Zhodna z prahnozam nadvorja, hety subotni dzień maje być apošnim ciopłym dniom vosieni. Kryŭdna budzie zmarnavać hety dzień — tamu ja pastanaviŭ skarystać jaho, kab vybracca kudy-niebudź za horad, piša biełarus-emihrant ź Biełastoka Jan Ramejka.
Viadoma ž, mianie ciahnie na ŭschod, u bok biełaruskaj miažy. Uziaŭ zaplečnik i pajšoŭ na aŭtobusny prypynak na alei Piłsudskaha. Pieršy aŭtobus, jaki mnie trapiŭsia, išoŭ u Haradok praź Michałova. U Haradku ja ŭžo byŭ, tamu hetym razam biaru bilet da Michałova.
Na prypynku nasuprać sinahohi Mahileviera ŭ aŭtobus zajšoŭ pan u biełaj kašuli i pinžaku. Na šyi ŭ jaho boŭtałasia siniaja stužka da klučoŭ z nadpisam Radio Białystok. Jon sieŭ na raskładnoje kresła pobač z kiroŭcam, bo heta było apošniaje volnaje miesca ŭ aŭtobusie.
— Čamu siońnia hetulki ludziej?
— U Haradok usie jeduć na ŭračystaść.
Zapytaŭšysia, daviedvajusia, što ŭ Haradku na Pakrovy fest u carkvie, a potym nabaženstva ŭ kaplicy na mohiłkach. Ja na chvilinu zadumaŭsia, ci nie pajechać mnie ŭ Haradok. Ale potym niejak nie advažyŭsia mianiać maršrut, dy i padumaŭ, što moža nie zusim budu adčuvać siabie na carkoŭnym śviacie, nie pryvykšy da pravasłaŭnaj tradycyi.
Abapał šašy, što kaliści viała na Vaŭkavysk i Baranavičy, a ciapier upirajecca ŭ supraćtankavuju aharodžu na začynienym pamiežnym pierachodzie «Babroŭniki», na ŭjezdach u les stajać aŭtamabili. Ludzi źbirajuć hryby.
— Ja ŭčora sustreŭ u kramie dvaich čałaviek, — apaviadaje pan, što siadzić pobač z kiroŭcam. — Adzin byŭ ź viadrom, z hryboŭ. Druhi pytajecca ŭ taho, ci šmat hryboŭ u lesie. A toj pakazvaje — poŭnaje viadro muchamoraŭ. Našto jamu muchamory? Atrutu budzie rabić, ci što?
Michałova vitaje chešteham z dvuchmietrovych biełych litar, pastaŭlenym admysłova dla karystalnikaŭ instahrama. Adrazu za mostam cieraz raku Suprasl uzdoŭž vulicy pačynajecca draŭlanaja zabudova. Pa styli takaja ž, jakuju možna pabačyć u sotniach zachodniebiełaruskich miastečak, ale značna lepš dahledžanaja.
Aŭtobus prajazdžaje mima novaha bliskučaha budynka ratušy, abjazdžaje naŭkoł nievialikaha parku, kab spynicca na prypynku.
— Michałova — heta vyspa cišyni. Spakojna, nichto nikudy nie śpiašajecca, — kaža pan u pinžaku.
U Michałovie sapraŭdy cicha. Aŭtobus adjazdžaje, ludzi razychodziacca ŭ roznyja baki z prypynku. Pasiarod parku huškajecca na arelach małaja dziaŭčynka, pobač hladzić u smartfon jaje maci. Niekalki mužčyn siadziać i havorać pra niešta na łaŭcy pad vialikim hranitnym pomnikam, na jakim vyjava arła, jaki byccam vyryvajecca z kamiennaj hłyby.
«Za svabodu i lepšuju budučyniu», — vybita vialikimi litarami na pomniku. Pa bakach dva kryžy: katalicki i pravasłaŭny. «Spynisia i pahladzi na ŭčynki tych, chto praminuli. Udychni vieru ŭ mary budučych pakaleńniaŭ», — kaža jašče adzin nadpis.
