Мова суддзяў і каралёў: як навукоўцы 80 гадоў збіралі старабеларускую лексіку
Над Гістарычным слоўнікам беларускай мовы навукоўцы Акадэміі навук працавалі амаль 80 гадоў. Сёлета калектыў гэтага шматтомніка вылучаны на Дзяржаўную прэмію ў галіне навукі і тэхнікі. Пра тое, чаму гэта праца заняла столькі часу і што з сабранай лексікай будзе далей, «Нашай Ніве» распавяла навуковая супрацоўніца аддзела гісторыі беларускай мовы Інстытута мовазнаўства Ганна Федарэнка.
Неабходным стварыць такі слоўнік лічыў яшчэ вядомы беларускі філолаг Яўхім Карскі. Ён прапаноўваў прааналізаваць найважнейшыя дакументы і літаратуру XIII-XVIII стагоддзяў і параўнаць з лексікай украінскай і польскай мовы адпаведнага перыяду. Аднак праз вялізны аб’ём працу ўсё адкладалі.
Ізноў гэта пытанне ўзняла слоўнікавая камісія Інстытута беларускай культуры. Распачаць працу вырашылі ў 1927 годзе. На руках у навукоўцаў тады было 20 старажытных пісьмовых крыніц, але яны разлічвалі падчас падрыхтоўкі слоўніка адшукаць новыя дакументы. Але пачаліся 1930-я, рэпрэсіі, і справу ў чарговы раз давялося адкласці.
Трэцяя спроба (ужо ўдалая) была ў 1960 годзе. Ініцыятарам стаў лінгвіст Аркадзь Жураўскі.
Працу над слоўнікам нарэшце распачаў Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР.
У выніку ў слоўнік увайшла старабеларуская лексіка XIV-XVIII стагоддзяў, якая сустракалася ў свецка-мастацкіх, рэлігійных і дзелавых пісьмовых крыніцах. Большасць вывучаных дакументаў адносяцца да канца XV — сярэдзіны XVII стагоддзя.
«Трэба сказаць, што, на жаль, нашыя помнікі знаходзяцца дзе заўгодна, толькі не дома. Гэта і Расія, і Польшча, і Літва. Калі пры Савецкім Саюзе ў нейкай меры прасцей можна было атрымаць звесткі, зрабіць фотакопіі, то цяпер гэта складана і надзвычай дорага», — расказвае пра цяжкасці Ганна Федарэнка.
Першы том гістарычнага слоўніка (а ўсяго іх 37) выйшаў у 1982 годзе. Над выданнем працавала некалькі пакаленняў навукоўцаў, каля 25 чалавек. Некаторыя з іх — Валянціна Мяснікова, Аляксандр Булыка, Іван Крамко — прысвяцілі гэтаму даследаванню ўсё жыццё.
У гэтых тамах сабралі і патлумачылі значэнне 75 тысяч старабеларускіх слоў. Гэта лексіка, якую ўжывалі ў Баркулабаўскім летапісе, Статутах ВКЛ, Біблейскіх кнігах, Граматах каралёў, Трыбунале. Гэта мова Скарыны, Буднага, Сапегі, Цяпінскага.
«Аснову тагачаснай мовы складала агульная ўсходнеславянская лексіка, але шмат таксама ўласнабеларускіх і запазычаных слоў», — заўважае Ганна Федарэнка.
Раней пляменніка, сына брата, называлі «братанак», ёмішча для захавання лістоў — «лістоўня», а таго, хто любіць раскошнае жыццё, — «раскошнік».
Сярод посуду для напояў былі «гарватка», «кварта», «аловеннік».
Іншыя словы змянілі сваё значэнне. Калі цяпер кубкам называюць посуд для гарачых напояў, то колькі стагоддзяў таму — для алкаголю.
Акадэмікам раней быў студэнт іезуіцкай навучальнай установы, а цяпер гэта найвышэйшае навуковае званне.
У інстытуце кажуць, што сабраная лексіка можа спатрэбіцца ў распрацоўцы рэгіянальных слоўнікаў, слоўнікаў запазычанняў. Плюс на яе падставе можна зрабіць указальнікі да электронных збораў старажытных рукапісаў. Гэта запатрабаваны матэрыял для этнографаў, мовазнаўцаў, літаратараў.
А некаторыя словы, дадае Ганна Федарэнка, можна вярнуць у мову — выкарыстоўваць, напрыклад, у найменні кампаній, тавараў, паслуг, прадуктаў харчавання.
«Ва ўсходнеславянскім мовазнаўстве гэта першая завершаная работа», — кажа яна пра гістарычны слоўнік.
Каментары