Piša Źmicier Pankaviec.
Pieršaje, što kidajecca ŭ vočy, kali pryjazdžaješ u Partuhaliju, — heta plitka. Azuležu — partuhalskaja kafla, jakoj upryhožvajuć damy, cerkvy, vakzały. Nazva pajšła ad słova «azuł» — śvietłasini, łazuravy.
Ź nievialikich plitak pamieram 14 na 14 santymietraŭ utvarajucca mazaiki z važnymi histaryčnymi padziejami, z abliččami śviatych, emblemami lubimych futbolnych kłubaŭ. U nas takoj plitkaj pryniata vykładvać tolki vannyja pakoi, a ŭ Partuhalii ŭsio na śviecie. Vyhladaje sapraŭdy pryhoža i niezvyčajna.
A jašče varta spynicca na brukavancy, bo ŭ kožnym horadzie i miastečku paŭsiul svoj aryhinalny ŭzor, nijakich paŭtoraŭ, nijakaha šabłonu. Voś Partuhalija — jana takaja. Chaj krychu abšarpanaja, ale niepaŭtornaja. Šmat čaho vy nie znojdziecie bolš nidzie, akramia jak u Partuhalii.
U mianie časta pytajucca: ci varta jechać u Partuhaliju na adpačynak? Biezumoŭna, tak. Partuhalija — heta pryjemnaje spałučeńnie cany i jakaści, vialikaj historyi i kałarytu siońniašnich dzion. Hetaja kraina nikoha nie rasčaroŭvaje.
Jak dabracca?
Partuhalija dla nas — kraj niablizki. Pramych rejsaŭ na samy zachad Jeŭropy niama ni ź Biełarusi, ni ź Litvy. Kali lacieć ź Minska, to najlepš karystacca pasłuhami hałandskaj kampanii KLM. Bilety ź pierasadkaj u Amsterdamie ci Paryžy možna znajści ŭ rajonie 220 jeŭra ŭ dva baki.
Ź Vilni možna dabracca našmat tańniej, dziakujučy najbolš raskručanamu jeŭrapiejskamu łaŭkostu Ryanair. Kali ŭdała padbieracie daty i miescy stykoŭki, to całkam realna ŭkłaścisia ŭ 100 jeŭra tudy-nazad. Pierasiadka, chutčej za ŭsio, budzie ŭ Bruseli, Chanie ci Paryžy. Pierasiadak bajacca nie varta, navat kali časavy pramiežak pamiž rejsami nie vielmi vialiki, bo ŭsie hetyja aeraporty maleńkija (nie asnoŭnyja ŭ haradach) i vy biez prablem paśpiejecie na patrebny rejs. Ryanair lotaje ŭ Lisabon, Portu i Faru.
Jość jašče varyjanty pramych vyletaŭ z Kijeva z avijakampanijaj MAU. Mahčyma złavić akcyju ŭ miežach 100 jeŭra ŭ dva baki.
Čym pierasoŭvacca?
Da aeraportaŭ Lisabona i Portu z horada prakładziena mietro. Dabiracca zručna i prosta. Ale voś z samoj Partuhalii samaloty dadzienych rejsaŭ vylatajuć vielmi rana, jašče da pačatku pracy hramadskaha transpartu, tamu całkam mahčyma, što daviadziecca patracicca na taksi (u rajonie 20—25 jeŭra ŭ Lisabonie i Portu, 10—15 — u Faru).
Jak proci astatniaj Jeŭropy, to mietro, aŭtobusy i tramvai ŭ Partuhalii nie vielmi darahija. Prajezd u mietro kaštuje 1,40 jeŭra. Ale jość taki varyjant, jak sistema zapinhu. Dla hetaha patrebna kupić kartku za 1 jeŭra i papaŭniać jaje hrašyma. Z takoj kartkaj prajezd abydziecca ŭ 1,20 jeŭra. Kartku potym možna abmianiać nazad na hrošy.
