«Bolš čystyja». Adkul biare pačatak mif pra biełarusaŭ jak najčyściejšy typ słavianskaha plemieni

Kali siońnia niechta kaža, što niejkaja nacyja ci rasa fizijałahična lepšaja za inšyja, heta ŭsprymajecca jak zvyčajnaje ciemrašalstva. Hitleraŭski nacyzm ź jaho teoryjaj vyšejšaści «aryjskaj rasy» pryvioŭ u 1930—1940-ja da miljonaŭ achviar. Ale pry kancy XIX stahodździa nichto nie viedaŭ, da čaho heta pryviadzie, tamu na rasavyja temy tady razvažali šmat i achvotna. Rasavyja idei byli całkam reśpiektabielnymi dla tahačasnaha intelektualnaha asiarodździa Zachodniaj Jeŭropy. Jak, zrešty, i inšaja ŭ tyja časy papularnaja ideja hłabalnaj pierabudovy hramadstva na kłasavych pryncypach, dalejšaja sproba ŭvasableńnia jakoj na praktycy pryviała da mnohich miljonaŭ čałaviečych achviar na ŭsich kantynientach.

Sotniu hadoŭ tamu paniaćcie «aryjskaj rasy» vykarystoŭvałasia dla apraŭdańnia kałanijalizmu. Pradstaŭnikam «aryjskaj rasy», to-bok zachodnim jeŭrapiejcam, prypisvaŭsia stvaralny i pradprymalny duch, luboŭ da volnaści i tvorčyja zdolnaści. Adpaviedna, «nižejšyja» rasy byli hetaha nibyta pazbaŭlenyja, a tamu musili padparadkoŭvacca vyšejšym.

«Manhałoidny vyraz vačej»

Rasavaja prablematyka vykarystoŭvałasia i ŭ navukovych prajektach rasijskaj impierskaj ułady dla apisańnia i kłasifikacyi padparadkavanych joj narodaŭ. Pieršyja rasava-antrapałahičnyja daśledavańni razharnulisia tut u druhoj pałovie XIX stahodździa, i biełarusy nie byli imi praminutyja. Rasijskija antrapołahi znachodzili ŭ biełarusaŭ «skułastaść», jakuju prypisvali źmiašańniu ź miascovymi tatarami, «manhałoidny vyraz vačej», prykmiety manholskaj kryvi i finskaha pachodžańnia.

Heta patrabavała intelektualnaha adkazu z boku maładoha nacyjanalnaha ruchu. I ŭ Biełarusi arystakratyčnaja i nadnacyjanalnaja kancepcyja rasavaha viaršenstva nabyła nacyjanalnuju afarboŭku. Jana dazvalała stvaryć štučnuju ijerarchiju, dzie biełarusam narešcie možna było zaniać pryvilejavanuju pazicyju (u adroźnieńnie ad ich realnaha stanovišča ŭ Rasijskaj impieryi).

Rasijskaj kancepcyi «źlićcia ručajoŭ u rasijskim mory» była supraćpastaŭlenaja ideja, što biełarusy — samy čysty słavianski typ (ź joj taksama harmaniravała ideja pra aryjskaje pachodžańnie biełarusaŭ). Rasavyja idei źmiešvalisia z novymi teoryjami pachodžańnia biełarusaŭ, jakija mieli hałoŭnuju praktyčnuju zadaču — vybudavać maksimalnuju kulturnuju i histaryčnuju dystancyju biełarusaŭ z ruskimi.

Krynicaj natchnieńnia dla ich mahli być pohlady polskaha antrapołaha-amatara Franciška Duchinskaha (1816—1893). Jon abhruntoŭvaŭ cyvilizacyjnuju admietnaść ruskich ad inšych jeŭrapiejskich narodaŭ rasavym pachodžańniem. Pavodle Duchinskaha, mienavita rasa vyznačaje apazicyju dźviuch cyvilizacyj: uschodniaj, stvoranaj praz manholskuju kroŭ, dzie daminavali biaspraŭje i despatyzm, i zachodniaj, praduktu aryjskich narodaŭ, dzie pavažajecca volnaść i hodnaść čałavieka.

Pastupova taki pohlad byŭ adaptavany i ŭ biełaruskim nacyjanalnym ruchu, ale pačynać treba było z dokazaŭ čyścini słavianskaha pachodžańnia biełarusaŭ. I dapamoh tut aŭtarytet movaznaŭca Jaŭchima Karskaha, aŭtara fundamientalnaj pracy «Biełarusy». U jaje pieršym tomie, apublikavanym u 1903 hodzie, jon pisaŭ, što antrapałahična biełarusy źjaŭlajucca «bolš čystymi» pradstaŭnikami staražytnych indajeŭrapieŭcaŭ. Praŭda, sam Karski nie ličyŭ hetyja admietnaści biełarusaŭ padstavaj supraćpastaŭlać ich ruskim.

