«Heta, naturalna, nie supierfud». Čym karysnaja i škodnaja bulba i jak časta jaje jeści?

— Niekatoryja daśledčyki padzialajuć impieryi na pšaničnyja i bulbianyja. Adkul heta pajšło?

— Historyku, aŭtaru knihi «Uzychodžańnie Zachadu» Uiljamu Makniłu naležyć vykazvańnie: «Kali b nie było bulby, Jeŭropa nie zmahła b dasiahnuć taho pośpiechu, jaki maje ciapier». I z hetym ciažka nie pahadzicca.

Hoład u pieryjad Siaredniaviečča ŭ Jeŭropie ličyŭsia zvyčajnaj rečču, i šmat ludziej z hetaj pryčyny hinuła. Mnohaje zaležała ad taho, uradžajny hod ci nieŭradžajny, išli daždžy ci była zasucha, ci chvareli raśliny i ci nie zahubili ich škodniki. Ziemlaŭ dla vyroščvańnia pšanicy było mała, bo heta dastatkova kapryznaja kultura. Takim čynam, uradžaj zaležaŭ ad mnohich faktaraŭ.

Kali čałavieku nie chapaje kałoryj, z ranicy da viečara ŭ jaho dumki tolki pra toje, što źjeści, kab nie pamierci ad hoładu. A nie pra adkryćci ci pašyreńnie svajoj terytoryi. Niedachop ježy mocna ŭpłyvaje na chod dumak.

Adzinaje miesca, dzie prablema hoładu była nie takoj aktualnaj, — terytoryja vakoł Mižziemnaha mora: u vadzie šmat i morapraduktaŭ, možna atrymlivać uradžaj raślinnaj ježy, u tym liku vyroščvać pšanicu.

Hetyja terytoryi raźvivalisia. Tamu Rymskuju impieryju, Jehipiet i Piersiju nazyvali «pšaničnymi impieryjami», ich moc palahała ŭ tym, što jany mahli vyroščvać zbožža i raźvivacca.

Darečy, na terytoryjach z dastatkam białkovaj ježy ludzi byli bolš ahresiŭnyja i bolš imkliva raźvivali svaje impieryi, naprykład, vikinhi. U ich byŭ svabodny dostup da mora, a značyć, šmat ryby, a heta krynica białku, i jany ličylisia mocnymi voinami.

U Indyi i Kitai pieravažna ŭžyvali rys, bo hleba i nadvorje spryjali jaho vyroščvańniu. Ale znoŭ ža i tam byŭ viadomy hoład: to adsutnaść vady, to chvaroby raślin pieryjadyčna stanavilisia pryčynami nieŭradžaju. A pakolki kancentracyja nasielnictva była dastatkova vialikaj, hałodnyja hady i tut prynosili vialikuju kolkaść achviar.

Karennym čynam situacyju źmianiła adkryćcio Kałumbam Amieryki ŭ 1492 hodzie. Ispancy byli ŭražanyja, što miascovyja žychary, indziejcy, niahledziačy na toje, što nie mocna raźvityja, vielmi prasunutyja ŭ raślinavodstvie. Tam upieršyniu jany ŭbačyli fasolu, kakava-baby, sałodki pierac, pamidor, harbuz, kabačok i, samaje hałoŭnaje, kukuruzu i bulbu.

Indziejcy vykarystoŭvali źmiešanuju formu vyroščvańnia. Sadžali kukuruzu, pamiž joj, dzie byŭ cień, vyroščvali fasolu, bo jana nie lubić sonca, da taho ž fasola nie davała raści pustaziellu. Tam ža vyroščvali kabačok i harbuzy. Adnačasova jany źbirali ŭradžaj kukuruzy, fasoli, kabačkoŭ i harbuzoŭ i, takim čynam, atrymlivali maksimum karyści ad hleby.

Ispancy chutka zrazumieli, što bulba, u adroźnieńnie ad pšanicy, nie nadta zaležyć ad umoŭ nadvorja, bo raście pad ziamloj. Ź dzikich sartoŭ indziejcy ciaham tysiačahodździaŭ vyvodzili bolš ustojlivyja.

Niahledziačy na toje, što radzimaj bulby źjaŭlajucca Andy — hornyja rajony Balivii i Pieru, jana na terytoryi tahačasnaj Amieryki rasła ŭsiudy — z Poŭnačy da Poŭdnia, ale adroźnivałasia formaj i koleram. Hetak ža i kukuruza. Jeŭrapiejcy zrazumieli, što heta kultury, jakija možna vyroščvać u roznych šyrotach z roznym klimatam.

