Kab pabudavać šykoŭny kaścioł u Łyntupach, praviali cełuju śpiecapieracyju
Novyja źviestki da historyi kaścioła Śviatoha Apostała Andreja. Jak u nievialikim miastečku paŭstała vialikaja śviatynia, jakaja navat sučaśnikam padavałasia ahromnistaj?
Pra heta raspaviadaje architektar-restaŭratar Vadzim Hlińnik dla partała Catholicnews.by.
U historyi sakralnaj architektury jość pieryjad imklivaha roskvitu kaściolnaha budaŭnictva, padčas jakoha na terytoryi Biełarusi za karotki čas u vialikaj kolkaści paŭstali śviatyni vysokaj estetyčnaj vartaści.
Pieryjad aktyŭnaha kaściolnaha budaŭnictva pačynajecca napiaredadni 1900 hoda i pierapyniajecca ŭ 1914 z pačatkam Pieršaj suśvietnaj vajny. Za niadoŭhi čas byli zbudavanyja parafijalnyja kaścioły ŭ Hierviatach, Parafjanavie, Subotnikach, Ašmianach, Krasnym, Naračy (Kabylniku), Słabodcy dy mnohich inšych pasieliščach.
Da heta času budaŭnictva novych kaściołaŭ było zabaroniena rasijskimi ŭładami.
Paśla zadušeńnia antycarskaha paŭstańnia ŭ 1863 hoda pavodle zahada vilenskaha hienierał-hubiernatara Michaiła Muraŭjova na abšarach «Paŭnočna-Zachodniaha kraju» biez papiaredniaj zhody cyvilnych uładaŭ zabaraniałasia budavać novyja i pierabudoŭvać staryja kaścioły.
U 1864-1867 hadach u miežach realizacyi impierskaj palityki rusifikacyi parafijalnyja kaścioły Vilenskaj dyjacezii razam ź filijami i kaplicami padpali pad masavaje zakryćcio. Ciaham nastupnych dziesiacihodździaŭ śviatyni, jakija nie byli skasavanyja ŭ pieršyja hady paśla paŭstańnia, mahli ramantavacca tolki z dazvołu vilenskaha hienierał-hubiernatara i pry značnych abmiežavańniach:
padčas ramontaŭ nielha było ni pavialičvać pamiery, ni źmianiać źniešniuju strukturu śviatyniaŭ. Užo dosyć chutka staryja, najčaściej zbudavanyja z dreva śviatyni pačali zaniepadać biez naležnaha dohladu.
Akramia taho, pad kaniec XIX st. nasielnictva parafij pavialičyłasia, i nievialikija kaścioły ŭžo nie źmiaščali ŭsich viernikaŭ padčas nabaženstvaŭ.
Zahad Michaiła Muraŭjova byŭ admienieny rasparadžeńniem impieratara Mikałaja II tolki ŭ 1896 h. Ad hetaha času dla ramontu isnych kaściołaŭ dastatkova było dazvołu dyjacezijalnych uładaŭ.
Kaścioł Śviatoha Apostała Andreja z boku apsidy. Fota: Huhł Karty
Administracyjnym pasłableńniem adrazu skarystalisia parafii, jakija pačali budavać novyja kaścioły pad vidam ramontu starych. Na schile XIX st. zadumalisia pra budaŭnictvie novaj śviatyni taksama žychary Łyntupaŭ.
Pieršy draŭlany kaścioł byŭ zbudavany ŭ Łyntupach koštam vilenskaha vajavody Andruški Daŭhirdoviča ŭ 1495 h. Ale nievialiki draŭlany kaścioł, jaki byŭ tut napiaredadni budaŭnictva novaj muravanaj śviatyni, paŭstaŭ u 1700 h. koštam trockaha kaštalana Jana Bžastoŭskaha.
U roznyja časy Łyntupami vałodali Hilzieny, Astroŭskija, Bučynskija. U 1854-1939 hadach miastečka naležała Bišeŭskim.