«Narod, schavany ŭ lasnych puščach»

Pieršym, chto vykarystaŭ ideju čyścini pachodžańnia biełarusaŭ, kab supraćpastavić ich ruskim i ŭkraincam, byŭ zasnavalnik biełaruskaj akademičnaj histaryjahrafii Mitrafan Doŭnar-Zapolski. U etnahrafičnym narysie, apublikavanym u 1905 hodzie, jon śćviardžaŭ, što biełarusy ŭjaŭlajuć saboju «chiba samy čysty typ słavianskaha plemia». Navat «skułastaść», jakuju impierskija antrapołahi adnosili da vyraznych manhałoidnych rysaŭ, «zusim nie psuje ahulnaha ŭražańnia». Biełaruskaje plemia, na dumku Doŭnar-Zapolskaha, nikoli nie źlivałasia ź inšymi narodnaściami, u adroźnieńnie ad ruskich, jakija zaniali finskija ziemli i źmiašalisia ź miascovymi plamionami, a «małaruskaje plemia ŭjaŭlaje saboj vielmi strakatuju sumieś staražytnaruskich plamionaŭ ź ciurkskimi narodnaściami». Hetyja pohlady daśledčyk pašyraŭ i ŭ nastupnych pracach.

Ideju padchapiŭ Mikałaj Jančuk, sakratar maskoŭskaha antrapałahičnaha tavarystva. U carskija časy jon taksama znachodziŭ u biełarusach manhałoidnyja rysy, ale ŭletku 1918-ha, čytajučy lekcyi ŭ Biełaruskim narodnym univiersitecie ŭ Maskvie, užo bačyŭ u biełarusach čystaje słavianskaje plemia: «Biełaruski narod, schavany ŭ lasnych puščach i abaronieny maładastupnymi bahnami, spakon vieku zachoŭvaŭ siabie čystym ad upłyvu čužoj kryvi». Ź inšaha boku, Jančuk jašče nie idealizuje fizičnyja rysy i asablivaści charaktaru biełarusaŭ, hety krok budzie zrobleny paźniej.

Rasavaja teoryja ŭ BSSR

U Savieckaj Biełarusi 1920-ch teoryja «čyścini» biełarusaŭ była va ŭsich asnoŭnych padručnikach pa historyi i hieahrafii. «Biełaruskaje plemia praz uvieś čas svajho minułaha žyćcia nie źlivałasia z narodnaściami inšych ras», — pisaŭ u «Karotkim narysie historyi Biełarusi» Usievaład Ihnatoŭski. Hety ž tezis byŭ klučavym i dla inšaha važnaha padručnika časoŭ biełarusizacyi — «Hieahrafii Biełarusi» Arkadzia Smoliča. «Siarod narodaŭ Uschodniaj Jeŭropy biełarus źjaŭlajecca najbolš čystym pradstaŭnikom słavianskaha typu. Jaho ŭschodni susied maskoŭski, abo vielikaruski narod, vyras na finskim hruncie, paŭstaŭ ad źmiašańnia słavianskich kałanistaŭ z manhołami — finami. Biełarus spradvieku siadzić na svajej ziamli, i historyja nie pamiataje na biełaruskim prastory značniejšych niesłavianskich tubylcaŭ».

Pavialičyć

Arhumienty fizičnaj antrapałohii źmiešvajucca z kulturnymi, i ŭ Smoliča ŭžo padśviadoma vybudoŭvajecca rasavaja vyšejšaść biełarusaŭ nad ruskimi: «Budova cieła ŭ jaho (biełarusa) krychu dalikatniejšaja, čym u maskoŭca. Abjaŭlajecca heta i ŭ ahulnym jaho vyhladzie, i asabliva ŭ rysach tvaru — tonkich i miakkich, jak i ŭ praŭdzivaha jeŭrapiejca i słavianina». Z hetaha pasažu vynikaje i admaŭleńnie jeŭrapiejskaści i słavianskaści ruskich.

Vykiniem Biełaruś, stvorym Kryviju

Najbolš istotnaj rasavaja arhumientacyja była dla asiarodku, zhurtavanaha vakoł postaciaŭ Vacłava Łastoŭskaha i Janki Stankieviča. Jany adkidali sam termin «Biełaruś» jak słaby i vysunuli alternatyŭnuju ideju staražytnaj i mahutnaj Kryvii, niepasrednymi naščadkami jakoj źjaŭlajucca sučasnyja biełarusy.