Pryharadnyja elektryčki pa cenach, kaniečnie, niemahčyma paraŭnać ź biełaruskimi, ale, znoŭku ž, pa ahulnajeŭrapiejskich cenach usio ŭsprymajecca inakš. Kali za elektryčku Minsk — Barysaŭ treba zapłacić 10 tysiač rubloŭ, to za Portu — Braha (prykładna hetkaja ž adlehłaść) u rajonie 60 tysiač.
A voś chutkasnyja ciahniki pamiž vialikimi haradami — nie samaje tannaje zadavalnieńnie. Za bilet pa maršrucie Faru — Lisabon daviadziecca vykłaści 21 jeŭra. Aŭtobusam, viadoma, tańniej, ale nie tak zručna. Ciahniki i elektryčki ŭ Partuhalii sučasnyja i vielmi kamfartabielnyja.
Dzie žyć?
Z tannym žyllom u Partuhalii niama prablem. Na booking.com ci inšych servisach dla pošuku hatelaŭ i chostełaŭ vy absalutna bieź ciažkaściaŭ znojdziecie dziasiatki varyjantaŭ pa 20—35 jeŭra za dvuchmiesny numar u centry horada. Heta nie buduć prastornyja apartamienty, da jakich zvyklisia pakietnyja turysty, što jeduć u Turcyju i Jehipiet, ale śviežaja bializna i asobny vanny pakoj z dušam zabiaśpiečanyja.
Nas šmat pałochali, što partuhalcy zusim nie razumiejuć anhielskaj movy. Heta niapraŭda. U restaranach i hatelach parazumiecca paanhlijsku zaŭsiody možna. Voś u susiedniaj Ispanii sapraŭdy było ŭražańnie, što ciažka znajści čałavieka, jaki b moh navat paličyć pa-anhlijsku da dziesiaci.
Nu a zazyvały z restaranaŭ mohuć i pa-rasiejsku, i pa-polsku z vami parazmaŭlać. Raša? Noŭ! Polska? Noŭ! Na hetym amal usie zavisajuć: adkul ža pryjechali hetyja turysty? Najbolš kiemlivyja mohuć zhadać Ukrainu.
Što jeści?
Partuhalskaja kuchnia — heta kali mnoha miasa, ryby i zielaniny. Z supoŭ najčaściej prapanujecca sup-piure, pry hatavańni jakoha nie treba asabliva zamaročvacca. U kaviarniach u abiedziennym mieniu prapanujuć na vybar sup ci sałat, amal zaŭsiody partuhalcy biaruć harodninu.
Varta adznačyć adnu charakternuju detal partuhalskich kaviarań i restaranaŭ. Pierad asnoŭnaj stravaj vam pryniasuć niejkija zakuski. Heta mohuć być aliŭki, sardziny, chamon, navat areški, śviežy chleb. U Ispanii heta moh by być padarunak ad uładalnika miesca, a voś u Partuhalii daviadziecca zapłacić 1—3 jeŭra ŭ dadatak da asnoŭnaha rachunka. Haściniec aficyjantu ŭ Partuhalii vitajecca, ale zusim nie źjaŭlajecca abaviazkovym. Najčaściej miascovyja akruhlajucca sumu rachunku da bližejšaha cełaha čysła. Kali rachunak, naprykład, 9,45 jeŭra, to pryniata pakidać 10.
Biezumoŭna varta kaštavać rybu. Tut jana paŭsiul śviežaja i nie nadta darahaja, z čym ja sutykaŭsia ŭ Charvatyi. Heta i stejk łasosia, i darada, i marski akuń, i sardziny, i vaśminohi. U vielmi mnohich miescach hatujecca ryba na hryli prosta ŭ vas na vačach. U Portu niemahčyma nie pakaštavać traski, vialikuju porcyju jakoj vam padaduć z bulbaj i cybulaj. Jaduć partuhalcy i vialenuju trasku. Jana sušycca dzienidzie ŭ kramach, nahadvajučy niejkich raspłastanych dahistaryčnych istot.