U apošniaj tracinie XIX st. nasielnictva Łyntupskaj parafii chutka pavialičvałasia. Kali ŭ 1863 h. u parafii byli 5153 vierniki, dyk u 1896 h. naličvałasia ŭžo 6995 čałaviek. Stary kaścioł staŭ nie tolki zamały dla vyrasłaj parafii, ale mieŭ kiepski techničny stan.
«Łyntupski kaścioł draŭlany pabudavany ŭ 1700 hodzie da taho truchlavy, što ramont jaho niemahčymy», — pisali ŭ spravazdačach paviatovyja čynoŭniki.
Tamu ŭ 1899 h. probašč ksiondz Maciej Buhianis razam z byłym uładalnikam miastečka Juzafam Bišeŭskim, navakolnaj šlachtaj i parafijanami inicyjavali budaŭnictva novaha muravanaha kaścioła.
Bišeŭski abiacaŭ achviaravać na budaŭnictva 3000 rubloŭ, 500 000 cahlin, dachoŭku i ŭsiu patrebnuju draŭninu. Aproč taho, Bišeŭski abaviazaŭsia vypalić nieabchodnuju kolkaść vapny, jakuju musili pastavić parafijanie. Reštu patrebnych hrošaj — 20 000 rubloŭ — probašč płanavaŭ sabrać z parafii praz dobraachvotnyja achviaravańni. Ciaham nastupnych dvanaccaci hadoŭ Bišeŭski vydatkuje na budaŭnictva kaścioła, uličvajučy materyjały, kala 10 000 rubloŭ, što skłała kala pałovy jaho koštu.
Aŭtaram prajekta byŭ znany i šanavany na abšarach tahačasnaj Vilenščyny architektar hraf Tadevuš Maryja Rastvaroŭski (1860-1928). Juzef Bišeŭski staŭ asnoŭnym fundataram kaścioła, tamu nie dziva, što zrabić prajekt novaj śviatyni daručana architektaru, jaki ŭ toj čas pracavaŭ nad rekanstrukcyjaj jaho łyntupskaha pałaca.
Vypusknik Impieratarskaj Akademii mastactvaŭ u Pieciarburhu Tadevuš Rastvaroŭski paśla niekalkich dosyć udałych rekanstrukcyj pałacaŭ i budaŭnictva dachodnych damoŭ staŭ adnym z samych viadomych architektaraŭ Vilni 1890-ch. Asablivy pośpiech pryniesła jamu pabudova vilenskaha hatela St. Georges, adkrytaha ŭ 1894 hodzie.
Budaŭnictva novaha kaścioła pačałosia ŭ 1900 hodzie. Damova była zaklučanaja z padradčykam Stanisłavam Iosifam Piatroŭskim — šlachcicam ź miastečka Zambraŭ u tahačasnaj Łomžynskaj hubierni. Architektar Rastvaroŭski pryniaŭ na siabie abaviazki techničnaha nahladu za budoŭlaj.
Śpiarša vakoł staroha draŭlanaha kaścioła zakłali padmurak. Dla hetaha razburyli «front kaścioła z čatyrma draŭlanymi słupami», a taksama zakrystyju, dźvie kaplicy — muravanuju i draŭlanuju, frahmient muravanaj aharodžy. Padčas budaŭnictva tahačasny probašč ksiondz Ijachim Račkoŭski mierkavaŭ pravodzić nabaženstvy ŭ kaplicy na mohiłkach, ale, nie atrymaŭšy dazvołu, u červieni 1901 h. rapartavaŭ pra vymušanuju zatrymku pačatku budoŭli. U raparcie probašč prasiŭ dazvołu pierasunuć stary kaścioł, pravodzić nabaženstvy ŭ staroj zvanicy i zbudavać časovy «šałaš».
Na pačatku leta draŭlany kaścioł byŭ adsunuty dalej, u hłyb kaścielnaha placa.
Śviancianski paviatovy spraŭnik adrapartavaŭ u Budaŭničaje adździaleńnie Vilenskaha hubiernskaha praŭleńnia: «Łyntupski stary draŭlany rymska-katalicki Kaścioł z ulikam nadychodu času da pabudovy dazvolenaha muravanaha kaścioła razbureńniu nie padvierhnuŭsia i całkam, za vyniatkam prydziełaŭ, pierasunuty sa svajho miesca ŭ dvor plabanii, i ŭ im ciapier ździajśniajucca časovaje nabaženstva da zakančeńnia pabudovy novaha muravanaha kaścioła».