U 1923 hodzie ŭ časopisie «Kryvič», jaki vydavaŭ u Koŭnie Vacłaŭ Łastoŭski, Janka Stankievič drukuje artykuł «Maskalščyna i Jeŭropa», u jakim nadaje biełarusam («kryvičam») status samaha čystaha słavianskaha naroda, a ruskich («maskaloŭ») uvohule vydalaje sa słavianskaj supolnaści. Pavodle Stankieviča, słavianie z cyvilizacyjna-kulturnaha hledzišča i pa rodnaści kryvi adnosiacca da supolnaści aryjskich narodaŭ, jakija padzialajuć kulturu Zachadu. «Inšaja sprava maskali: u ich nie tolki ŭschodniaja cyvilizacyja z tonkim zachodnim koleram, ale, jak ščyra pryznajucca «jeŭrazijcy», niama maskala, u žyłach jakoha nie ciakła b manholskaja kroŭ». U hetym ža numary «Kryviča» byŭ nadrukavany artykuł doktara A. Čužyłoviča «Mova, narod, rasa», dzie vielikarosy abviaščajucca «nižejšaj rasaj». Pad psieŭdanimam «A. Čužyłovič» u «Kryvičy» drukavaŭsia niamiecki raźviedčyk Edmund Zuziemil, jaki vykonvaŭ rolu kuratara biełaruskaha ruchu ŭ akupavanaj hiermanskimi vojskami Vilni padčas Pieršaj suśvietnaj vajny.

Suhučnyja dumki vykazvaje Vacłaŭ Łastoŭski ŭ artykule «Ab «słavianstvie» maskaloŭ» (1926). Aŭtar padaje prykłady prysutnaści na terytoryi Rasii niesłavianskaha nasielnictva, kab pryjści da vysnovy, što «ciapierašniaja Vielikarusija — heta nie słavianski kraj», a vielikarusy — heta miešanina «finaŭ i tataraŭ». Dumka pra adroznaść biełarusaŭ i ruskich padmacoŭvajecca emacyjnym pasažam: «Pastaŭcie popleč mienčuka ź pienziencam i paraŭnajcie: dźvie saŭsim inšyja rasy ludziej!».

«Hipierbareja»

U svaim paetyčna natchnionym čytańni biełaruskaj historyi («Łabirynty») Vacłaŭ Łastoŭski atajasamlaje Kryviju (praradzimu biełarusaŭ) ź mifičnaj Hipierbarejaj, praradzimaj staražytnych aryjaŭ.

Paźniej, u akupavanym nacystami Miensku, u 1943 hodzie byŭ vydadzieny padručnik pa historyi «Biełaruś učora i siańnia» Jazepa Najdziuka. Tam sa spasyłkami na niamieckaha navukoŭca Paše śćviardžajecca, što praradzimaj aryjcaŭ była Biełaruś.

Janka Stankievič, jaki, u adroźnieńnie ad Vacłava Łastoŭskaha, zdoleŭ paźbiehnuć stalinskaha teroru, taksama musiŭ adaptavacca da realij Treciaha rejchu. U akupavanaj nacystami Prazie jon raspracavaŭ dla «kursaŭ biełarusaviedy» novy kurs historyi Biełarusi. U im pachodžańnie kryvičoŭ/biełarusaŭ naŭprost złučajecca z aryjskaj rasaj: biełarusy stali vynikam źlićcia słavian i bałtaŭ, dvuch «čystych» i «najbolej blizkich» aryjskich narodaŭ.

Naturalna, «čystyja aryjcy» biełarusy «najbalej raźniacca ad rasiejcaŭ, bo apošnija asłavianizavanyja finy i častkova asłavianizavanyja turka-tatary, značycca, zusim nie aryjcy».

Karotki reniesans aryjskaj prablematyki ŭ pracach biełaruskich historykaŭ pierapyniŭsia z parazaj Treciaha rejchu. Paśla Druhoj suśvietnaj rasavaja tematyka ŭ biełaruskich asiarodkach praktyčna źnikła, choć toj ža Janka Stankievič i praciahvaŭ intelektualnuju aktyŭnaść na emihracyi.