Pobač staić kryž ź fihuraj raśpiataha Chrysta. Farba ŭžo trochi ablezła z belek i fihury, ale ŭ takim vyhladzie kryž harmanična hladzicca na fonie pažaŭciełaj vosieńskaj listoty klona.
U kožnym miastečku na Biełastoččynie možna ŭbačyć pomniki, jakija ŭšanoŭvajuć pamiać baraćbitoŭ za svabodu i niezaležnaść Polščy. Najčaściej heta daloka nie šedeŭry mastactva. Ale jany vyrazna pakazvajuć i tutejšym, i pryjezdžym, jakija kaštoŭnaści vyznajuć miascovaja ŭłada i hramadstva.
Park maje nazvu «4 červienia 1989 hoda». Heta data pieršych častkova volnych vybaraŭ u Polščy, jakija zrynuli ŭładu kamunistaŭ.
Taksama, kolki ni vandruju pa Padlaššy, paŭsiudna možna sustreć stendy z krajaznaŭčaj infarmacyjaj i razdrukavanyja na stendach histaryčnyja fotazdymki. Vybirajučysia ŭ vandroŭku, nieabaviazkova zahadzia čytać krajaznaŭčuju litaraturu. Historyju niejkaha kaścioła ci carkvy možna pračytać za chvilinu na miescy.
U michałoŭskim parku na rasstaŭlenych stendach — vystava «Michałova da 1939 hoda». Tut i fota vučnioŭskaha kaapieratyva ź mižvajennaha pieryjadu, i zdymak siabroŭ dobraachvotnaj pažarnaj varty, i pravasłaŭnaja pracesija, i lutaranskaja parafija z pastaram.
Michałova było zasnavanaje ŭ 1832 hodzie jak fabryčny pasiołak nad Supraślu. Kali paśla parazy paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ carski ŭrad uvioŭ mytnuju miažu pamiž Polskim Karaleŭstvam i reštaj impieryi, uładalniki tekstylnych fabryk stali pieranosić svaju vytvorčaść na Biełastoččynu i Haradzienščynu.
U Michałovie razam žyli palaki, biełarusy, niemcy, jaŭrei, ruskija. U mižvajenny čas u Michałovie dziejničała pryvatnaja škoła ź niamieckaj movaj navučańnia. A dramatyčnaja siekcyja Tavarystva biełaruskaj škoły pryjazdžała ź Biełastoka ŭ Michałova na hastroli.
U sučasnym Michałovie vandroŭniku varta pahladzieć draŭlanuju carkvu Śviatoha Mikałaja, 1908 hoda pabudovy, muravany hatyčny kaścioł Božaha Providu 1909 hoda dy naviedać Majsterniu filma, huku i fatahrafii, kalekcyja jakoj naličvaje 30 tysiač starych zdymkaŭ i paštovak.
Prajšoŭšy pa cichich, čystych i akuratnych vulicach Michałova, ja vyrašyŭ, što jašče nie budu viartacca ŭ Biełastok. Kali ciopła, nieba błakitnaje, śviecić sonca, a viecier honić pa vulicy žoŭtaje liście, nie chočacca śpiašacca ŭ mury vialikaha horada. Ja vyrašaju naviedać jašče susiedni Zabłudaŭ.
Najbližejšy aŭtobus ź Michałova na Zabłudava adychodzić praz try hadziny. Tamu ja prosta idu pa darozie, spadziejučysia padjechać aŭtaspynam. Hładkaja asfaltavaja daroha idzie praz sasnovy les, miescami vychodzić na adkrytaje pole. Krajavidy takija ž, jak i ŭ Biełarusi.
Čužyna heta ci nie čužyna? — zadumvajusia čarhovy raz u čas vandroŭki pa Biełastoččynie. Miaža dziaržaŭ vyraznaja, na joj staić žalezny płot. A miaža historyi, kultury, pryrody? Jana mienš vyraznaja, a časam i zusim nie adčuvajecca.
