Pamočniki Paleściny stali favarytami Nobieleŭskaj premii miru. Jak tak atrymałasia?
Siarod favarytaŭ u hetym hodzie nazyvajuć adrazu niekalki kandydataŭ, jakija pracujuć na Paleścinu albo nie chavajuć svajho prychilnaha staŭleńnia mienavita da hetaha boka ŭ paleścina-izrailskim kanflikcie. Siarod naminantaŭ i Blizkaŭschodniaje ahienctva AAN dla dapamohi paleścinskim biežancam, i Mižnarodny sud AAN, i hienieralny sakratar AAN Antoniu Huteryš. Raźbirajemsia, čamu jak tak atrymałasia.
Chto traplaje ŭ žury Nobieleŭskaj premii mira
Pa ŭmovach zaviaščańnie Alfreda Nobiela premija miru prysudžajecca Narviežskim Nobieleŭskim kamitetam z 1901 hoda. Nobiel nie pakinuŭ tłumačeńniaŭ, čamu mienavita hetaja premija pavinna prysudžacca narviežskim kamitetam, a astatnija čatyry — šviedskimi kamitetami.
Narviežski Nobieleŭski kamitet składajecca ź piaci členaŭ, jakija pryznačajucca parłamientam krainy na šeść hadoŭ. Palityčnaja prynaležnaść udzielnikaŭ kamitetu adlustroŭvaje bałans palityčnych sił u parłamiencie.
U pačatku 2024 hoda byŭ pryznačany nastupny skład kamiteta: Jorhien Vatne Frydnes (Jørgen Watne Frydnes) — staršynia, pradstaŭnik Narviežskaj rabočaj partyi, hienieralny sakratar Narviežskaha PEN-centra. Jaho namieśnikam źjaŭlajecca pradstaŭnik Partyi prahresu Aśle Tojie (Asle Toje). Akramia hetaha, u kamitet uvajšli Hry Łarsien (Gry Larsen, pradstaŭnica Narviežskaj rabočaj partyi), Kryścin Klemiet (Kristin Clemet, člen Kansiervatyŭnaj partyi) i En Enhier (Anne Enger, pradstaŭnica Centrysckaj partyi).
Jany pavinny pryniać rašeńnie adzinahałosna.
Narviežski Nobieleŭski kamitet. 2024 hod. Źleva naprava: En Enhier, Ołav Ńjolstad (sakratar, nie źjaŭlajecca členam kamiteta), Hry Łarsien, Kryścin Klemiet, Aśle Tojie i Jorhien Vatne Frydnes. Fota: Nobel Prize Outreach / Agnete Brun.
Favaryty siarod kandydataŭ
Ekśpierty adznačajuć vysokuju vierahodnaść taho, što premija ŭ hetym hodzie moža być prysudžana Blizkaŭschodniamu Ahienctvu AAN dla dapamohi paleścinskim biežancam i arhanizacyi rabot (BADAR, anhł. UNRWA), Mižnarodnamu Sudu AAN (International Court of Justice) abo kiraŭniku AAN Antoniju Huteryšu.
Jak piša Reuters, kamitet, mahčyma, zachoča zasiarodzicca na humanitarnych arhanizacyjach, jakija dapamahajuć ablehčyć pakuty mirnaha nasielnictva va ŭmovach, kali «vajna Izraila i CHAMAS razrastajecca, kanflikt na Ukrainie praciahvajecca ŭžo treci hod, a ŭ Sudanie pralivajecca kroŭ, z-za čaho bolš za 10 miljonaŭ čałaviek stali pieramieščanymi asobami».
«BADAR moža stać adnym z takich kandydataŭ. Jany vykonvajuć nadzvyčaj važnuju pracu dla mirnych paleścincaŭ, jakija adčuvajuć pakuty vajny ŭ Hazie», — zajaviŭ ahienctvu Reuters Chienryk Urdał (Henrik Urdal), dyrektar Instytuta daśledavańniaŭ miru ŭ Osła.
Što tyčycca Mižnarodnaha Suda i kiraŭnika AAN Antoniu Huteryša, to, jak tłumačyć historyk Nobieleŭskaj premii miru Aśle Śvien (Asle Sveen), Kamitet pa prysudžeńni premij, mahčyma, zachoča padkreślić nieabchodnaść umacavańnia mižnarodnaha suśvietnaha paradku, stvoranaha paśla Druhoj suśvietnaj vajny, i jaho hałoŭnaha instytuta — Arhanizacyi Abjadnanych Nacyj.
«Huteryš — hałoŭny simvał AAN. (I) najvažniejšy abaviazak Mižnarodnaha suda — zabiaśpiečyć hłabalnaje prymianieńnie mižnarodnaha humanitarnaha prava», — cytuje Reuters historyka.
Čamu ŭ Narviehii istotnaja padtrymka Paleściny
Nielha zabyvać ab tym, što značny ŭpłyŭ na rašeńni Nobieleŭskaha kamiteta mohuć akazać hramadskija nastroi ŭ Narviehii. Jak viadoma, u krainie dastatkova istotnaja padtrymka Paleściny. Heta abumoŭlena niekalkimi faktarami.
U Narviehii na praciahu doŭhaha času mocnyja pazicyi zajmali levyja partyi, takija jak Narviežskaja rabočaja partyja (dva jaje pradstaŭniki jakraz i znachodziacca ŭ Nobieleŭskim kamitecie) i Sacyjalistyčnaja levaja partyja (SV). Abiedźvie partyi adkryta vykazvajucca ŭ padtrymku paleścinskich intaresaŭ, bo bačać u hetym abaronu pravoŭ čałavieka.
