Па ўсіх канонах: чаму аўтакефалію дае канстанцінопальскі патрыярх
Незалежнасць Праваслаўнай царквы ва Украіне можна лічыць вырашанай справай. А што з беларускім праваслаўем, тлумачыць гісторык Анатоль Сідарэвіч.
Як канстанцінопальскі патрыярх стаў галоўным
З ІІІ стагоддзя ў хрысціянстве дамінавалі дзве царквы: Рымская і Александрыйская. Іх прадстаяцелі атрымалі тытул папаў.
Акрамя таго, тады існавалі яшчэ Антыяхійская і Ерусалімская цэрквы.
Пятая, Канстанцінопальская, узнікла толькі на пачатку IV стагоддзя. І хоць ІІ Усяленскі сабор (381 год) запісаў, што канстанцінопальскі епіскап «мае перавагу гонару пасля рымскага епіскапа, бо горад гэты ёсць Новы Рым», сталіцы Візантыі тады так і не ўдалося ўзяць верх над Александрыяй.
Такім чынам, у сярэдзіне V стагоддзя ў хрысціянскай царкве склалася пентархія (па-грэчаску: «пяціўладдзе») — улада прадстаяцеляў пяці цэркваў: Рымскай, Александрыйскай, Антыяхійскай, Ерусалімскай і Канстанцінопальскай на чале з патрыярхамі. Акрамя таго, у 431-м ІІІ Усяленскім саборам была прызнаная аўтакефалія Кіпрскай царквы, якую ачольваў архіепіскап.
Праз няпоўныя 20 гадоў пасля ІІІ Сабору разгарэлася спрэчка. Патрыярх Александрыйскі Дыяскор адмаўляў чалавечую прыроду Ісуса Хрыста і прызнаваў толькі боскую. Яго праціўнікі назвалі гэткае разуменне «ерассю монафізіцтва». У 451 годзе ў Халкідоне (прыгарад Канстанцінопаля) адбыўся IV Усяленскі сабор. Канстанцінопальскі архіепіскап Анатолій мог святкаваць перамогу. Айцы сабору не толькі асудзілі на ім Дыяскораву ерась, але і ўзвысілі Канстанцінопальскую царкву. У 28-м каноне сабору яны прадугледзелі, каб Канстанцінопаль, як «горад, які атрымаў гонар быць горадам цара і сінкліту і мае роўныя перавагі са старым царскім Рымам, таксама і ў царкоўных справах быў узвялічаны падобна да таго і каб быў другім пасля яго».
«І Сына»: Вялікая схізма
Пасля IV Сабору чым далей, тым больш у Царкве разгаралася змаганне за першынство паміж Канстанцінопалем і Рымам. Тым не менш хрысціяне жылі ў адносным адзінстве да 1054 года.
За сорак гадоў да гэтай даты ў Рыме адбылася каранацыя імператара Святой Рымскай імперыі Генрыха ІІ. На ўрачыстасці хор, спяваючы Сімвал веры, замест слоў «Веру ў Духа Святога, Госпада жыватворнага, які ад Айца паходзіць», праспяваў «Веру ў Духа Святога, Госпада жыватворнага, які ад Айца і Сына паходзіць». Вось гэтае «і Сына» ўсходнія хрысціяне палічылі вялікай ерассю, і ў выніку адбыўся раскол. Так узнікла праблема філіоквэ (filioque — «і [ад] Сына»).
Да Вялікай схізмы 1054-га 28-ы канон Халкідонскага сабору разумелі так: канстанцінопальскі архіепіскап, калі яму давядзецца быць на адным саборы з рымскім епіскапам, сядае праваруч ад яго, і падчас набажэнстваў канстанцінопальскага архіепіскапа памінаюць другім пасля рымскага епіскапа. Калі ж адбыўся раскол, словы «пасля яго» ў 28-м каноне ўсходняя царква стала разумець у сэнсе часу і пераемнасці. Цяпер права разглядаць скаргі на патрыярхаў і спрэчкі паміж імі перайшло да архіепіскапа Новага Рыма, гэта значыць Канстанцінопаля. Тым больш, што Егіпет і Лівію, Сірыю, Фінікію і Месапатамію, Палесціну і Сінай, якія былі ў юрысдыкцыі Александрыйскай, Антыяхійскай і Ерусалімскай цэркваў, да сярэдзіны VII стагоддзя апанавалі мусульмане. Патрыярхі залежалі ад Канстанцінопаля, які з пераменным поспехам трымаўся яшчэ 800 гадоў.