U Jeŭropu bulbu ispanskija kankistadory zavieźli ŭ 1570 hodzie z Paŭdniovaj Amieryki. Jana spačatku była pryniata za dekaratyŭnuju raślinu, pryčym atrutnuju. Ale z časam stała zrazumieła, što heta vyratavańnie ad hoładu. Bo bulba, vyraščanaja na ŭčastku pamieram z futbolnaje pole, daje ŭradžaj u 7,5 miljona kałoryj, a pšanica na takoj ža terytoryi —tolki 3,8 miljona, amal udvaja mienš. Tamu Hiermanskuju, Brytanskuju, Francuzskuju i Rasijskuju impieryi nazyvajuć impieryjami bulby.

Na terytoryi sučasnaj Biełarusi, a tady Rečy Paspalitaj, bulba źjaviłasia ŭ 1676 hodzie, kali jaje pryvieźli ź Jeŭropy. Adnak pasadki bulby tady byli abmiežavanyja, jaje płady ličylisia dalikatesam i padavalisia tolki ŭ bahatych damach Varšavy i Vilni. U XVIII stahodździ bulbu stali vyroščvać i spažyvać užo amal pa ŭsioj Biełarusi. Paśla ŭvachodžańnia ŭ skład Rasijskaj impieryi na ziemlach sučasnaj Biełarusi praciahvali vyroščvać bulbu. Hetamu spryjali i sami ziemli, asabliva tarfianiki.

Historyki ličać, što Rasija pašyrała svaje ŭładańni dziakujučy bulbie. Niahledziačy na toje, što ŭ Indyi i Kitai asnoŭnaj ježaj byŭ rys, kali tudy pryjšła bulba, jana ratavała ad hoładu. I siońnia hetyja krainy razam z Rasijaj źjaŭlajucca lidarami ŭ śviecie pa vyroščvańni bulby.

Pavialičyć

— U čym ža jaje karyść?

— Heta, naturalna, nie supierfud. Adnak bulba ŭtrymlivaje vialikuju kolkaść niekatorych minierałaŭ, u pryvatnaści kaliju. Heta minieralnaje rečyva robić svoj uniosak u baraćbu z hipiertanijaj dziakujučy tamu, što spryjaje pašyreńniu sasudaŭ. Kalij taksama vałodaje mačahonnaj ułaścivaściu i nieabchodny ludziam, jakija pakutujuć na padahru, acydoz, cystyt i prastatyt.

Žaleza, fosfar, kalcyj, mahnij i cynk, jakija źmiaščajucca ŭ bulbie, dapamahajuć rostu i ŭmacavańniu kaściej. Taksama bulba ŭtrymlivaje vitaminy S i hrupy V. Białki, jakija taksama ŭtrymlivajucca ŭ bulbie, zabiaśpiečvajuć arhanizm čatyrnaccaćciu z dvaccaci nieabchodnych aminakisłot.

Takim čynam, dziakujučy bulbie možna zabiaśpiečyć siabie peŭnaj kolkaściu minierałaŭ i vitaminaŭ. Kali ŭ čałavieka niama atłuścieńnia, cukrovaha dyjabietu, prablem sa skuraj, možna śmieła jaje ŭžyvać raz-dva na tydzień.

— Biełarusy ŭžyvajuć bulbu našmat čaściej. Heta škodna?

— Karyści ad takoha monacharčavańnia niašmat. Bulbu možna jeści kožny dzień, kali jana nie składaje asnovu racyjonu. Naprykład, kali słužyć adnym z kampanientaŭ supu. Uličvajučy jaje vysoki hlikiemičny indeks (vieličynia, jakaja vyznačaje cukrovapavyšalnyja ŭłaścivaści praduktu), ličycca dastatkovym jeści bulbu štodzień ciaham tydnia, kab nabrać kiłahram vahi.

Hlikiemičny indeks vymiarajecca pa škale ad 0 da 100, i ŭsio, što bolej za 70 adzinak, ličycca vysokim. Dyk voś u bulby, u jakim vyhladzie jaje ni ŭžyvać, jon 70 i vyšej, pryčym samy vysoki — u piečanaj.

Pry hetym jość prostyja pryjomy, jakija dazvalajuć źmienšyć hlikiemičny indeks u bulby. Kali paśla pryhatavańnia jaje astudzić i patrymać u chaładzilniku, kruchmał pieraŭtvarajecca ŭ rezistentny. Jon prachodzić praz straŭnik i marudna ŭsmoktvajecca ŭ kišečniku, stanovicca dobraj krynicaj charčavańnia dla tamtejšaj mikrafłory.

