Pamiaci departavanych narodaŭ Kryma. Piša Razalija Aleksandrovič.
18 maja na paŭvostravie Krym zvyčajna ciopła i jasna. Ale ja ŭpeniena, što, niezaležna ad prahnozaŭ sinoptykaŭ, u hety dzień krymskaje nieba abaviazkova praljecca daždžom. Hetyja daždžynki-kropli – ślozy krymskich tataraŭ. Ślozy tych, čyje dušy znajšli supakoj u viečnaści, ale ŭ hety dzień ich skałynie ad žachlivaha ŭspaminu ab adnoj z samych trahičnych padziej u historyi krymskatatarskaha naroda – departacyi z rodnaj ziamli.
Spadziajusia, što nad Ałupkaj u hetyja dni budzie kružyć ściapny aroł. Jaho kryły – padobny da kryłaŭ samalota. Jon pralacić nizka byccam achinie svaimi kryłami rodnuju ziamlu. Vieru, što aroł pasłany siudy adnym z synoŭ hetaj ziamli, jaki viadomy ŭsiamu śvietu jak lotčyk-as Amiet-Chan Sułtan.
«Kožny čałaviek, jaki naradziŭsia, jašče nie čałaviek. Kožnaja ptuška, jakaja lotaje, jašče nie aroł. Arły, jakoje b nie zdaryłasia nadvorje, kolki b strełaŭ nie pužała ich, nie pakidajuć rodnych vyšyń…» – hetyja słovy z knihi avarskaha paeta Rasuła Hamzatava «Moj Dahiestan» (M., 1972). Pobač voś taki apovied: «Byŭ u mianie adzin znakamity siabar, dvojčy Hieroj Savieckaha Sajuza Achmiedchan Sułtan. Baćka ŭ jaho dahiestaniec, a maci tatarka. Žyŭ jon u Maskvie. Dahiestancy ličać jaho svaim hierojem, tatary – svaim. – Čyj ža ty? – Spytaŭ ja jaho adnojčy. – Ja hieroj nie tatarski i nie łakski, – adkazaŭ Achmiedchan. – Ja – Hieroj Savieckaha Sajuza. A čyj syn? Baćki z maci. Chiba možna ich adździalić adzin ad adnaho? Ja – čałaviek».
U 2013 h. vyjšła ŭkrainskaja vajennaja drama (pradziusar Lenur Iślamaŭ) «Chajtarma». Film zasnavany na realnych histaryčnych faktach i bijahrafii lotčyka-źniščalnika Amiet-Chana Sułtana. Jon braŭ udzieł u vyzvaleńni Kryma i dakładna Sievastopala 9 maja 1944 hoda, atrymaŭ adpačynak i adpraviŭsia ŭ rodnuju viosku Ałupku praviedać baćkoŭ. Ziemlaki dla svajho hieroja vykanali taniec «Chajtarma» (viartańnie). Amiet-Chanu było nakanavana stać śviedkam žachlivaj departacyi krymskich tataraŭ. Ni jaho zasłuhi pierad krainaj, ni zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza nie dapamahli ŭ namahańniach spynić situacyju. Asabistaje ŭmiašańnie kamandujučaha 8-j Pavietranaj armijaj dazvoliła tolki vyrašyć kanflikt na karyść siamji lotčyka, jakuju jon vyviez.
I choć piša Rasuł Hamzataŭ, ab tym, što nazyvaŭ lotčyk siabie Hierojem Savieckaha Sajuza, jamu viadoma było, što ŭ dakumientach jaho nacyjanalnaść pisałasia pa baćku «łakiec». Ale paśla 18 maja 1944 hoda Amiet-Chan Sułtan pačaŭ zapisvać siabie jak «krymski tataryn». U 1956 hodzie razam z šeraham byłych partyjnych i savieckich rabotnikaŭ Krymskaj ASSR jon padpisaŭ list z prośbaj ab reabilitacyi krymskich tataraŭ, nakiravany ŭ CK KPU. Ale viartańnie na radzimu tych, chto byŭ raskidany pa mnohich miescach byłoha SSSR, adbyłosia tolki praz 50 hadoŭ paśla departacyi i ŭžo nie ŭ impierskija časy.
