Da ryzykoŭnaj supracy ź biełaruskaj emihracyjaj jaho padšturchnuła pahardlivaje staŭleńnie rasiejcaŭ.
Sprava mieła miesca ŭ 1980 hodzie, kali biełaruskaja intelihiencyja tajemna adznačała simvaličnaje «Tysiačahodździe Biełarusi». Adznačeńnie jubileju było prapanavana historykam Mikołam Jermałovičam.
U 9-m numary litaraturnaha časopisa «Nioman», jaki na toj momant vychodziŭ nakładam 140 000 asobnikaŭ, Jermałovič nadrukavaŭ artykuł z nahody pamiatnaj daty. Historyk vybraŭ hetuju datu, abapirajučysia na pieršyja zhadki ŭ «Apovieści minułych časoŭ» pra połackaha kniazia Rahvałoda i turaŭskaha kniazia Tura, datavanyja 980 hodam. Pry hetym sam Połack u tym ža letapisie ŭpaminajecca pad 862 hodam.
Jak u svaim 16-tomnym dziońniku adznačaŭ Barys Mielnikaŭ, Mikoła Jermałovič źviartaŭsia da deputata Viarchoŭnaha Savieta SSSR i staršyni Sajuza piśmieńnikaŭ Biełarusi Maksima Tanka z prośbaj niejkim čynam adznačyć hetuju datu, adnak toj jamu navat nie adkazaŭ.
«I ŭsia Biełaruś maŭčyć, jak byccam joj zaniało histaryčnuju pamiać…» — zaśviedčyŭ abureńnie historyka aŭtar dziońnika.
Tym nie mienš artykuł byŭ zaŭvažany ŭ samoj Biełarusi i abudziŭ da dziejańnia. Hrupa mastakoŭ pačała rychtavacca da adznačeńnia jubileju, išła karpatlivaja arhanizacyjnaja i padrychtoŭčaja praca, abmiarkoŭvałasia prahrama i miesca śviatkavańnia, rychtavałasia jubilejnaja suvienirnaja pradukcyja.
Mastaki Jaŭhien Kulik i Mikoła Kupava stvaryli pryhožyja vinšavalnyja paštoŭki, jakija salidnym nakładam patajemna addrukavali na «Na Paddašku», jaki ŭtvaryŭsia vakoł majsterni Kulika. Drukavali z dapamohaj zvyčajnaha presu dla vyciskańnia soku.
Maładaja mastačka Tamara Vasiuk zrabiła tyraž jubilejnych kieramičnych miedaloŭ, mastak Uładzimir Krukoŭski stvaryŭ płakat.
Jak pryhadvaŭ Krukoŭski, hatovyja vinšavalnyja paštoŭki rassyłalisia dla padtrymki duchu nacyjanalna śviadomym ci chacia b zaryjentavanym dziejačam kultury, navuki, mastactva.
Vincuk Viačorka ž uspaminaŭ, što im, maładym, uručyli pa 2-3 takija paštoŭki, jakija natchnili ich na vyrab svajoj mastacka-aśvietnaj pradukcyi: razam sa znajomym Siarhieja Dubaŭca imi byŭ masava vyrableny linaryt z vyjavaj Vitaŭta, jaki drukavaŭsia na biaspłatna zdabytym ćviordym abhortačnaha koleru kardonie.
Dypłamatyja
Nieviadoma jakimi šlachami, ale paštoŭki patrapili da savieckaha dypłamata Alaksieja Kaŭki. Kaŭka naradziŭsia na Ihumienščynie i budavaŭ, zdavałasia, typovuju dla savieckaj namienkłatury karjeru. Pačynaŭ z kamsamolskaj dziejnaści, trapiŭ u Centralny kamitet VŁKSM, dzie kuryravaŭ polski kirunak. U 1971 hodzie skončyŭ partyjnuju Akademiju hramadskich navuk pry CK KPSS. Doŭhi čas pracavaŭ u Akademii navuk SSSR, ale paśla staŭ pradstaŭnikom Sajuza savieckich tavarystvaŭ družby i kulturnych suviaziaŭ z zahranicaj. Zdavałasia b, čałaviek absalutna dobranadziejny i addany partyi.
Ale, vidać, doŭhaja praca na čužynie, pastajannyja kantakty z zamiežžam i znajomstva z realijami žyćcia pa-za SSSR abudzili ŭ im vyraznaje adčuvańnie nacyjanalnaj prynaležnaści, niezadavolenaść toj kulturnaj palitykaj, jakaja pravodziłasia ŭ Biełarusi. Jašče ŭ 1977 hodzie Alaksiej Kaŭka napisaŭ «List da ruskaha siabra» («Piśmo k russkomu druhu»), dzie vykryvaŭ kałanijalnuju zaležnaść Biełarusi i asimilacyjnuju kulturnuju palityku. Spačatku hety tvor ananimna raspaŭsiudžvaŭsia pa SSSR.