U Portu jość jašče adna firmovaja strava, jakaja nazyvajecca fransezińja. U pierakładzie aznačaje «maleńkaja francužanka». Pamiž kavałkami chleba raźmiaščajucca tonka narezanyja kavałki kaŭbasy, sasiski i miasa. Źvierchu ŭsio heta zahornuta ŭ płaŭleny syr i padajecca ŭ vostrym sousie. Raźbiežka ŭ cenach časam dastatkova vialikaja — ad 4 da 12 jeŭra. Zaležyć, ci heta budzie na turystyčnaj vulicy, ci ŭ miescy, kudy zamiežniki vybirajucca redka. Varta pamiatać, što heta nijakaja nie zakuska, a paŭnavartasnaja strava dla darosłaha mužčyny.
Nielha abychodzić bokam partuhalskija syry i chleb. Heta toje, čym sapraŭdy hanaracca miascovyja. Raić niešta kankretnaje absalutna biessensoŭna, bo i taho, i taho sotni vidaŭ u zaležnaści ad rehijona.
A voś što ździviła, što ŭ supiermarkietach praktyčna nie było miascovaj sadaviny. Amal usia impartujecca ź Ispanii. Vidać, tam lepšy klimat dla jaje vyroščvańnia.
A samy viadomy partuhalski desiert — heta paštejš. Heta takija pirožanyja z zavarnym jaječnym kremam. Upieršyniu vyrablać ich stali manachi-ijeranimity ŭ Lisabonie jašče ŭ XVIII stahodździ. A siońnia paštejšy jość u kožnaj kaviarni, u kožnaj kramie, na kožnym bazary. Kaštujuć jany pa-roznamu: ad 1 jeŭra za štuku ŭ turystyčnych miescach da 1,5 jeŭra za ŭpakoŭku z 6 štuk u supiermarkiecie.
Što pić?
U Partuhalii dziasiatki vidaŭ vina, kožny znojdzie sabie pa smaku. Portu, dalina raki Doru — heta radzima samaha viadomaha partuhalskaha ałkaholnaha napoju partviejna. Miascovyja tłumačyli, kab nikoli nie brali partviejn pad abied ci viačeru, bo ježaj psujecca ŭsia duchmianaść napoju. Partviejn treba pić asobna ad straŭ, niaśpiešna, małymi hłytkami. Možna hledziačy na čyrvonyja dachi Portu ci na płyń Doru. Idealny napoj dla hetaj krainy.
Na poŭnačy (rehijon Mińju) jašče vielmi papularnym źjaŭlajecca «zialonaje vino» (Vińju Verde). Heta vino nie zachoŭvajecca doŭha, jaho zvyčajna ŭžyvajuć u pieršy hod paśla pryhatavańnia. Asablivaściu zialonaha vina źjaŭlajecca šypučaść, takim čynam jaho nahadvaje zvykłaje nam «Savieckaje šampanskaje».
Što słuchać?
Źjeździć u Partuhaliju i nie schadzić na fadu — heta złačynstva. Fadu — heta taki muzyčny styl, jaki naradziŭsia ŭ Lisabonie. Kažuć, što pieršymi fadu stali śpiavać žonki rybakoŭ, kali ich mužy nakiroŭvalisia ŭ akijan pa novy ułoŭ. Žančyna nikoli nie viedała, ci viernucca jaje mužčyna, ci joj nakanavana dola ŭdavy.
Nie abaviazkova viedać partuhalskuju movu, kab adčuć uvieś sum, adzinotu, kachańnie i žarść vykanaŭcaŭ hetych ramansaŭ, što śpiavajucca pad partuhalskuju hitaru. Trahičnyja pieśni, jak praviła, vykonvajuć žančyny, apranutyja va ŭsio čornaje. Kali ž hałoŭnaj zorcy viečara dajuć adpačyć, to zaśpiavać moža chto chočaš — i haspadar restarana, i hości. Bačyŭ na svaje vočy, jak kucharka, vycieršy ruki ab zasaleny fartuch, išła ŭ zału, kab praśpiavać iraničnuju kampazicyju. Heta vydatnaje šou pad viačeru.
U Lisabonie kaviarniaŭ, dzie viečarami hrajuć fadu, šmat, a voś u Portu takija ŭstanovy jašče treba pašukać.
Voś tak kožny horad bieraže svaje tradycyi, svaju asablivaść. Nie toje, što ŭ Biełarusi, dzie ŭsie padureŭšy, słuchajuć adnu muzyku i budujuć adnolkavyja damy.
Niebiaśpieki
Kali ŭ Lisabonie ciamnieje, to, hulajučy pa vulicach, davodzicca admachvacca ad nadakučlivych pradaŭcoŭ marychuany. Ich realna šmat. Jak raskazvajuć, časta heta navat nie handlary, a zvyčajnyja razvadziły. Kali niechta nabyvaje «traŭku», to adniekul zboku źjaŭlajecca treci čałaviek, jaki kaža: «Ja bačyŭ, što ty kupiŭ. Davaj 20 jeŭra — i ja nie zdam ciabie palicyi». Jość navat «ražanyja» palicyjanty, jakija taksama sprabujuć raźvieści davierlivych turystaŭ na hrošy. Trymajciesia ad hetych ludziej dalej. U Portu ničoha takoha niama.
Što pahladzieć?
Nie chočacca dublavać šmatlikija turystyčnyja daviedniki, apisvajučy pryhažości Partuhalii. Tamu prajdusia litaralna pa niekalkich hałoŭnych.
Mys Roka
Biezumoŭna, najmahutniejšaje ŭražańnie zastajecca ad naviedvańnia mysa Roka (kaba da Roka) — krajniaha zachodniaha punkta na karcie Jeŭropy. Vidovišča dla miedytacyi: hladzieć, jak chvali bjucca ab mahutnyja skały ŭ hetym miescy, razumiejučy, što dalej na praciahu tysiač kiłamietraŭ tolki vada, a za vadoj — užo Amieryka. U takija chviliny pačynaješ zachaplacca tymi samymi partuhalskimi marapłaŭcami, jakija adpraŭlalisia ŭ nieznajomyja dali na svoj strach.
Na mysie Roka abaviazkova treba mieć z saboj ciopłuju vopratku. Navat kali navokał tempieratura budzie kala 30 hradusaŭ ciapła, to chałodnyja akijaničnyja viatry ŭsio roŭna buduć pradzimać vas naskroź. A jašče kažuć, što tut fantastyčnyja zachady sonca. Na žal, ubačyć nie daviałosia.
Sintra
Za 25 kiłamietraŭ ad Lisabona znachodzicca staražytnaja partuhalskaja stalica Sintra. Mienavita praź jaje treba dabiracca da mysa Roka. Možna skazać, što heta svojeasablivaje kurortnaje miastečka, dzie lubili žyć partuhalskija karali, zachavałasia ich rezidencyja, tak zvany Viaskovy pałac. Ale najbolš turystaŭ u Sintry pryvablivajuć dva «pałacy ŭ abłokach», jakija znachodziacca vysoka ŭ harach. Krepaść maŭraŭ (nie treba zabyvacca, što niekali Partuhalija była pad arabskim panavańniem) siońnia napaŭrazburanaja, chacia napłyŭ turystaŭ ad hetaha tam nie mienšaje.
A voś pałac Piena, jaki paŭstaŭ u siaredzinie XIX stahodździa na bazie nievialikaha manastyra, vielmi raduje naviedvalnikaŭ. Varta adznačyć, što z abodvuch zbudavańniaŭ adkryvajucca fantastyčnyja vidy na navakolle. Chacia dziela spraviadlivaści treba adznačyć, turystaŭ dziaruć jak tuju lipku. Naprykład, aŭtobus ad Sintry da pałacaŭ kaštuje prosta šalonyja 5 jeŭra. Atrymlivajecca, što ź Lisabona da Sintry tańniej dajechać. Ale piecham uvyški iści advažvajucca tolki adzinki.