Ideałohija vuzkaha koła

Było b vialikaj pamyłkaj kazać, što biełaruskaja palityčnaja dumka ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa hruntavałasia na rasavaj idei. Koła jaje prychilnikaŭ zvodziłasia da łahiera Vacłava Łastoŭskaha i Janki Stankieviča dy častki nacyjanał-kamunistaŭ. I jano było dastatkova vuzkaje.

«Rasavy» śvietapohlad byŭ čužym dla bolšaści ŭpłyvovych pradstaŭnikoŭ biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu — bratoŭ Łuckievičaŭ, Adama Stankieviča i inšych. Jany trymalisia palityčnaj kancepcyi biełaruskaj nacyi, dla jakoj maje značeńnie śviadomaść asoby, a nie jaje kroŭ i pachodžańnie.

Choć na prafannym uzroŭni stereatypy čyścini kryvi i rasavaj vyšejšaści žyvyja dahetul — nadta ž jany prostyja i zručnyja ŭ karystańni, — ale vyjści na ŭzrovień školnych padručnikaŭ ci dziaržaŭnaj ideałohii hety rudymient kryvavaha XX stahodździa šancaŭ u Biełarusi siońnia, dziakuj bohu, nie maje.

***

Bałcki substrat

Mocny ŭdar pa ŭsprymańni biełarusaŭ jak «najčyściejšych słavian» naniesła tak zvanaja bałckaja teoryja etnahieniezu biełarusaŭ, jakuju ŭ 1960—1970-ja hady raspracavaŭ i abhruntavaŭ maskoŭski archieołah Valancin Siadoŭ. Pavodle hetaj teoryi, uźniknieńnie biełarusaŭ i ich adroźnieńnie ad ruskich i ŭkraincaŭ tłumačycca tym, što na terytoryi sučasnaj Biełarusi da prychodu słavianskich plamion žyli bałty. Słavianie kałanizavali terytoryi, raźmieščanyja na poŭnač ad Prypiaci, uklučajučy Vierchniaje Paniamońnie, Vierchniaje Padniaproŭje i Padźvińnie, i asimilavali bałtaŭ, jakija žyli tut raniej. Źmiešvańnie słavian z bałtami pryviało da farmavańnia biełaruskaha etnasu z usimi jaho asablivaściami, i takim čynam bałty nibyta adyhrali rolu substratu (padasnovy) u etnahieniezie biełarusaŭ.

Valancin Siadoŭ abapiraŭsia pieradusim na archieałahičnyja krynicy, ale pry hetym śćviardžaŭ, što i mnohija elemienty tradycyjnaj kultury i movy sučasnych biełarusaŭ majuć bałckija karani. Da takich elemientaŭ jon adnosiŭ pakłanieńnie vužam i kamianiam u tradycyjnaj relihii biełarusaŭ, žanočy hałaŭny ŭbor (namitku), niasšytaje pajasnoje adzieńnie (paniovu), łapci pramoha placieńnia, słupavuju techniku ŭźviadzieńnia pabudoŭ, šerah rys biełaruskaj fanietyki (ćviordy [r], akańnie).

Viadoma, bałckaja teoryja, jak i lubaja inšaja padobnaja, nie źjaŭlajecca iścinaj u apošniaj instancyi, u jaje jość niamała apanientaŭ. Ale ŭ sučasnym biełaruskim hramadstvie jana karystajecca niemałoj papularnaściu. Choć niekatoryja amatary historyi ŭmudrajucca paradaksalnym čynam adnačasova sumiaščać vieru i ŭ bałcki substrat, i ŭ najčyściejšuju słavianskaść biełarusaŭ.

 ***

Kali b Božačka daŭ biełarusam rohi

Uładzimir Karatkievič u apovieści «Dzikaje palavańnie karala Stacha» (1964) karotka pakazaŭ, choć i inšaskazalna, biełaruskija rasavyja «pošuki» ŭ časy Rasijskaj impieryi i ich mahčymy vynik: «U himnazii… nazyvali nas, hledziačy na movu baćkoŭ, «drievniejšiej vietvju russkoho plemieni, čistokrovnymi, istinno russkimi lud́mi». Voś jak, navat bolš ruskija, niž sami ruskija. Prapaviedavali b nam hetuju teoryju da pačatku hetaha stahodździa — abaviazkova b Biełaruś pierašybła Hiermaniju, a biełarusy zrabilisia b pieršymi hvałtaŭnikami na ziamli i pajšli b advajoŭvać u ruskich, jakija nie sapraŭdy ruskija, žyćciovy abšar, asabliva jašče kali b dobry Božačka daŭ nam rohi». 

• 35
• 4
• 7
• 3
• 2
• 1
• 0
• 1