Da padziełaŭ Rečy Paspalitaj heta byŭ Haradzienski paviet Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pobač z katalikami tut spradvieku žyli pravasłaŭnyja, jakija paśla Bieraściejskaj unii 1596 hoda stali ŭnijatami, a ŭ 1839 hodzie znoŭ byli pieraviedzienyja ŭ pravasłaŭje. Mnohija z žycharoŭ tut jašče vałodajuć biełaruskaj movaj. Pa vioskach stajać draŭlanyja chaty, a łacinskija kryžy čarhujucca ź vizantyjskimi.
U vioscy Maściska pry darozie staić draŭlanaja chata z toŭstaha biarvieńnia, z akanicami, niešalavanaja, krytaja drankaj. Jak byccam uziataja ź jakoha skansena. Ale adnoŭlenaja, i bačna, što ŭ joj ci to chtości žyvie, ci to pryjazdžaje na leta z horada.
U vioscy Tapalany možna ŭbačyć draŭlanuju carkvu z kanca XVII — pačatku XVIII stahodździa, jakuju zbudavali Radziviły, a na mohiłkach Piacicienka kala Falvarkaŭ Tylvickich — mienšaja cerkaŭka 1819 hoda.
Hetych cerkvaŭ ja nie pabačyŭ zblizku. Choć išoŭ bolš za hadzinu, marna sprabujučy spynić jakuju-niebudź mašynu, u pačatku Tapalanaŭ mnie heta ŭdałosia. Mianie padabrała maładaja para na žoŭtym «Aŭdzi» — chłopiec z baradoj i dziaŭčyna z vałasami, pafarbavanymi ŭ bezavy koler.
— Ci šmat užo miescaŭ pan naviedaŭ?
— Byŭ u Suchavoli, Ružanymstoku, Sakołcy, Krynkach, Haradku, Michałovie, Hajnaŭcy, Juchnaŭcy.
— Ci padabajecca panu ŭ Polščy?
— Tak. Tut spakojna, nichto ciabie ŭ turmu nie pasadzić.
Kali na haryzoncie pakazaŭsia Zabłudaŭ, ja kažu, što ŭpieršyniu daviedaŭsia pra hety horad sa školnych padručnikaŭ: u XVI stahodździ tut była adna ź pieršych drukarniaŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim.
— Voś, a my niedaloka žyviom — i nie čuli pra heta. U nas u padručnikach hetaha nie było, — kaža kiroŭca.
U centry Zabłudava, jak i ŭ centry Michałova, znachodzicca park, na ŭskrainie jakoha — aŭtobusny prypynak. Tut taksama park zakładzieny na miescy rynkavaj płoščy. Praŭda, Zabłudaŭ značna starejšy: horad zakłaŭ u 1553 hodzie ŭładalnik hetych ziamiel Ryhor Chadkievič. Jon ža zasnavaŭ tut, jašče da Bieraściejskaj unii, carkvu dy drukarniu, u jakoj byli vydadzienyja Jevanhielle i Psałtyr.
Samym pryhožym budynkam u Zabłudavie była draŭlanaja sinahoha. Zbudavanaja ŭ 1646 hodzie, jana była padobnaja da sinahoh u Voŭpie, Aziorach, Hrodnie, Suchavoli. Ale ŭ 1941 hodzie jaje spalili hitleraŭcy. Ciapier fotazdymki eksterjeraŭ i interjeraŭ sinahohi možna pabačyć na stendach u parku. Hrupa ludziej, niejkich pryjezdžych, uvažliva pryhladajecca da hetych zdymkaŭ, zroblenych u pačatku XX stahodździa.
U Zabłudavie panuje ruch. Pa dziaržaŭnaj darozie numar 19 na poŭnač i na poŭdzień iduć hruzaviki. Nieŭzabavie hety stan musić źmianicca, bo na Padlaššy ŭžo pačali budavać adrezki Via Carpatia — aŭtamahistrali, jakaja maje prajści ź Litvy praz Polšču, Słavakiju, Vienhryju, Bałharyju i Rumyniju ŭ Hrecyju.