Prajekt novaha kaścioła byŭ uzhodnieny pry ŭmovie, što paśla zakančeńnia budaŭnictva «stary kaścioł musić być złamany». Fotazdymak 1905 hoda dazvalaje ŭjavić, jak vyhladali stary i novy kaścioły padčas budaŭnictva. Nieviadoma, kali byŭ razburany draŭlany kaściolik. Prynamsi ŭ 1908 hodzie jon jašče stajaŭ «niedzie na ŭzbočynie, jak ruina». Ale, jak śviedčać fotavyjavy časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny, u 1916 hodzie draŭlanaha kaścioła ŭžo nie było.
Paśla taho, jak uletku 1901 hoda stary kaściolik pierasunuli, pačałosia budaŭnictva muroŭ. Na fotazdymku Jana Bałzukieviča možna ŭbačyć, jak vyhladaŭ novy kaścioł na pačatku pracaŭ. Budoŭla praciahvałasia ŭ 1902-1903 hadach, ale ŭ 1904 hodzie nijakija raboty pry kaściole nie rabilisia. Na pačatku 1906 hoda kaścioł jašče byŭ «kančatkova nie vymuravany, a tolki vyviedzieny ścieny».
«Całkam vymuravany» budynak byŭ da 1908 hoda. Praź niedachop srodkaŭ budaŭnictva išło pavoli, bo ŭ krasaviku 1910 h. Kurjer Litewski paviedamlaŭ z Łyntupaŭ, što «kali nie chapiła fundušaŭ, miascovy probašč pačaŭ źbirać składki siarod sialan, jakija vyrašyli asihnavać na hetuju metu pa rubli ź dziesiaciny, ale nie chapiła i tych hrošaj». Sialanam prapanavali padvoić składki.
Da listapada 1911 hoda budaŭnictva było narešcie zbolšaha zavieršanaje.
U akcie ahladu kamisija adznačyła, što «kaścioł pabudavany zhodna z płanam … ź niekatorymi adstupleńniami, a mienavita: kaścioł padoŭžany na 3 sažni, a niekatoryja dźviery pieraniesieny na inšaje miesca, a taksama zrobleny niekalki lišnich dźviarej. Na momant ahladu kaścioła vyjaŭlena, što niekatoryja architekturnyja ŭpryhažeńni na fasadach i chorach nie skončany, taksama nie zroblena jašče pastajannaja leśvica, jakaja viadzie na chory i na zvanicu i nie zroblenaja plitkavaja padłoha, ale ŭsie vyšejnazvanyja niedarobki i adstupleńni nie mohuć słužyć pieraškodaj da adkryćcia nabaženstvaŭ, tak jak budynak va ŭsich svaich kanstruktyŭnych častkach vybudavany tryvała z materyjałaŭ dobraj jakaści i naležnaha pamieru».
Niahledziačy na niezavieršanaść niekatorych azdablenčych rabot, 30 listapada 1911 hoda novy kaścioł byŭ aśviečany. Tahačasnyja haziety pisali, što ŭračystaść aśviačeńnia praviało 25 ksiandzoŭ, siarod jakich byŭ daŭni probašč Ijachim Račkoŭski, jaki prykłaŭ bahata namahańniaŭ, kab budoŭla ŭ Łyntupach paśpiachova zaviaršyłasia.
Kaścioł biez značnych strataŭ pieražyŭ savieckija časy i dajšoŭ da nas u amal niaźmiennym vyhladzie. U śniežni 2023 hoda paśla zvarotaŭ aktyvistaŭ kaściołu Śviatoha Apostała Andreja byŭ prysvojeny status historyka-kulturnaj kaštoŭnaści respublikanskaha značeńnia.
«Navat jaho prychilniki zrazumieli, što žyć jak raniej užo nie atrymajecca». Biełarusy raskazali pra atmaśfieru ŭ krainie napiaredadni vybaraŭ8
Kamientary