У сусветным хрысціянстве, такім чынам, з’явіліся два першаіерархі: рымскі і канстанцінопальскі. Праўда, рымскага епіскапа называюць Усяленскім Архірэем (Сусветным Епіскапам), а канстанцінопальскага архірэя — Усяленскім Патрыярхам.
Маскоўскі раскол
За 56 гадоў да Вялікага расколу ў складзе Канстанцінопальскай царквы ў выніку хрышчэння Русі з’явілася 60-я мітраполія з цэнтрам у Кіеве, якую пачалі называць Рускай царквой. У складзе мітраполіі былі заснаваныя епархіі. На землях цяперашняй Рэспублікі Беларусь іх існавала тры. Гэта Полацкая (992 год), Тураўская (1005-ы), а самы паўднёвы захад сучаснай Беларусі (Берасце) з 992 года быў у юрысдыкцыі валынскага епіскапа.
Нават пераехаўшы ў 1299-м з разгромленага татарамі Кіева ва Уладзімір-на-Клязьме, а потым у Маскву, прадстаяцелі мітраполіі працягвалі іменавацца мітрапалітамі Кіеўскімі і ўсяе Русі. Але для кіравання заходнімі епархіямі, у тым ліку Уладзіміра-Валынскай, Тураўскай і Полацкай, у 1303 годзе канстанцінопальскі патрыярх заснаваў Галіцкую мітраполію, якая з перапынкамі існавала да 1458-га. Пэўны час існавала і Літоўская мітраполія.
Новая старонка ў гісторыі Рускай царквы пачалася ў 1448 годзе, калі ад Кіеўскай мітраполіі і Усяленскага пасаду адкалоліся епархіі Маскоўскай дзяржавы. Так была створана Маскоўская царква на чале са сваім мітрапалітам. Не прызнаная Усяленскім патрыярхам, гэтая Царква знаходзілася ў расколе да 1589 года.
Здарылася так, што ў 1588 годзе Усяленскі патрыярх Іерамія ІІ змушаны быў паехаць у Кіеўскую мітраполію. Пабываўшы ў Кіеве і Вільні, ён выехаў у Маскву і трапіў там пад варту.
Іерамію марылі голадам, яму пагражалі палонкай, калі ён не прызнае аўтакефалію Маскоўскай царквы.
І патрыярх здаўся. Але, як выявілася пазней, большасць подпісаў пад саборнай граматай аб аўтакефаліі Маскоўскай царквы была падробленая.
Па сутнасці, з сярэдзіны XV стагоддзя да міждзяржаўнага супрацьстаяння Вялікага Княства Літоўскага і Вялікага Княства Маскоўскага дадалося супрацьстаянне Рускай (Кіеўскай) і Маскоўскай цэркваў. Заваёўваючы ўсё новыя тэрыторыі, Маскоўская дзяржава далучала да сваёй мітраполіі і тамтэйшыя епархіі Рускай царквы.
У 1458-м, праз 10 год пасля адколу Масквы, мітрапаліты Кіеўскія сталі іменавацца мітрапалітамі Кіеўскімі, Галіцкімі і ўсяе Русі. У 1595-м мітрапаліт Міхаіл Рагоза прыняў унію з Рымскай царквой, і ў 1596-м праваслаўная Кіеўская мітраполія на кароткі час перастала існаваць. Аднак у 1620 годзе яна была адноўлена дэ-факта, а ў 1632-м яе «ўзаконіў» кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза.
