Naprykancy XIX stahodździa daśledčyk Jeŭdakim Ramanaŭ vyvučaŭ tajemnyja movy na biełaruskich ziemlach. Mienavita jon pieršym apisaŭ katrušnicki lemiezień (tajemnuju movu drybinskich šapavałaŭ), a da hetaha vyvučaŭ byt i havorku jašče adnoj hrupy ludziej z Mahiloŭščyny — lubieckich žabrakoŭ. Žabraki nazyvali siabie lubkami, a svaju movu — lemientam. Vydańnie Palatno raskazvaje, kim byli lubieckija žabraki i navošta prydumali tajemnuju movu.
Lubieckija žabraki: kim jany byli i čym zajmalisia
U 1890 hodzie etnohraf Jeŭdakim Ramanaŭ, jaki sam pachodziŭ z Mahiloŭščyny, apublikavaŭ daśledavańnie pra tajemnuju movu lubieckich žabrakoŭ. Lubieckija žabraki žyli na terytoryi sučasnaj Biełarusi.
Ramanaŭ adznačaŭ, što žabravańnie nie było prafiesijaj, jakuju admysłova abirali hetyja ludzi. Heta była vymušanaja miera dla zarablańnia hrošaj. Bolšaść ź ich była ludźmi ź invalidnaściu, jakija nie mahli pracavać, da prykładu, na ziamli. Čaściej za ŭsio jany byli ślapymi, bo raniej ciažka pracavali fizična.
- Žabraki-staraviery. Siarod inšych žabrakoŭ žabraki-staraviery mała razmaŭlali. Jany nasili sumki dla zboru achviaravańniaŭ chavali pad adzieńniem. Staraviery chadzili paasobku, redka — udvuch. Pierad tym jak paprasić miłaścinu — malilisia, paśla — taksama.
- Žabraki-abadrancy. Hetuju katehoryju žabrakoŭ składali i mužčyny, i žančyny. Takimi žabrakami stanavilisia byłyja dvaravyja (adzin ź vidaŭ pryhonnych sialan), byłyja vajskoŭcy, babyli, byłyja pryčytniki (asoby, jakija słužyli ŭ pravasłaŭnych chramach). Žabraki-abadrancy žyli ŭ haradach, vielmi redka prychodzili ŭ vioski. Ramanaŭ ich apisvaŭ tak: «ludi nravstvienno isporčiennyje», «hriaznyje oborvancy, słučajno vybityje iz kolei sielskoj žiźni».
- Žabraki-kataliki. Hetyja žabraki žyli addalena, u asnoŭnym — pry kaściołach. Jany źbirali miłaścinu pry kaściołach, hučna čytali malitvy na praciahu dnia. Jany adziavalisia ŭ čornaje, nie vielmi lubili chadzić za miłaścinaj u narod, bo atrymlivali jaje la kaściołaŭ ad viernikaŭ. Ramanaŭ adznačaŭ, što hetyja žabraki ŭ svoj čas brali miłaścinu tolki ad katalikoŭ, ale da kanca XIX stahodździa išli i da pravasłaŭnych chramaŭ, i da pravasłaŭnych viernikaŭ — ale malitvy ŭsio roŭna čytali pa-polsku.
- Žabraki-jurodzivyja. Jurodzivyja byli papularnymi ŭ narodzie, pa apisańniach Ramanava — chadzili ŭ doŭhaj saročcy i basanož. Jurodzivyja atrymlivali achviaravańni i miłaściny, jakija addavali inšym žabrakam. Pa mierkavańni daśledčyka, biełarusy vitali žabrakoŭ-jurodzivych u svaich damach, staralisia ŭtrymać ich jak maha daŭžej, davali im miesca dla načlehu i novaje adzieńnie.
Vyjava zhienieravanaja štučnym intelektam
Adnak svaja mova źjaviłasia tolki ŭ adnoj katehoryi žabrakoŭ — žabrakoŭ-śpievakoŭ. Hetyja žabraki žyli na poŭdni i ŭschodzie Mahiloŭščyny. Apranalisia ŭ biełyja śvitki, mahierki, łapci, nasili šmat torbaŭ. Jany byli ślapymi, chadzili z kijami i karystalisia pasłuhami pavadyroŭ.