Amiet-Chan Sułtan sustreŭ vajnu ŭ Małdavii, dzie ŭžo 22 červienia 1941 h. u składzie 4-ha źniščalnaha avijacyjnaha pałka vykanaŭ niekalki bajavych vyletaŭ na źniščalniku I-153 na raźviedku i šturmoŭku nadychodziačaha voraha. Vosieńniu 1941 h. prykryvaŭ Rastoŭ-na-Donie.
Svaju pieršuju pavietranuju pieramohu atrymaŭ u niebie nad Jarasłaŭlem. 31 maja 1942 h., vydatkavaŭšy ŭ napadach uvieś bojezapas, jon taraniŭ varožy bambavik «Junkiers-88». Pry ŭdary jaho «Charykiejn» zahareŭsia, lotčyku ŭdałosia vybracca z kabiny samalota i skarystacca parašutam. Praź niekalki dzion Amiet-Chana zaprasili ŭ Jarasłaŭl, dzie haradski kamitet abarony ŭznaharodziŭ jaho imiannym hadzińnikam i hanarovaj hramataj u prysutnaści žycharoŭ na Savieckaj płoščy, na jakoj byŭ vystaŭleny dla ŭsieahulnaha ahladu «Junkiers». Paźniej za hety podźvih lotčyk byŭ uznaharodžany ordenam Lenina.
Na samalocie Jak-7B udzielničaŭ u Stalinhradskaj bitvie. Jak pryznany as byŭ uklučany ŭ skład 9-ha hvardziejskaha źniščalnaha avijacyjnaha pałka, svojeasablivaj zbornaj savieckich lotčykaŭ, stvoranaj dla procidziejańnia niamieckim asam. U skład hetaj hrupy, akramia jaho, uvajšli budučyja dvojčy Hieroi Savieckaha Sajuza Uładzimir Łaŭrynienkaŭ, Alaksiej Razanaŭ, Ivan Ściepanienka i budučyja Hieroi Savieckaha Sajuza Ivan Barysaŭ i Barys Jaromin.
Pad Stalinhradam Amiet-Chan Sułtan byŭ źbity i druhi raz vyratavaŭsia z dapamohaj parašuta. U kastryčniku 1942 h. stanovicca kamandziram 3-j avijaeskadrylli 9-ha HZAP, u składzie jakoj jon vajavaŭ da kanca vajny. Na «Aerokobry» jon udzielničaje ŭ vyzvaleńni Rastova-na-Donie, u žorstkich pavietranych bajach na Kubani, u vyzvaleńni Tahanroha, Mielitopala, Kryma. U studzieni 1944 h. u pary sa svaim viadomym Ivanam Barysavym, prymusiŭ da pasadki na aeradrom niamiecki suviazny samalot «Štorch». Paśla karotkaha znajomstva z kabinaj nieznajomaj dla jaho mašyny, jon ździejśniŭ na joj samastojny palot.
Udzielničaŭ va ŭziaćci Bierlina. Vajnu skončyŭ va Uschodniaj Prusii. Apošni svoj pavietrany boj hvardyi major pravioŭ 29 krasavika 1945 h., źbiŭšy «Fokie-Vulf 190» nad aeradromam Tempielchof u miežach Bierlina.
Usiaho za čas vajny Amiet-Chan Sułtan ździejśniŭ 603 bajavyja vylety, ź ich 70 – na šturmoŭku žyvoj siły i techniki praciŭnika; pravioŭ 150 pavietranych bajoŭ, u jakich źbiŭ asabista 30 i ŭ składzie hrupy 19 samalotaŭ praciŭnika.
Za svaje podźvihi atrymaŭ uznaharody: 2 miedali «Załataja Zorka», 3 ordeny Lenina, 4 ordena Čyrvonaha Ściaha, Orden Alaksandra Nieŭskaha, Orden Ajčynnaj vajny 1 stupieni, Orden Čyrvonaj Zorki, orden «Znak Pašany», miedali. Zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza z uručeńniem ordena Lenina i miedali «Załataja Zorka» (№ 1136) kamandziru eskadrylli 9-ha Adeskaha Čyrvanaściažnaha hvardziejskaha źniščalnaha avijacyjnaha pałka kapitanu Amiet-Chanu Sułtanu prysvojena 24 žniŭnia 1943 h.. Druhim miedalom «Załataja Zorka» pamočnik kamandzira pa pavietrana-strałkovaj słužbie taho ž pałka (1-ja pavietranaja armija) hvardyi major Amiet-Chan Sułtan uznaharodžany 26 lipienia 1945 h.