Маскоўскі захоп
Усе прадстаяцелі адноўленай Кіеўскай праваслаўнай мітраполіі былі экзархамі не Маскоўскага, а Усяленскага Патрыярха. Такое становішча не задавальняла Маскву, якая пасля Пераяслаўскай рады 1654 года імкнулася пазбавіць Левабярэжную Украіну з Кіевам усякага самакіравання. Маскве ў гэтым дапамог гетман Іван Самайловіч. Парушаючы прынятую працэдуру, ён зрабіў так, што мітрапалітам стаў нашчадак турава-пінскіх Рурыкавічаў Гедэон Чацвярцінскі, а пасля адправіў яго на высвячэнне ў Маскву. У Маскве, аднак, разумелі, што гэта некананічна, таму накіравалі пасольства ў Стамбул (так да гэтага часу стаў звацца захоплены туркамі Канстанцінопаль).
Калі паслам не ўдалося атрымаць згоду Усяленскага Патрыярха на перадачу Кіеўскай мітраполіі ў маскоўскую юрысдыкцыю, яны націснулі на яго праз турэцкага вялікага візіра (галоўнага міністра). У той час Турцыя вяла няспынныя войны, і ў 1684 годзе супраць яе пад эгідай папы Інакенція ХІ склалася Святая ліга, у якую ўвайшлі Рэч Паспалітая, Аўстрыя і Венецыя. Маскоўскія паслы ў такой сітуацыі паабяцалі візіру, што іх дзяржава ваяваць з туркамі не будзе.
Візір маскоўскім паслам паверыў, і пад яго ціскам патрыярх Дыянісій IV мусіў саступіць. Удзячныя паслы адсыпалі патрыярху залатых манет, падарылі яму сабаліныя шкуркі і вярнуліся на радзіму. Грамату паслы атрымалі ў 1686-м, але абяцанні, дадзеныя візіру, Расія выконваць адмовілася. У тым жа самым годзе Масковія далучылася да Святой лігі, а ў наступным пачала новую вайну з Турцыяй. Ды што там візір-«басурман», калі чорнай няўдзячнасцю адказалі нават сваім жа кіеўскім паплечнікам. У 1688 годзе ўладыку Гедэону Чацвярцінскаму загадалі быць ужо не мітрапалітам усяе Русі, а толькі «Малыя Россіи». Гетману ж Самайловічу, які дапамог Маскве захапіць Кіеўскую мітраполію, аддзячылі тым, што выслалі яго ў Табольск. У 1731 годзе выбарнасць кіеўскіх уладыкаў, нават уяўную, скасавалі. У 1722—1743 гадах нават пасады такой, як мітрапаліт Кіеўскі і Галіцкі, не было: кіеўскую кафедру займалі архіепіскапы.
Адплата, або Каноны трэба выконваць
Ні маскоўскія паслы, ні (пазней) расійскія свецкія і царкоўныя ўлады не ўчытваліся ў дакумент, атрыманы ў 1686 годзе. А ў ім былі кананічныя пастановы: 1) мітрапаліта Кіеўскага па-ранейшаму будуць абіраць духавенства і прадстаўнікі міран гэтай мітраполіі; 2) Масква толькі высвячае яго; 3) мітрапаліт застаецца экзархам Усяленскага пасаду і 4) абавязаны памінаць патрыярха Канстацінопальскага на набажэнствах як галаву сваёй Царквы.
Парушэнне ўсіх пунктаў граматы 1686 года стагоддзямі сыходзіла Маскве з рук. Але 13 лістапада 1924-га яна атрымала першую адплату. У гэты дзень Усяленскі пасад даў аўтакефалію Праваслаўнай царкве ў тагачаснай Польскай Рэспубліцы. У склад Праваслаўнай царквы ў Польшчы перадавалася частка даўняй Кіеўскай мітраполіі — епархіі, якія існавалі на колішняй тэрыторыі Літвы (Вялікага Княства Літоўскага) і Польшчы (Кароны Польскай, у склад якой з 1569 года ўваходзілі і ўкраінскія землі, а таксама Падляшша). Гэта, у прыватнасці, Віленская, Гродзенская і Пінская епархіі.