U 1979 hodzie Kaŭka byŭ pryznačany daradcam pasolstva SSSR u sacyjalistyčnaj Polščy. Najaŭnaść dypłamatyčnaha pašparta adkryła pierad im novyja mahčymaści. Ź jaho dapamohaj jon zdoleŭ pieradać svoj «List» u Vialikabrytaniju, dzie tamtejšyja biełarusy acanili jaho važnaść i śmiełaść aŭtara, pierakłali na anhlijskuju movu.
Źjaŭleńnie hetaha tvora mieła vialiki rozhałas na Zachadzie, jaho cytavali ŭ biełaruskaj i ŭkrainskaj słužbach «Radyjo Svaboda», a taksama ŭ biełaruskim, ukrainskim, polskim i ruskim emihracyjnym druku. «List» nazyvali adnym z najlepšych samvydatnych tvoraŭ.
Aŭtara savieckija śpiecsłužby tak i nie zmahli znajści. Jak paźniej adkazvaŭ Kaŭka na pytańnie, čamu jaho nie znajšli: «Bo ja nikomu pra heta nie kazaŭ».
I voś u 1980 hodzie Alaksiej Kaŭka znoŭ skarystaŭsia svaimi mahčymaściami, jakija davaŭ jamu dypłamatyčny status, i pieradaŭ za miažu paštoŭki, pryśviečanyja 1000-hodździu biełaruskaj dziaržaŭnaści. Pry pieradačy malunkaŭ u Vialikabrytaniju Kaŭka skazaŭ: «Pieradajcie ŭ Łondan. Jany tam buduć viedać, što z hetym rabić».
Jak pryhadvaŭ Aleś Nieščarda, ajciec Alaksandr Nadsan jamu raspaviadaŭ, što pryvioz čyrvonuju paštoŭku z Ženievy. Pa darozie da Łondana jon sustreŭsia ŭ Paryžy ź biełaruskim mastakom Mikołam Paŭłoŭskim, jaki ŭ svoj čas paprasiŭ prytułku na Zachadzie. Paŭłoŭski ŭpeŭniena skazaŭ, što paznaje ŭ paštoŭkach ruku Mikoły Kupavy. Krychu paźniej tym ža šlacham u Łondan trapiła i biełaja paštoŭka.
Pa słovach ajca Nadsana, praz Ženievu ŭ kancy 1970-1980-ch byli atrymanyja teksty «Lista da ruskaha siabra» Alaksieja Kaŭki, «Rodnaj movy» Aleha Biembiela, ananimny «Skaz pra Łysuju haru», a taksama listy biełaruskaj intelihiencyi da Harbačova. Pra imiony datyčnych da takoj kantrabandy ajciec tady zmaŭčaŭ, bo paličyŭ, havaryć jašče zarana.
U Ženievie, jak viadoma, raźmieščany štab-kvatery šmatlikich mižnarodnych arhanizacyj, u tym liku Jeŭrapiejskaha adździaleńnia AAN, Čyrvonaha Kryža, Suśvietnaj arhanizacyi achovy zdaroŭja. Pradstaŭnictva BSSR pry Jeŭrapiejskim adździaleńni AAN isnavała z 1962 hoda, mahčyma, što datyčnych da pieradačy samvydatnych tvoraŭ za miažu varta šukać u jaho składzie.
Nastupnyja sproby Kaŭki pieradać niešta za miažu skončylisia taksama nie vielmi dobra dla aŭtaraŭ. Tak, manahrafija pieradadzienaja ŭ 1985 hodzie pry dapamozie historyka Juryja Turonka, što vystupaŭ u Biełaruskaj biblijatecy ŭ Łondanie z dakładam, kaštavała jaje aŭtaru, paetu i fiłosafu Alehu Biembielu, pracy ŭ Akademii navuk i partyjnaha bileta.
Sam Kaŭka pryznavaŭsia, što da supraćstajańnia savieckaj palitycy rusifikacyi jaho padšturchnuła adna z čarhovych «zastolnych» razmovaŭ z rasijskim siabram-fiłołaham, kaleham pa mižnarodnaj dziejnaści ŭ CK VŁKSM. U razmovie pra biełarusaŭ toj nie biez cynizmu zaŭvažyŭ:
«Nu dyk vy ž nie chachły (maŭlaŭ našy, kreŭnyja), na vas možna pakłaścisia. A kali tak daražycie svajoj «movaju», što ž, pakińcie sabie svajo «ŭ», vymaŭlajcie «Ŭładzimir» zamiest «Vładimir» (maŭlaŭ, kryŭdavać nia budziem)».
Siońnia, peŭna, takija vykazvańni aktulnyja nie tolki dla zastolnych razmoŭ, ale i, naturalna, na bolš vysokim uzroŭni. Ale ci stvoryć hetaje sutyknieńnie z rasijskaj impierskaściu z pamiarkoŭnych biełaruskich čynoŭnikaŭ sapraŭdnych patryjotaŭ — pakaža čas.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary