Biełaruski Paŭlik Marozaŭ za svaje danosy atrymaŭ pucioŭku ŭ «Artek», ale i jaho los skłaŭsia trahična
Jak stalinski režym vykarystoŭvaŭ dziaciej, piša doktar histaryčnych navuk Alaksandr Hužałoŭski.
U 1930 hodzie na Usiebiełaruskim konkursie dziciačaj knihi premiju atrymała apovieść Alesia Jakimoviča «Pieramoha». Jaje hałoŭny hieroj, padletak Ściopka, paviedamlaŭ staršyni kałhasa pra škodnuju dziejnaść svajho baćki. Heta pieršy biełaruski tvor, jaki adkryta zaklikaŭ dziaciej da danosu na ŭłasnych baćkoŭ. Finał apovieści ščaślivy: atrymaŭšy 5 hadoŭ umoŭnaha źniavoleńnia, padkułačnik-baćka ŭstupiŭ u kałhas.
Stalinskaja ideałohija vychoŭvała «novaha čałavieka» — fizična i razumova raźvituju asobu, jakaja prytrymlivajecca pryncypaŭ kalektyvizmu, padparadkoŭvaje ŭłasnyja intaresy hramadskim i hatovaja achviaravać siabie i svaich rodnych u imia idei pabudovy biaskłasavaha hramadstva. Asabliva kaštoŭnym materyjałam dla sistemy byli dzieci dy padletki.
Savieckaja prapahanda stvarała vobraz Stalina jak kalektyŭnaha baćki. Jon, maŭlaŭ, padaravaŭ svaim synam i dočkam ščaślivaje dziacinstva, abaraniaje ich ad źniešniaj i ŭnutranaj pahrozy, a za heta patrabuje poŭnaj addanaści. Niazłomnaja vola i niepachisnaść u dasiahnieńni vysokaj mety pavinny byli stać uzoram dla ŭsich dziaciej krainy.
Takaja prapahanda davała plon. Toj čas naradziŭ niamała dziaciej, jakija fanatyčna vieryli ŭ Stalina, i hetaja viera była im važniejšaja za siamju.
Budziem jak Paŭlik!
U vieraśni 1932 hoda ŭ adnoj z dalokich uralskich viosak byŭ zabity pijanier Paŭlik Marozaŭ.
Z hetaha pačaŭ farmavacca kult pijaniera-pakutnika, jaki nie paškadavaŭ ułasnaha baćki dziela pabudovy «śvietłaha zaŭtra». Pra «mužny ŭčynak» Paŭlika školnikam raspaviadali na ŭrokach. Pra jaho składali paemy, pisali pieśni i navat opiery. Pravodziłasia kampanija zboru srodkaŭ na pomnik Marozavu pad devizam «Budziem jak Paŭlik».
Biełaruski pijanierski druk šmat pisaŭ pra Paŭlika Marozava, paviedamlaŭ i pra inšych pijanieraŭ-pakutnikaŭ, jakija, natchniŭšysia «podźviham» Paŭlika, danosili ŭ NKVD pra svajakoŭ. Heta pravakavała biełaruskich dziaciej na anałahičnyja ŭčynki. Litaratar Aleś Rylko, jaki naradziŭsia ŭ 1923 hodzie na Viciebščynie, raspaviadaŭ paśla Janku Brylu, što ŭ 1930-ja hady i jon, «načytaŭšysia dy nasłuchaŭšysia pra podźvih Paŭlika Marozava, pačaŭ sačyć za svaim baćkam». Kałhasny koniuch, baćka prynosiŭ časam kišeniu aŭsa, ź jakoha, rastoŭkšy ŭ stupie, maci varyła niejkuju poliŭku.
I voś adnojčy, pryjšoŭšy sa škoły, mały sieŭ pisać na baćku zajavu.
«Dumaŭ, dumaŭ, — uspaminaŭ jon potym, u piacidziasiatych, — a paśla jak stała mnie strašna, jak raspłakaŭsia ja za stałom!..»
U 1937 hodzie prapahandysty KP(b)B zdoleli narešcie znajści i raskrucić svajho «Paŭlika Marozava». Im staŭ 14-hadovy vučań 2-j barysaŭskaj ruskaj škoły, pijanier, vydatnik i syn šaŭca Miejer Mierkind.
Miejer Mierkind — «Paŭlik Marozaŭ» z Barysava
U 1936 hodzie pry dapamozie inšaha školnika, jaki dobraachvotna dapamahaŭ milicyi, Miejera zavierbavali.
Cisnuli na padletkavaje abvostranaje pačućcio spraviadlivaści, nieciarpimaść da kryvadušnaści i falšu. Paśla razmovy pra «pieravychavańnie złačyncaŭ, što źjaŭlajecca adnoj z najvažniejšych umoŭ pabudovy sacyjalistyčnaha hramadstva», chłopiec pahadziŭsia danosić na svajho baćku.
Mierkinda-starejšaha barysaŭskaja milicyja daŭno padazravała ŭ suviazi z kantrabandystami: chadzili čutki, što šaviec robić i pradaje abutak z kantrabandnaj skury. Jak u sapraŭdnym detektyvie, Miejer sačyŭ za baćkam, padsłuchoŭvaŭ jaho razmovy, tajemna sustrakaŭsia z ahientami kryminalnaha vyšuku, kab pieradać infarmacyju. Samaje hałoŭnaje — jon znajšoŭ u chacie rečavyja dokazy złačynstva: schovanki z kantrabandnymi skurami.
Zhadki pra hetu historyju pakinuŭ tahačasny apieratyŭny ŭpaŭnavažany kryminalnaha vyšuku Stara-Barysava Vasil Bryžeŭski (jaho ŭspaminy apublikavaŭ krajaznaviec Andrej Cisiecki). Bryžeŭski piša, što razumieŭ śmiarotnuju niebiaśpieku dla svajho małaletniaha ahienta. Kali b kantrabandysty jaho vykryli, jaho nie paškadavali b. Tamu ŭ abmien na piśmovuju zajavu ab niezakonnaj dziejnaści baćki barysaŭskaja milicyja dała Miejeru harantyi kanfidencyjnaści. Jamu taksama abiacali nie pryciahvać u jakaści śviedki padčas sudovaha pracesu. Adnak harantyi akazalisia pustymi słovami.
Paśla aryštu kantrabandystaŭ i Mierkinda-starejšaha kiraŭnictva BSSR vyrašyła zrabić praces adkrytym. 11 maja 1937 hoda ŭ pierapoŭnienaj zale Doma sielanina barysaŭski sud pačaŭ słuchańnie spravy. Bryhadzira šavieckaj arcieli «Čyrvony voin» Lejbu Mierkinda abvinavačvali ŭ kradziažy skurtavaraŭ, vyrabie abutku i prodažy pa śpiekulatyŭnych cenach.
Da taho času partyjnyja prapahandysty ŭžo prapanavali sudu inšuju viersiju padziej, jakaja hieraizavała dziejańni pijaniera. Tak, karespandent «Źviazdy» paviedamlaŭ ź pierapoŭnienaj zały suda: «Miejer Mierkind jašče ŭ 1936 hodzie zajaviŭ milicyi ab złačynstvie baćki, ale milicyja nijakich mier nie prymała. U pačatku 1937-ha pijanier Mierkind pryjšoŭ da ŭpaŭnavažanaha krymvyšuku i, raskazaŭšy padrabiazna pra złačynstvy baćki, dadaŭ: «Kali i na hety raz budziecie maŭčać, ja vykryju i vas pierad hałoŭnym kiraŭnictvam milicyi».
Miejera abaviazali vystupać na sudzie ŭ jakaści śviedki suprać ułasnaha baćki.
Pavodle słoŭ karespandenta «Źviazdy», dziakujučy jahonamu vystupu sudu ŭdałosia vyjavić i novych fihurantaŭ dla kryminalnych spraŭ.
