«Ekstremisckuju litaraturu» składajem asobna». U biblijatekach rychtujucca da adkryćcia śpiecchranaŭ
Słova «śpiecchran» pryjšło z Savieckaha Sajuza, heta skaračeńnie ad ruskich słoŭ «otdieł śpiecialnoho chranienija». Admysłovyja adździeły dla zachoŭvańnia zabaronienaj litaratury peŭny čas isnavali navat u abłasnych biblijatekach. U 1990 hodzie byŭ padpisany zahad ab likvidacyi «śpiecchranaŭ» i pieradačy knih u ahulnyja fondy. Ale paśla źjaŭleńnia respublikanskaha śpisa ekstremisckich materyjałaŭ biblijatekary byli znoŭku vymušanyja pravodzić «čystki». Pra adnaŭleńnie pracy «śpiecchranaŭ» dniami na biełaruskim telebačańni zajaviŭ Viktar Pšybytka, namieśnik hiendyrektara Nacyjanalnaj biblijateki.
«Zahad palić knihi nie prychodziŭ»
«Kiraŭnictva dasłała nam hety śpis, što składaje MUS, my znajšli, što ŭ nas było, i adkłali asobna. Takoha było niašmat. Tady jašče zahadali šukać usio, dzie na vokładkach «Pahonia» ci niešta bieł-čyrvona-biełaje. Atrymaŭsia ładny stos, bo heta ž usio raniej vydavałasia zakonnym čynam, u tym liku histaryčnyja knihi. Što dalej rabić, nam pakul nie skazali», — raspaviała supracoŭnica biblijateki adnaho z abłasnych centraŭ.
Ci praŭda, što «ekstremisckija» knižki zahadana spalić?
«Moža, dzie i palili. Chacia mnie ciažka ŭjavić, što biblijatekary ŭvohule zdatnyja palić knihi, bo ŭ nas da ich asablivaje staŭleńnie. Zahad palić nam nie prychodziŭ. My pakul ich prosta adkładajem u asobnaje miesca ŭ knihaschoviščy».
Zahadana źviartać uvahu na «patencyjna niebiaśpiečnuju» litaraturu
Jašče adna biblijatekarka, jakaja pracuje ŭ rajcentry, raspaviała, što kiraŭnictva adździeła kultury vyrašyła pracavać «na apiaredžańnie»:
«Nam zahadana rehularna prahladać «ekstremiscki śpis», kab svoječasova prybirać ź biblijatečnaha fondu ŭsio zabaronienaje. Skažu adrazu: šmat zabaronienaha ŭ nas nie było. Ale z adździeła kultury pryjšło ŭkazańnie, kab my źviartali ŭvahu i na knihi, dzie krytykujuć Rasiju, dzie nadta chvalać zamiežnyja krainy, i zabirali ich taksama. Ich u śpisie niama, ale nam patłumačyli, što «raptam mohuć dadać».
Pavodle žančyny, śpisanaja «ekstremisckaja» litaratura častkova lažyć u biblijatecy, a častkova jaje kudyści źnieśli. Kudy — jana nie viedaje. Ciapier pa biblijatekach pajšli čutki, što ŭsio «ekstremisckaje» treba budzie centralizavana zdać — ci to ŭ vobłaść, ci to ŭ Miensk. Ale aficyjnych rasparadžeńniaŭ pakul niama.
Śpiecchrany ŭ Biełarusi znoŭ dziejničajuć
Jak vynikaje z telesiužeta, pakazanaha na telekanale «Biełaruś 1», «śpiecchran» u Nacyjanalnaj biblijatecy ŭžo jość. I heta pieršaja aficyjnaja zhadka pra takoha kštałtu śpiecyjalizavany fond. Ciapier vyznačajecca paradak, kamu i ŭ jakich vypadkach buduć vydavacca «ekstremisckija» knihi. Mierkavana, dostup da ich buduć mieć daśledčyki z nakiravańniem ad kankretnaj navukovaj ci navučalnaj ustanovy, dzie buduć ukazanyja tema i meta daśledavańnia.
Historyja paŭtarajecca, kaža adzin ź biełaruskich navukoŭcaŭ, jaki pamiataje jašče savieckija «śpiecchrany»:
«Da kanca 1980-ch hadoŭ pra tak zvanyja adździeły admysłovaha zachoŭvańnia nidzie šyroka nie paviedamlałasia, zhadak pra ich nie było ŭ raskładzie pracy biblijatek, tudy navat nie było pakazalnikaŭ u kalidory. Ale pra ich isnavańnie ŭsio ž viedali, pieradusim navukoŭcy, jakija mieli dopusk da pracy z zabaronienaj litaraturaj. Praŭda, pahartać niešta, što nie tyčycca tvajoj temy, było niemahčyma: usio vydavali pa śpisie i pad asabisty podpis».