Akramia hetaha, u Narviehii mocna raźvita pačućcio sacyjalnaj spraviadlivaści i humanitarnaj adkaznaści. Narviežcy časta ŭsprymajuć paleścincaŭ jak pryhniečany narod, jakomu patrabujecca padtrymka suprać mahutnaj dziaržavy Izrail. Hetaje pačućcio ŭzmocniena šmathadovym aśviatleńniem kanfliktu, u jakim paleścincy časta pakazvajucca jak achviary.
Narviehija pazicyjanuje siabie jak kraina-miratvorac, jakaja aktyŭna ŭdzielničaje ŭ mižnarodnych humanitarnych misijach. Jana aficyjna pryznała Paleścinskuju aŭtanomiju ŭ 1995 hodzie, ustalavaŭšy dypłamatyčnyja adnosiny ź jaje ŭładami, i zaniała pazicyju pasrednika i aktyŭnaha prychilnika pieramovaŭ pamiž Izrailem i Paleścinaj.
Kraina aktyŭna padtrymlivaje prahramy BADAR, a taksama ŭznačalvaje Śpiecyjalny kamitet suviazi (Ad Hoc Liaison Committee, AHLC) — mižnarodny orhan, stvorany ŭ 1993 hodzie, jaki kaardynuje dastaŭku mižnarodnaj dapamohi Paleścinie i sadziejničaje ekanamičnamu raźvićciu rehijona.
Čamu Izrail niezadavoleny hetymi favarytami
Izrail doŭha krytykuje dziejnaść BADAR, śćviardžajučy, što arhanizacyja spryjaje radykalizacyi paleścincaŭ i padtrymlivaje łahiery biežancaŭ, što, na dumku Izraila, zamarudžvaje mirnaje ŭrehulavańnie.
Nie spryjała dobraj reputacyi BADAR vykryćcio Izrailem datyčnaści niekatorych jaho supracoŭnikaŭ da napadu CHAMAS 7 kastryčnika 2023 hoda. U žniŭni 2024 hoda pa vynikach unutranaha rasśledavańnia AAN dzieviać supracoŭnikaŭ, jakija mahli być datyčnyja da napadu terarystaŭ, byli zvolnienyja.
Izrail ličyć, što arhanizacyja pavinna być refarmavanaja ci poŭnaściu raspuščanaja.
U Izraila nie vyklikaje simpatyj i dva inšyja favaryty — hienieralny sakratar AAN Antoniu Huteryš i Mižnarodny sud AAN.
Mižnarodny sud nieadnarazova vykazvaŭsia nakont izrailskaj akupacyi Zachodniaha bieraha, Uschodniaha Ijerusalima i siektara Haza, zajaŭlajučy, što hetyja terytoryi niezakonna aneksavanyja.
Tak, u 2023 hodzie jon vynies kansultatyŭnaje mierkavańnie, jakoje paćvierdziła niezakonnaść izrailskaj akupacyi paleścinskich terytoryj praź jaje doŭhaterminovy charaktar i dziejańni, nakiravanyja na pastajannaje źmianieńnie statusu hetych terytoryj, što parušaje normy mižnarodnaha prava.
U 2023 hodzie Paŭdniovaja Afryka inicyjavała spravu ŭ Mižnarodnym sudzie AAN (ICJ), abvinavačvajučy Izrail u dziejańniach, jakija mohuć być kvalifikavany jak hienacyd. Adnak sudovy razbor jašče praciahvajecca.
Mižnarodny sud AAN zaklikaŭ Izrail harantavać, što ŭ siektary Haza nie budzie ździejśniena nijakaha hienacydu. Sam ža Izrail nieadnarazova zajaŭlaŭ ab nieabhruntavanaści abvinavačańnia.
Što tyčycca niepasredna samoha Hienieralnaha sakratara AAN Antoniu Huteryša, to 2 kastryčnika 2024 hoda Izrail abjaviŭ jaho «niepažadanaj piersonaj» i zabaraniŭ ujezd u krainu.
«Toj, chto nie moža adnaznačna asudzić žudasny napad Irana na Izrail, jak heta zrabili amal usie krainy śvietu, nie zasłuhoŭvaje prava stupać na izrailskuju ziamlu», — zajaviŭ ministr zamiežnych spraŭ Izraila Israel Kac.
Asnoŭnaj pryčynaj napružanaści stała vykazvańnie Huteryša ab tym, što napady CHAMAS 7 kastryčnika 2023 hoda «adbylisia nie na pustym miescy». Akramia taho, Huteryš nieadnarazova krytykavaŭ Izrail za vajennyja dziejańni ŭ Hazie, ukazvajučy na parušeńni mižnarodnaha humanitarnaha prava, što taksama vyklikała niehatyŭnuju reakcyju z boku Izraila.
***
Abviaščeńnie łaŭreata Nobieleŭskaj premii miru adbudziecca ŭ piatnicu, 11 kastryčnika, u Narviežskim Nobieleŭskim instytucie ŭ Osła. Treba, adnak, pamiatać, što kamitet moža pryniać rašeńnie nie ŭručać premiju. Takoje ŭžo zdarałasia 19 razoŭ, apošni raz u 1972 hodzie.
Letaś uznaharodu atrymała iranskaja pravaabaronca Narhiz Machamadzi. Pazaletaś premija była prysudžana biełaruskamu pravaabaroncu Alesiu Bialackamu, jaki znachodzicca za kratami.
Na zimu zapłanavanyja masavyja zatrymańni, składzienyja «pieršy i druhi śpisy»29
Kamientary