У Патрыяршым і Саборным томасе (грамаце) адмыслова звярталася ўвага на парушэнні, зробленыя Маскоўскай царквой: «Бо напісана, што першапачатковае аддзяленне ад нашага пасаду Кіеўскай мітраполіі і залежных ад яе праваслаўных цэркваў [епархій] Літвы і Польшчы і іх далучэнне да святой Маскоўскай царквы не было ажыццёўлена ў згоднасці з узаконенымі кананічнымі пастановамі і не былі захаваныя пагадненні аб поўнай царкоўнай самастойнасці Кіеўскага мітрапаліта, які носіць тытул экзарха Усяленскага пасаду».
Але нават калі б Масква і выконвала ўсе пункты граматы 1686-га, усё адно Усяленскі пасад меў бы права забраць у яе ўладу над колішняй Кіеўскай мітраполіяй, бо ў тым дакуменце дазвол на высвячэнне кіеўскіх мітрапалітаў даваўся Маскве не навечна. Не было слова «навечна» ў той грамаце. Не была тая грамата адпускною.
Лагер распаўся, а прэтэнзіі засталіся
Атрымаўшы першую адплату, Масква, аднак, хутка забыла ўрок 1924 года. Пасля таго, як Сталін аднавіў у 1943-м патрыяршаства і падначаліў Маскоўскай царкве праваслаўныя цэрквы краін так званай народнай дэмакратыі (пазней «сацыялістычнага лагера»), яна, як і за царом, стала прэтэндаваць на вядучую ролю ў сусветным праваслаўі. «Сацыялістычны лагер» распаўся, распаўся Савецкі Саюз, а прэтэнзіі Маскоўскай царквы засталіся.
Што ж, сёлета Усяленскі пасад даў Маскве другі ўрок. 11 кастрычніка Сінод Усяленскага патрыярхата адклікаў (скасаваў) грамату 1686 года і вярнуў былую Кіеўскую мітраполію (г. зн. Беларусь, Літву, Украіну і некаторыя заходнія раёны Расіі) ва ўлонне Канстанцінопальскай Маці-Царквы.
З Украінай ясна. Што з Беларуссю?
Калі прытрымлівацца духу і літары сінадальнай пастановы ад 11 кастрычніка 2018 года, на сёння ў Беларусі, Украіне і Літве няма кананічных праваслаўных царкоўных структур, апроч Канстанцінопальскай царквы. Пад эгідай Канстанцінопаля з красавіка 2018-га пачаўся працэс стварэння адзінай памеснай Праваслаўнай царквы ва Украіне. Украіна жыве з думкай аб патрыяршым і сінадальным томасе пра аўтакефалію сваёй Царквы.
А што з Беларуссю? Адказ на гэтае пытанне нядаўна даў вядомы багаслоў, архіепіскап Канстанцінопальскай царквы Іоў Геча, украінец, сын эмігрантаў.
Адказ просты: свецкай уладзе Беларусі і епіскапату варта толькі папрасіць, каб Усяленскі патрыярхат даў Праваслаўнай царкве ў Беларусі аўтакефалію, і механізм будзе запушчаны.
Пакуль жа такая просьба да патрыярха Варфаламея не прыходзіла.
Тут важна адзначыць адзін момант. Усяленскі патрыярхат дае аўтакефалію цэрквам толькі ў тых краінах, якія сталі незалежнымі.
Ранейшыя спробы стварыць аўтакефальную царкву ў Беларусі таму і былі беспаспяховыя, што Беларусь не была незалежнай.
Пагатоў не можа разлічваць на прызнанне аўтакефальная царква за межамі краіны.
Што ж тычыцца Рэспублікі Беларусь, то, пэўна, аўтакефалію яна папросіць, як толькі адчуе сябе сапраўды незалежнай.
Каментары