Lisabon i dzień biaspłatnych muziejaŭ
U Lisabonie kožny znojdzie sabie zaniatak da hustu. Spyniusia na adnoj asablivaści. Kožnuju niadzielu da 14:00 uvachod va ŭsie muziei horada biaspłatny. Mnohija ź ich kampaktna skancentravanyja ŭ rajonie Bielen, što krychu ŭbok ad centra. Kali pašancuje, to možna zaśpieć źmienu varty ŭ karaleŭskim pałacy. Karala ŭ Partuhalii daŭno niama, a varta zastałasia. Davoli malaŭničaje vidovišča.
U rajonie Bielen znachodziacca słavutaja vieža i manastyr ijeranimitaŭ — simvały horada. Tut ža znachodzicca dastatkova ekskluziŭny muziej karet. Jakich prybambasaŭ tolki nie vydumlali stahodździ tamu dla najlepšych karet Partuhalii!
Tut ža marski muziej, jaki nie daje zabycca pra vialikaje minułaje hetaj krainy. Ciažka pavieryć, ale niekali mienavita Partuhalija była siarod suśvietnych lidaraŭ. Hetaja kraina vyrašała losy miljonaŭ ludziej. U 1494 hodzie Partuhalija i Karaleŭstva Kastylija i Arahon (Ispanija) padzialili śviet na zony ŭpłyvu Tardesiljaskaj damovaj. Hetak Partuhalii dastałasia Brazilija — vializnaja kraina, jakaja razmaŭlaje pa-partuhalsku. A jašče jany atrymlivali prava na zbor śpiecyj na vyspach siońniašniaj Indaniezii. A ŭ tyja hady chto vałodaŭ śpiecyjami, toj vałodaŭ śvietam. Muskatny arech i hvaździk časta išli pa canie zołata.
Jašče da siaredziny XX stahodździa Partuhalija zastavałasia vializnaj kałanijalnaj dziaržavaj. U padparadkavańni Lisabona znachodzilisia Anhoła i Mazambik u Afrycy, Makaa i Hoa — u Azii. Partuhalskija śviet ahramadny i šmathranny. Partuhalskaja mova źjaŭlajecca rodnaj dla 220 miljonaŭ žycharoŭ płaniety! Heta pry tym, što ŭ samoj Partuhalii 10,5 miljona — krychu bolej, čym u Biełarusi. Jašče 20 hadoŭ nazad u Biełarusi žyło bolš ludziej, čym u Partuhalii, ale siońnia ŭ Biełarusi žyvie ŭžo na miljon mienš, čym tam.
Z mnohich lisabonskich kvateraŭ łunajuć anholskija ściahi, u vialikich haradach jość tradycyjnyja restarany byłych kałonij.
U XX stahodździ Partuhalija pieražyła pravuju dyktaturu Antoniu Sałazara i Marsełu Kaetanu. Partuhalija zachavała niejtralitet u čas Druhoj suśvietnaj vajny, a ŭ 1949 ustupiła ŭ NATA. Ale čas dyktatury staŭ pieryjadam zastoju, kali Partuhalija pieratvaryłasia ŭ adnu z najbiadniejšych krain Staroha Śvietu. Kali ŭ pačatku 1970-ch uzbuntavalisia afrykanskija kałonii, to heta jašče pahoršyła dabrabyt u krainie. 25 krasavika 1974 hoda tak zvany «Ruch kapitanaŭ» ładzić biaskroŭny vajskovy pieravarot, jaki zajmieje nazvu «Revalucyja hvaździkoŭ». U 1976-m kraina pierachodzić da demakratyi.
Levyja idei ŭ Partuhalii papularnyja jak mała dzie ŭ Zachodniaj Jeŭropie. Kamunistyčnaja partyja Partuhalii stabilna atrymlivaje miescy ŭ parłamiencie. Časta možna sustreć moładź z tomikami Marksa i Lenina, hrafici ź siarpom i mołatam. U padpolnuju — jašče za dyktaturaj — Kamunistyčnuju partyju ŭvachodziŭ adziny partuhalski łaŭreat Nobieleŭskaj premii pa litaratury Žaze Saramaha. Naprykancy žyćcia jon usio jašče nazyvaŭ siabie «libiertarnym kamunistam».
