Anhlijskaje i starafrancuzskaje słova thymje, łacinskaje thymus i viadomaje taksama i ŭ nas słova cimjan pachodziać ad hreckaha thumon, a toje — ad dziejasłova thuein — «spalvać jak achviaru». Jehipcianie vykarystoŭvali efirny alej raśliny jak kampanient srodkaŭ dla balzamavańnia.
Radzima čabaru — Mižziemnamorje, ale pastupova jon raspaŭsiudžvaŭsia na poŭnač. Dziakujučy ŭ tym liku rymlanam, jakija vieryli, što čabarovy vodar dadaje mužnaści lehijanieram i «ačyščaje» žytło.
Paźniej hetaje pavierje ŭspadkavali i zachodnija jeŭrapiejcy. Hožyja panienki daryli halinki čabaru svaim rycaram, ich kłali pad paduški, kab abaranicca ad načnych kašmaraŭ, abkurvali dymam damy ad złych duchaŭ i kłali ŭ truny niabožčykam — kab palehčyć tym pierachod u inšy śviet.
Dla lekaŭ i kachańnia
U mnohich mižziemnamorskich krainach čabor ci admysłova vyroščvajuć, ci źbirajuć dzikarosły ŭ pramysłovych kolkaściach. Usie tureckija hatunki čabaru pastupajuć na rynak pad najmieńniem Kekik. Usie ispanskija, jakija źbirajucca ŭ dzikarosłym vyhladzie, pradajucca pad ahulnaj nazvaj Tomillo. U kožnaj kultury vobraz hetaj śpiecyi i travy, ź jakoj jana vyrablajecca, čymści adrozny.
U biełaruskich chatach taksama paŭsiul možna było sustreć vianki z čabaru i miašečki ź im.
Aromaterapieŭty raspaviaduć vam, jak pach čabaru palapšaje nastroj i samaacenku.
Sučasnaja miedycyna śćviardžaje, što čabor spryjaje krovaŭtvareńniu, palapšaje dziejnaść straŭnika i stymuluje imunnuju sistemu. Da taho ž jon maje mocnaje antysieptyčnaje dziejańnie, tamu jaho časam nazyvajuć «pryrodnym antybijotykam».
Niezdarma ŭ adnym ź vieršaŭ Janki Kupały, napisanym u pačatku XX stahodździa, čabor lažyć na pryłaŭku pierad babulkaj-pradaŭščycaj na rynku razam ź inšymi lekavymi ziołkami:
Lažać pierad babkaj,
Ci viečar, ci ranak,
Pučki dzivasiłu,
Čabor i rumianak.
A ŭ biełaruskaj lirycy pach čabaru simvalizuje bieskłapotnuju letniuju ciepłyniu, durman kachańnia i suviaź z rodnaj ziamloj. Nievypadkova ažno dva biełaruskija litaratary mieli ci majuć takija psieŭdanimy: aktyvist nacyjanalnaha ruchu ŭ mižvajennaj Zachodniaj Biełarusi Janka Čabor i naš sučaśnik Piatro Čabor. Nie hrebavali im i palityki: P. Čabor — adzin ź psieŭdanimaŭ dziejača Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady Piatra Miatły.
Čabor u kulinaryi
Čabor časta ŭklučajuć u skład roznych sumiesiaŭ śpiecyj, samaja viadomaja ź jakich — «pravanskija ziołki» (herbes de Provense). Jana papularnaja jak na radzimie, u Paŭdniovaj Francyi, tak i va ŭsim śviecie.
Akramia čabaru, u skład hetaj sumiesi ŭvachodziać kierviel, estrahon, čabier (svajak čabaru, jaki ŭ našych krajach u dzikarosłym vyhladzie nie raście), majaran, razmaryn, łavanda i časta fienchiel. Hetaja sumieś vykarystoŭvajecca dla pryhatavańnia mnohich straŭ Paŭdniovaj Francyi, asabliva ryby, ale taksama miasa i harodniny, u tym liku słavutaha rahu «ratatuj».
Viadomy taksama «zachtar» (Zahtar) — sumieś ź Iardanii, jakuju najbolš vykarystoŭvajuć dla barbiekiu z baraniny. Aryhinalny smak składajecca z arechavaha — kunžutu, duchmianaha — čabaru i kisłaha — sumachu.