Paśla vajny
Nie moh žyć bieź nieba i imknuŭsia viarnucca da lotnaj prafiesii. Doŭhi čas heta jamu nie ŭdavałasia. Vinoj usiamu była jaho nacyjanalnaść, bo ŭ ankietach nastojliva pakazvaŭ, što jon – krymski tataryn. Ale dziakujučy padtrymcy i dapamozie bajavych siabroŭ u lutym 1947 h. jon stanovicca lotčykam-vyprabavalnikam lotna-daśledčaha instytuta ŭ Žukoŭskim. Za karotki termin staŭ adnym z najlepšych vyprabavalnikaŭ, užo ŭ vieraśni 1952 h. źjaŭlajecca lotčykam-vyprabavalnikam 1-ha kłasa, u 1957 h. jon atrymaŭ zvańnie padpałkoŭnika, u 1961 h. – zasłužany lotčyk vyprabavalnik SSSR.
1 lutaha 1971 h. Amiet-Chan Sułtan zahinuŭ pry vykanańni vyprabavalnaha palotu na latučaj łabaratoryi Tu-16, pryznačanaj dla vyprabavańnia novaha reaktyŭnaha ruchavika. Pachavany ŭ Maskvie na Novadziavočych mohiłkach.
Ušanavańnie pamiaci hieroja
Jaho imiem u Simfieropali nazvanyja aerakłub i płošča, na budynku Simfieropalskaha čyhunačnaha vakzała ŭstanoŭlenaja miemaryjalnaja šylda. Nazvanyja vulicy ŭ Ałupcy, Sudaku, Vałhahradzie, Žukoŭskim, mikrarajon u Sakach, praśpiekt u Machačkale, horny pik u Dahiestanie, płatforma ŭ nakirunku Jeŭpatoryi; vulica i licej horada Kaśpijskaha (Respublika Dahiestan). Bronzavyja biusty słavutaha lotčyka ŭstanoŭleny ŭ jaho rodnaj Ałupcy i ŭ Machačkale, u Jarasłaŭli ŭ 2010 h. pomnik.
U 1993 h. u Ałupcy adkryŭsia muziej na bazie doma, u jakim naradziŭsia i vyras lotčyk. U hetym domie pražyvaŭ jaho stryječny brat Šamil Harunoŭ. Pakolki krymskim tataram paśla departacyi było zabaroniena sialicca ŭ Krymie, Šamil uziaŭ proźvišča «Harunoŭ», jon pražyŭ 82 hady, pamior u krasaviku 2014 h.
Simvalična, što pieršy imianny aeraport Rasii nazvany ŭ honar Amiet-Chana Sułtana ŭ stalicy Dahiestana Machačkale. U cyrymonii adkryćcia ŭziali ŭdzieł były hałoŭnakamandujučy VPS hienierał armii Piotr Dejnekin, Hieroi Savieckaha Sajuza kasmanaŭty Alaksiej Lavonaŭ i Musa Manar, inšyja znakamityja avijatary.
U Kijevie da 70-j hadaviny pieramohi ŭ Vialikaj Ajčynnaj vajnie płanavałasia pabudavać Aleju vajskovaj Słavy i ŭstalavać 14 biustaŭ - dvojčy Hierojam Savieckaha Sajuza, jakija naradzilisia na terytoryi Ukrainy, brali ŭdzieł u jaje vyzvaleńni, pražyvajuć abo pachavanyja na terytoryi sučasnaj Ukrainy. Pačatak aleja biare z pomnika Ivanu Kažadubu. Uviesnu 2013 hoda na Alei adkryli pomniki dvojčy Hierojam Savieckaha Sajuza lotčyku-kasmanaŭtu Hieorhiju Cimafiejeviču Bierahavomu i lotčyku-asu Amiet-Chanu Sułtanu.
Kamientary