Ale i pravyja idei paraniejšamu papularnyja. Naprykład, Antoniu Sałazar pieramoh u televizijnym tok-šou «Vialiki partuhalec». Jon pierahnaŭ Hienrycha Marapłaŭca i zasnavalnika Partuhalii, enierhičnaha karala Afonsu I. Mabyć, niekali praz šmat hadoŭ u padobnych prahramach šancy na pieramohu budzie mieć i Łukašenka.
Himarajnš
Spadčyna Sałazara i Afonsu I sustrakajecca ŭ nievialikim partuhalskim horadzie Himarajnš na poŭnačy krainy. Histaryčny centr hetaha haradka zaniesieny ŭ śpis spadčyny JUNIESKA. Miascovyja śćviardžajuć, što «tut naradziłasia Partuhalija». Sprava ŭ tym, što mienavita ŭ Himarajnšy ŭ XII stahodździ była abvieščanaja niezaležnaść Partuhalii. Fantastyka, ale tut zachavałasia carkva Saŭ-Mihiel du Kaštełu, dzie chryścili Afonsu I. Zusim pobač ad jaje znachodzicca pałac hiercahaŭ Brahansa. Hety masiŭny budynak pad svaju rezidencyju vykarystoŭvaŭ Sałazar.
Sam Himarajnš — heta sapraŭdnaja partuhalskaja piarlina. Siaredniaviečny horad z vuzkimi vulicami, cerkvami, adkrytymi kaviarniami, dzie zabaŭnyja dziaduli siadziać pad vińju verde. Hetkaja typovaja Partuhalija. Vielmi dušeŭnaje miesta.
Portu
U Portu padčas badziańniaŭ pad vulicach staroha horada, pryhažość jakoha nie zdolny pieradać nivodny fotaaparat, prahułak pa moście Hustava Ejfiela, ź jakoha adkryvajecca cudoŭny vid na samy staražytny kvartał horada Rybiejru, nie zabudźciesia taksama zajści ŭ kniharniu Livraria Lello. Jaje pa pravu nazyvajuć najpryhažejšym knižnym mahazinam u śviecie. Kab krychu adbicca ad achvotnych tudy trapić, pačali navat pradavać bilety — 3 jeŭra za ŭvachod. Kali nadumajecie nabyć knihu, to hetyja hrošy buduć vyličanyja z cany knihi.
Mienavita ŭ Portu svaju pieršuju knihu «Hary Poter i fiłasofski kamień» pačała pisać Džaan Roŭlinh, kali žyła ŭ hetym horadzie i vykładała anhlijskuju movu. I heta lohka adčuć. Mienavita Livraria Lello stała pravobrazam biblijateki Chohvartsa. Nu a forma Škoły Viadźmarstva i Čaraŭnictva — heta ž adzin u adzin forma partuhalskich studentaŭ, jakija chodziać u doŭhich čornych mantyjach pavierch aficyjnych kaściumaŭ. I apranajucca padobnym čynam sapraŭdy ŭsie. Voś tak partuhalskija tradycyi Roŭlinh pamajstersku pieraniesła ŭ śviet Hary Potera. I heta nievypadkova — Partuhalija natchniaje.
***
Partuhalija
kraina na zachadzie Jeŭropy (kala Ispanii).
Jaje płošča — 92 tys. kv km (Biełaruś udvaja bolšaja — 207 tys.).
Jaje nasielnictva — 10,5 młn žycharoŭ (u Biełarusi 9,5 młn).
Jaje palityčny ład — demakratyja (u Biełarusi dyktatura).
Jaje cyvilizacyjny vybar — Jeŭrasajuz (u Biełarusi Jeŭrazijski sajuz).
Jaje dabrabyt — VUP na dušu nasielnictva ŭ Partuhalii ŭ 3 razy vyšejšy, čym u Biełarusi. Pieraličany pa parytecie kupčaj zdolnaści — u 1,5 raza vyšejšy, čym u Biełarusi.
Ajcišnik z EPAM, jaki žyvie ŭ ZŠA, naviedaŭ Biełaruś. Ciapier jamu pahražaje da siami hadoŭ kałonii2
Kamientary