Zbor travy (halinak) čabaru adbyvajecca da nastupleńnia pieryjadu ćvicieńnia (červień — pačatak lipienia). Maładyja atožyłki vysušvajuć na pavietry, na zacienienaj placoŭcy abo ŭ sušyłcy z dobraj vientylacyjaj. Zatym halinki abmałočvajuć i prasiejvajuć dla vydaleńnia zdranćviełych frahmientaŭ ściobłaŭ.
Jak śpiecyja čabor trapiŭ u šlachieckuju kuchniu Rečy Paspalitaj davoli pozna, prykładna ŭ siaredzinie XVI stahodździa. Ale i praz stahodździe ŭžyvańnie jaho ŭ kuchni jašče było davoli abmiežavanym.
Hałoŭnym čynam jon vykarystoŭvaŭsia ŭ stravach, zapazyčanych ź niamieckaj kuchni — dla zapravy tušanaha miasa (jałavičyny i dzičyny), a taksama faršu z husiej i dzikich ptušak, faršyravanaha i zapiečanaha jałavičnaha straŭnika, kaŭbasnych faršaŭ dy rybnych paštetaŭ.
Kudy lepš naša šlachta rassmakavała čabor u epochu Aśvietnictva, kali ŭ Reč Paspalituju pryjšła moda na francuzskija stravy. Šmat receptaŭ straŭ, jakija hatavalisia z čabarom, možna znajści ŭ słavutaj knizie Vojciecha Vialondki «Daskanały kuchar». Heta pieravažna bulony dla hatavańnia miasa, tušanyja stravy z vodnaj ptuški, sousy dla marynavańnia i kansiervavańnia miasa.
U sučasnaj kuchni čabor najčaściej vykarystoŭvajecca jak dadatak da miasa, u pryvatnaści piečanaha abo smažanaha na hryli, da hulašu, leča, paprykašu, dzičyny. Taksama jon palapšaje smak sałataŭ, syroŭ, tušanych abo smažanych pamidoraŭ. Vydatna spałučajecca z bulbaj, piatruškaj, časnakom, cybulaj i łaŭrovym listom. Taksama papularny pry pryhatavańni kuraniat, zapiečanych u ziołkach, paštetaŭ, krem-supu z tamataŭ abo kviacistaj kapusty, picy z salami, piečanaj «čyrvonaj» ryby i mnohich inšych straŭ.
Niadaŭna ŭ Polščy pačali vyrablać i svaju aryhinalnuju miašanku ziołak — «Ziołki polskaj kuchni» (Zioła kuchni polskiej), vidavočna jak adkaz na «pravanskija ziołki». U jaje skład uvachodziać sušanyja piatruška, zialonaja cybula, krop, lubista, majaran, čabor, čabier, estrahon.
A voś biełaruskaja kuchnia dahetul usurjoz z čabarom nie pasiabravała, niahledziačy na tyja ž histaryčnyja pieradumovy. Choć asobnyja našy entuzijasty nacyjanalnaj kuchni takija ekśpierymienty ŭžo staviać. A varta było b i biełarusam pa prykładzie susiedziaŭ padumać pra padobnuju miašanku «z nacyjanalnym vodaram i smakam». Prytym adrasavacca heta musić nie tolki turystam, a padzialacca jak svojeasablivy ahulny «parol» krytyčnaj kolkaściu samich našych ludziej.
Čabor — hodny simvał nacyjanalnaj kultury, z dobrym patencyjałam dla raźvićcia, chaj sabie i sfarmulavany ŭ savieckuju epochu. U cełym sučasnaja publika prychilna sustrakaje novyja padkreślena patryjatyčnyja pradukty, zasnavanyja na vobrazie hetaj travy. I heta daje nadzieju, što ŭ takoha vobrazu jość nie tolki minułaje, ale i budučynia. A pakul, jak pryjdzie čarhovaje leta, znajdzicie čas, u červieński soniečny dzianiok pajedźcie na pryrodu i z asałodaj udychnicie ciopły i vostry pach čabarovy…
***
Čabor (thymus) — raśliny z rodu šmathadovych paŭchmyźniakoŭ siamiejstva jasnotkavych (Lamiaceae). U Biełarusi možna sustreć 3 vidy čabaru: čabor paŭzučy, abo zvyčajny (Thymus vulgaris; narodnyja nazvy cymbier, cebryk, kałatovički), čabor błyšyny (Thymus pulegioides) i čabor Maršała (Thymus marschallianus).
Raście na lasnych palanach i ŭźmiežkach, na baravych piaskach. Ćvicie ŭ červieni — žniŭni, płady vyśpiavajuć u žniŭni — vieraśni. Raślina vielmi duchmianaja, z rezkim ciopłym vodaram, abumoŭlenym u asnoŭnym fienolnymi latučymi duchmianymi rečyvami — tymołam i karvakrołam.