Praces barysaŭskich kantrabandystaŭ-śpiekulantaŭ šyroka aśviatlaŭsia ŭ biełaruskim druku. U kožnym repartažy ŭpor rabiŭsia na «hieraičnym učynku» barysaŭskaha padletka, za jaki jon atrymaŭ pucioŭku na adpačynak u pijanierskim łahiery «Artek». Hazieta «Pijanier Biełarusi» adkrytym tekstam nazvała chłopca «biełaruskim Paŭlikam Marozavym».
Zamiest baćkoŭ — pročyrki
Mierkind-starejšy atrymaŭ praciahły termin źniavoleńnia i prapaŭ u HUŁAHu.
A Miejera paśla viartańnia z «Arteka» pieradali na vychavańnie ŭ viciebski dziciačy dom. U apošni pieradvajenny hod jon pastupiŭ vučycca ŭ Minski piedinstytut. A ŭ žniŭni 1941-ha Miejer Mierkind zahinuŭ na froncie, kaža barysaŭski krajaznaŭca Alaksandr Razenblum. Paviedamić pra heta nie było kamu, bo ŭ jahonych dakumientach u hrafach «baćka» i «maci» stajali pročyrki…
* * *
Paŭlik Marozaŭ (1918—1932) naradziŭsia i pražyŭ svajo karotkaje žyćcio ŭ siale Hierasimaŭka na Urale (ciapierašniaja Taŭdzinskaja haradskaja akruha Śviardłoŭskaj vobłaści Rasii). Jahony baćka, Trafim Marozaŭ, byŭ pavodle pachodžańnia biełarusam, jaki pierasialiŭsia ŭ Hierasimaŭku razam ź siamjoj u 1910 hodzie, padčas praviadzieńnia stałypinskich ahrarnych reformaŭ.
Trafim byŭ staršynioj Hierasimaŭskaha sielsavieta, a Pavieł — kiraŭnikom miascovaj pijanierskaj arhanizacyi. Padčas kalektyvizacyi Trafim Marozaŭ vydavaŭ raskułačanym daviedki, jakija dazvalali im paśla pakinuć miesca vysyłki. Za heta jaho asudzili — nibyta paśla danosu syna. Za danos Paŭła razam z małodšym bratam Fiodaram zabili svajaki.
Siońnia sapraŭdnaść aficyjnaj viersii śmierci Paŭlika Marozava padviarhajecca sumnievam. Całkam vierahodna, što kryvavy kanflikt, jaki sapraŭdy mieŭ miesca ŭ siamji Marozavych, uźnik na bytavoj, a nie ideałahičnaj hlebie. Jak by tam ni było, hetuju trahiedyju ŭziała na ŭzbrajeńnie savieckaja prapahanda i napoŭnicu vykarystała ŭ svaich intaresach.
* * *
Dziaržzakaz na danosy
Hałoŭny hieroj paemy Andreja Aleksandroviča «Ščaślivaja daroha» (1934), syn kułaka Hryška, paviedamlaje orhanam pra baćku i starejšuju siastru, jakaja pasprabavała ŭciačy ad kalektyvizacyi ŭ Polšču. U vyniku Hryšku pieradali ŭ internat, a jahonyja aryštavanyja baćka i siastra źnikli ŭ nietrach HUŁAHa. Padobny sumny los napatkaŭ i hieroja dramy Eduarda Samujlonka «Pahibiel voŭka» — leśnika Bahdana Charkieviča, jakoha publična vykryła jak «dyviersanta i kłasavaha voraha» dačka-studentka.
***
Kałychanka Edzi Ahniaćviet
Edzi Ahniaćviet u tyja hady napisała takuju kałychanku:
Śpi, dačuška maja Vala,
I ravieśnik tvoj Vitalij,
Vas ža lubić mudry Stalin.
Chaču, kab vy padrastali,
Pierad vami ščaścia dali,
Vas ža lubić mudry Stalin.
Kalehi-piśmieńniki padazravali, što Ahniaćviet była adnoj z tych, pa čyich danosach byli aryštavanyja dziasiatki ludziej.
Kamientary