Pavadyrami stanavilisia chłopčyki, radziej — dziaŭčynki, da 15 hadoŭ. Pavadyry najmalisia žabrakami na niekalki hadoŭ, a baćki pavadyroŭ štohod atrymlivali dobryja hrošy za pracu svaich dziaciej. Žabraki čaściakom źbivali pavadyroŭ kijami, ich apranali ŭ lohkuju vopratku, ad čaho jany pastajanna zamiarzali ŭzimku ci vosieńniu. Kali pavadyry padrastali, to mahli adpomścić žabrakam. Naprykład, kidali ich na darozie i sychodzili, albo navat padvodzili ich da kanavy, raki ci bałota — i tyja tudy abaviazkova padali. Časta žabraki najmali adnaho pavadyra na niekalkich, kab aščadzić.
Žabraki-śpievaki chadzili pa niekalkich pavietach, časam vychodzili za miežy hubierni. Žabraki ličyli svaim abaviazkam dajści pieššu da Kijeva — i tolki adtul mahli jechać na parachodzie ŭ kirunku doma. Žabraki časta byvali na terytoryi sučasnaj Ukrainy i Rasii.
Častku z taho, što davali žabrakam, jany pradavali, jeli ci prynosili dadomu. Cikava, što ŭ hetaj katehoryi žabrakoŭ časta byli siemji i navat ziamielnyja nadzieły. Kali ŭ žabrakoŭ była ziamla i pra heta viedali miascovyja, to jamu ŭžo nie davali miłaścinu — jamu prychodziłasia chadzić u bolš addalenyja miaściny.
A čamu — śpievaki? Čaściej za ŭsio žabraki žyli pry cerkvach, dzie vučylisia nie tolki śpiavać psałmy, ale i carkoŭnyja słužby. Časam vučylisia śpiavać u śpiecyjalnych majstroŭ — da ich išli z bolšaj achvotaj. Byvała i takoje, što biełaruskija sialanie klikali na panichidy ci na nabaženstvy da jakich-niebudź padziej nie śviataroŭ, a žabrakoŭ za mienšuju płatu. Akramia śpievaŭ, žabraki raskazvali roznyja narodnyja kazki — i vielmi bajalisia, kali ich daznajucca inšyja i buduć «otbivať ich chleb».
Jeŭdakim Ramanaŭ adznačaŭ, što z časam u žabrakoŭ-śpievakoŭ źjavilisia «niepažadanyja rysy». Daśledčyk apisvaŭ, što jany časta pili ałkahol paśla atrymańnia miłaściny, zajmalisia «zładziejstvam i raspustaj». Naprykład, sam Ramanaŭ sustrakaŭ žabraka, u jakoha adnačasova było try žonki. A jašče byŭ vypadak, kali adzin žabrak byŭ u suviazi sa svajoj 13-hadovaj padčarycaj.
A jak u žabrakoŭ źjaviłasia svaja mova?
Daśledčyk Ramanaŭ byŭ upeŭnieny, što žabraki prydumali tajemnuju movu pa adnoj pryčynie. Na jaho dumku, jany tak chacieli chavać svaje sakrety ad miascovych i administracyi, jakaja časam pieraśledavała žabrakoŭ.
Sami žabraki raskazvali, što ich movu prydumaŭ Sałamon. Užo ŭ kancy XIX stahodździa žabrackaja moładź nie cikaviłasia lemientam prodkaŭ i vykarystoŭvała biełaruskuju movu. Ramanaŭ ličyŭ, što lubiecki lemient maje mocnaje padabienstva z katrušnickim lemieźniem (tajemnaj movaj drybinskich šapavałaŭ) i movaj žabrakoŭ Słuckaha pavieta.
Ramanaŭ paśpieŭ zapisać kala tysiačy słoŭ u Mścisłaŭskim, Klimavickim, Čerykaŭskim i Čavuskim pavietach. U lubieckim lemiencie vykarystoŭvali biełaruskija vykličniki, skłony, spražeńni i stupieni paraŭnańnia.
Kamientary