U ježu spažyvajuć liście i maładyja parastki ŭ śviežym i sušanym vyhladzie jak harbatu i prypravu da mnohich straŭ. U miedycynie im karystajucca jak zaspakajalnym srodkam pry razładzie niervovaj sistemy, chvarobach bronchaŭ, orhanaŭ stravavańnia, koklušy, reŭmatyźmie.
* * *
Čabor u tvorčaści biełaruskich paetaŭ
Piatruś Broŭka
Chiba na viečar toj možna zabycca?
…Sonca za boram žar-ptuškaj sadzicca,
Štości śpiavaje piaščotnaje bor,
Pachnie čabor,
Pachnie čabor…
* * *
Łarysa Hienijuš
Stajać drevy, by zdani biełyja,
Palić soniejka, skroź trava.
Čabarom hustym ź niŭ paviejała,
Zavinułasia hałava.
* * *
Pimien Pančanka
Miednastvoły, jak vylity vysicca bor,
Zaćvitaje na ŭźleśsi błakitny čabor,
Zahladziełasia sonca u lustra azior, —
Heta ty, maja Biełaruś!
* * *
Hienadź Buraŭkin
Byccam matula išła da krynicy,
Vyliła ŭ poli viadro syradoju…
Pachnie čaboram i miedunicaj.
Pachnie vaščynaju maładoju.
* * *
Vasil Zujonak
Oj, krasa čabarova,
Vočy sinija,
Załamanyja brovy
Ŭsio asilili…
…Oj, krasa čabarova,
Čary čornyja…
Adyšła za dubrovu
Nočka zornaja…
* * *
Raskazvaje ŭładalnik mini-brovara, jaki varyć u tym liku i aryhinalny hatunak piva «Čabor»:
— Časta ź siabrami chadzili ŭ pachody. Z uspaminaŭ: ranica na vysokim bierazie Isłačy, pancak, tušonka i harbata z čabarkom dla badzioraści i dobraha nastroju — niezabyŭna. I babula ŭ vioscy pad Lubčaj u červieni časta z čabarku rabiła harbatu. Nu i, kaniečnie, vierš «Pachnie čabor» dy inšyja. Zachaciełasia zvaryć piva z takoj jaskravaj biełaruskaj notkaj. Tak naradziŭsia hety hatunak: žytni «hoze» z čabarkom pavodle aŭtentyčnaj niamieckaj technałohii.
Piva zakiślajecca naturalnym šlacham z udziełam draždžej Lactobacillus i miascovych Brettanomyces. Čabor dadajom u dva etapy: na varku i potym pierad samym raźlivam, bo pach raśliny adroźnivajecca pry roznaj termičnaj apracoŭcy. Niemcy robiać kłasičny «hoze» z pšaničnym soładam i dadajuć kalandru. A maja viersija — z žytnim soładam i čabarkom.
* * *
Vital Broŭka, jaki da 2021 hoda trymaŭ bar u Viciebsku:
— Lublu dadavać śviežy čabor u miasnyja stravy. A suchi časta ŭžyvaju zamiž aryhana (maciarduški) abo pravanskich ziołak. Asabliva ŭ sałatkach z syram. Čabarok u siamji zaŭždy źbirali i ŭžyvali, ale tolki jak harbatu. Asabliva ŭzimku i ad prastudy. A ŭžo niedzie ad 2000-ha my z bratam, smažačy hryby, stali kidać u alej časnok razam z halinkami śviežaha ci suchoha čabaru. A ŭśled za tym i ŭ miasa, asabliva tušačy trusa.
Recept davoli prosty: śviežaha, pažadana davoli tłustaha trusa, naciortaha sollu i čornym piercam, absmažyć u razahretym alei, dzie papiarednie ŭžo prasmažyli z tuzin halinak čabaru z kvietkami i 3—4 zubočki časnaku. Halinki i zubočki lepš dastać z aleju, jak kidajecie miasa, kab potym nie zaminali. Absmažyŭšy na vialikim ahni da korački z abodvuch bakoŭ, treba dakinuć kryšanyja morkvu, cybulu i nakryć. Praz 5 chvilin usio pieramiašać, pasypać suchim čabarkom i ŭlić krychu viarškoŭ ci tłustaha małaka. Nakryć i na cichim ahni tušyć 30 chvilin. Padavać z varanaj ci piečanaj bulbaj i śviežaj harodninaj.
Kamientary