Šyroka zahavaryli pra «śpiecchrany» ŭžo ŭ časy pierabudovy, i niedzie z 1987 hoda ŭ biblijatekach pačałasia praca, kab dać dostup da hetaj litaratury šyrokamu čytaču. Schavanyja ad jaho raniej vydańni časta byli ŭnikalnymi, a ich kolkaść uražvała. Prykładam, adpaviedny fond maskoŭskaj Dziaržaŭnaj biblijateki imia Lenina naličvaŭ kala 27 tysiač savieckich i kala 25 tysiač zamiežnych knih, 572 tysiačy zamiežnych časopisaŭ i bolš za 8 tysiač hadavych kamplektaŭ zamiežnych haziet.
Pieradača hetaj litaratury ŭ adkryty dostup stała pakaźnikam adkrytaści. Da taho zabaronienyja tvory čytali ŭ mašynapisnych kopijach načami, upotaj pieradajučy siabram i znajomym, kaža navukoviec.
Mahiloŭski krajaznaviec raspavioŭ «Našaj Nivie», što «zasakrečany fond» u abłasnoj biblijatecy byŭ stvorany ŭ 1920-ja hady:
«Było ŭ im bolš za dźvie tysiačy roznych vydańniaŭ i dakumientaŭ. Asnoŭnaja pryčyna, čaho jany tudy trapili, — antysavieckaja prapahanda, jakuju paŭsiul bačyli tahačasnyja «ideołahi». U 1955 hodzie «śpiecchran» u mahiloŭskaj biblijatecy rasfarmiravali: Dziaržaŭnaj biblijatecy BSSR pieradali 74 paasobniki roznych knih i 39 asobnikaŭ časopisa «Połymia». Usiaho 17 vydańniaŭ viarnuli ŭ ahulnyja fondy, astatniaje źniščyli — jak było napisana ŭ dakumientach — «šlacham drobnaj rezki». Takim čynam raspravilisia z «idejna čužymi» knihami pieršaha prezidenta biełaruskaj akademii navuk Usievałada Ihnatoŭskaha, stvaralnikaŭ BNR Antona Łuckieviča, Vacłava Łastoŭskaha, Jazepa Losika».
Padobny los moža čakać i tyja vydańni, jakija abviaščajuć «ekstremisckimi» siońnia.
Pavarot ad aŭtarytaryzmu da tatalitaryzmu ŭ Biełarusi
Pavarot ad aŭtarytaryzmu da tatalitaryzmu ŭ Biełarusi pačaŭsia z 2020 hoda, kali Alaksandr Łukašenka, miarkujučy pa źviestkach z mnohich učastkaŭ, prajhraŭ Śviatłanie Cichanoŭskaj, ale nie addaŭ uładu.
Paśla hetaha ŭ krainie pačalisia masavyja represii, a niepadkantrolnyja łukašystam ŚMI i arhanizacyi byli razhromlenyja. Za hety čas u krainie adbyłosia nie mienš za 50 tysiač palityčna matyvavanych zatrymańniaŭ, zaviedziena nie mienš za 12 tysiač palityčna-kryminalnych spraŭ i adkinutyja navat bazavyja normy zakonnaści i marali.
Z 2022 hoda, paśla napadu Rasii na Ukrainu, biełarusaŭ pačali pieraśledavać i za antyvajennyja vykazvańni abo simpatyi da Ukrainy.
Ułady raspaŭsiudzili svoj tatalny kantrol i na śfieru knihavydaviectva. Z dvaccaci troch knih, pryznanych ekstremisckimi sioleta, paŭtara dziasiatka zakranajuć temu historyi abo nacyjanalnaj identyčnaści biełarusaŭ. Siarod ich, da prykładu, «Zabytaja Biełaruś» Vadzima Dzieružynskaha, «Zapisy tavarystva amataraŭ biełaruskaj historyi imia Vacłava Łastoŭskaha. Vykliki «ruskaha śvietu» i Biełaruś. Vypusk 6» pad ahulnaj redakcyjaj Anatola Tarasa. I navat mastackaja litaratura — tvory Łarysy Hienijuš i Lidzii Arabiej.
U mahiloŭskaj kałonii pamior 22-hadovy palitźniavoleny Dźmitryj Šlethaŭer6
Kamientary