A jana, jak viadoma, vykonvaje šmat funkcyj: upłyvaje na imunitet, hałaŭny mozh, abmien rečyvaŭ, adčuvalnaść da insulinu, uzrovień drennaha chalesterynu, źmianšaje imaviernaść ankałahičnych zachvorvańniaŭ i mnohaje inšaje.

Na 100 hramaŭ achałodžanaj bulby prypadaje 4 hramy rezistentnaha kruchmału (na kožnuju tysiaču kiłakałoryj nam patrebna 15 hramaŭ klatčatki ci rezistentnaha kruchmału). Taki pryjom, darečy, možna vykarystoŭvać dla rysu i makarony.

Pra toje, što kruchmał staŭ rezistentnym, kažuć źmianieńni bulby. Jana stanovicca mienš smačnaj i nie takoj rassypistaj, a bolš ščylnaj, navat krychu padobnaj da humy. Ale tak jana bolš karysnaja. Darečy, z hetaj ža pryčyny bolš škodnyja rassypistyja sarty bulby, čym ščylnyja, — kruchmału ŭ ich bolš, i jon lahčej zasvojvajecca.

— Z hetaj pryčyny, ci možna bulbu paŭtorna razahravać?

— Rezistentny kruchmał pry hetym zastajecca, ale jaho kolkaść niaznačna źmianšajecca. Kali na 100 hramaŭ achałodžanaj bulby prychodziłasia 4 hramy rezistentnaha kruchmału, to ŭ razahretym — kala 3,5 hrama.

Z hetaj pryčyny karysny i bulbiany kruchmał. Adna stałovaja łyžka ŭtrymlivaje ad 7 da 9 hramaŭ rezistentnaha kruchmału. Kali dźvie stałovyja łyžki ciaham dnia dadać u sałatu, johurt, heta vialikaja karyść dla kišečnaj fłory. Rezistentny kruchmał pieratraŭlivajecca ŭ kišečniku nie adrazu, u adroźnieńnie, naprykład, ad harochu ci čačavicy, i nie vyklikaje pavyšanaha hazaŭtvareńnia.

— Nielha hatavać zielenavatyja kłubni. Čamu?

— Bulba ŭtrymlivaje jad — sałanin i inšyja hlikaałkałoidy, adnak u nievialikaj, biaśpiečnaj dla nas kolkaści. Ale jana raście pry niapravilnym zachoŭvańni, kłubni pry hetym stanoviacca zielenavataha koleru.

Sałanin nazapašvajecca pad łupinaj. Tamu pazielaniełuju bulbinu lepš vykinuć. Ličycca, što dla atručvańnia sałaninam dastatkova paŭkiłahrama zialonaj bulby.

Dzieciam sałanin uvohule supraćpakazany, bo jon najpierš upłyvaje na niervovuju sistemu. Niekatoryja vučonyja ličać, što vialikaje nazapašvańnie sałaninu vyklikaje ŭ dziaciej źnižeńnie intelektu.

Sałanin nie vodaraspuščalny, i drenna vyvodzicca praz nyrki, a nazapašvajecca ŭ arhaniźmie, u pryvatnaści ŭ sustavach. I moža vyklikać, akramia nieŭrałahičnych, chvaroby sustavaŭ. Uličvajučy, što ŭ Biełarusi vilhotnaje nadvorje, mała sonca, a značyć, nie samy spryjalny dla aporna-ruchalnaha aparatu klimat, lišak sałaninu dla sustavaŭ škodny.

Sałanin u bulbie razburajecca pry 170 hradusach. Ale kali tempieratura padymajecca vyšej, to pačynajuć utvaracca inšyja jadavityja rečyvy, tamu vydalać jaho takim čynam niemetazhodna.

Zialonyja pamidory, darečy, taksama ŭtrymlivajuć sałanin. Kali jany śpiejuć, sałanin źmianšajecca da biaśpiečnaha minimumu.

— U jakim vyhladzie bulba najbolš karysnaja?

— Zapiečanaja ŭ mundziry. A samaja škodnaja — piečanaja. Adnak jakim by karysnym ni byŭ toj ci inšy pradukt, zdarovaje charčavańnie praduhledžvaje raznastajny racyjon, bo tak my atrymlivajem karysnyja rečyvy z roznych krynic. I čym bolš racyjon raznastajny, tym lepš.

• 25
• 6
• 2
• 9
• 5
• 16