Na padvorku muravanaj carkvy, zbudavanaj u 1855 hodzie, staić pomnik u honar drukarni. Pobač — kryž, aśviečany ŭ 1988 hodzie, na tysiačahodździe chrostu Rusi. Za carkvoj — simvaličnyja mahiły ziemlakoŭ, jakija ŭ čas Pieršaj suśvietnaj vajny zahinuli na biaskrajnich prastorach Rasijskaj Impieryi, nie viarnuŭšysia ź biežanstva.
U kramie nasuprać parku kuplaju Czasopis — orhan biełaruskaj mienšaści Padlašša, teksty ŭ jakim drukujucca pa-biełarusku, pa-polsku i na miascovych dyjalektach. Biełaruskaja aktyŭnaść tut maje daŭnija karani. U mižvajenny čas u budynku pažarnaj varty ŭ Zabłudavie vystupali dramatyčny hurtok i chor biełastockaha TBŠ — vodhuki na śpiektakli možna sustreć na staronkach starych vilenskich haziet.
Pa brukavanaj vułačcy pamiž draŭlanych damoŭ vychodžu da mohiłak Śviatoha Rocha. Muravanaja kaplica 1850 hoda, jak na moj hust, jość samaj pryhožaj siarod zabłudaŭskich śviatyniaŭ. Na mohiłkach daŭno nikoha nie chavajuć. Zachavałasia niekalki dziasiatkaŭ adlitych z žaleza pomnikaŭ siaredziny XICh stahodździa. U Biełarusi ja raz-poraz sustrakaŭ padobnyja nadmahilli, ale kab stolki ŭ adnym miescy, to nikoli nie bačyŭ.
Vulica pobač z mohiłkami maje nazvu Kalvinskaja. Heta pamiać pra kalvinski zbor, jaki isnavaŭ u Zabłudavie ŭ pačatku ChVII stahodździa, kali horadam vałodali Radziviły.
Jaŭrejskija mohiłki na ŭskrainie horada robiać sumnaje ŭražańnie. Kaliści ich uparadkavali, ale potym pierastali dahladać. Trava na mohiłkach daŭno niakošanaja. Na simvaličnych bietonnych nadmahillach tolki miescami možna pabačyć abłomki kamiennych macevaŭ. Pasiaredzinie — kaplička-nadmahille rabina, dzie nad uvachodam zachavaŭsia nadpis na iŭrycie.
Stomleny, viartajusia na prypynak. Praz dvaccać chvilin padjazdžaje aŭtobus Biełavieža — Hajnaŭka — Biełastok. Usie miescy ŭ aŭtobusie zaniatyja, i davodzicca stajać. Dvoje padletkaŭ, vučniaŭ niejkaha techničnaha liceja, abmiarkoŭvajuć vučobu.
— Ja vuču tyja pradmiety, jakija mnie spatrebiacca. Nie razumieju, navošta mnie patrebny HiT [«Historyja i sučasnaść»], — kaža adzin.
— Musiš viedać historyju. Chto nie vučyć historyju, budzie vymušany jaje paŭtarać, — adkazvaje druhi.
Aŭtobus prajazdžaje mima kaścioła ŭ Dajlidach. Pierad uvachodam u jaho z pravaha boku pachavany ksiondz Antoni Levaš, biełarus z Sakołki, jaki pabudavaŭ dva kaścioły na biełastockich pradmieściach — u Dajlidach i Starasielcach. Źleva — mahiła ksiandza Stanisłava Suchavolca, kapiełana biełastockaj «Salidarnaści», jaki ŭ 1989 hodzie zahinuŭ pry dziŭnych abstavinach (mnohija ŭpeŭnienyja, što zabity kamunistyčnymi śpiecsłužbami).
Aŭtobus pierasiakaje Baranavickuju šašu. Pačynajecca doždž. My pryjechali ŭ Biełastok.
Kamientary