Nia siłaj, a rozumam

Historyki dziviacca: u 1920 hodzie upiaciora mienšaje polskaje vojska zdoleła spynić balšavickuju vajennuju mašynu. Bo Piłsudzki mieŭ takuju dakładnuju infarmacyju pra voraha, jakoj da jaho nia mieŭ nivodzin pałkavodziec ni ŭ adnoj vajnie. Hutarka z polskim historykam Hrehažam Novikam pra nieviadomyja staronki polska-savieckaha kanfliktu. Vajny, jakaja abumoviła los Biełarusi na XX stahodździe. Jana dvojčy prakaciłasia cieraz krainu i pakinuła pa sabie pasiečany papałam kraj. Toj padzieł adhukajecca ŭ nas dahetul.

Uniknuć u sytuacyju praciŭnika

— U 1920-m nad Visłaj zdaryŭsia cud?

— Ja nie lublu vyrazu «cud nad Visłaj». Heta prapahandyscki štamp, vydumany praciŭnikami Piłsudzkaha. Jany ŭnušali, što Varšavu ad Tuchačeŭskaha vyratavali nia talent pałkavodcaŭ, siła i patryjatyzm armii, a tolki ŭmiašańnie vyšejšaj siły. Ale pryznajusia, što i mnie polska-balšavickaja vajna časam zdavałasia łancuhom zvyšnaturalnych padziej. Tak, 5 sakavika 1920 h. polskaja armija ažyćciaŭlaje składanuju Mazyrskuju aperacyju. Uładzisłaŭ Sikorski (u toj čas kamandujučy Paleskaj bryhadaj, zatym — 3-j i 5-j armijami. — «NN») atrymaŭ zahad raździalić dva rasiejskija franty — u Biełarusi i va Ŭkrainie. Adnosna nievialikimi siłami jon atakavaŭ balšavickija atrady na Paleśsi.

— Vajenny hienij.

— I heta taksama. Inšy prykład. Vierasień 1920-ha. Pačatak vialikaj bitvy nad Niomanam. Vydzielenaja polskaja hrupoŭka abyšła balšavickija pazycyi praz terytoryju Litvy i spyniłasia ŭ Rudnickaj puščy. Ciarpliva čakaje, pakul saviety pačnuć adstupać. Jak tolki prychodzić zahad ab viartańni dla rasiejskaha boku, našy rušać na ich tyły.

— Vy nia vierycie ŭ hienij pałkavodcaŭ?

— Na vajnie ŭsio vyrašaje vypadak. U 1920 h. mahčymaści avijacyjnaj raźviedki byli abmiežavanyja. Dakładna było nieviadoma, dzie niepryjaciel i što jon źbirajecca rabić. Tamu štaby staralisia ŭniknuć u sytuacyju praciŭnika i pradkazać jaho dziejańni. Maneŭranaja vajna tady nahadvała pajadynak, u jakim u praciŭnikaŭ zaviazany vočy. Ale našy vojski ŭvieś čas paśpiachova atakavali ci ŭchilalisia ad udaru. Našy štaboŭcy viedali značna bolš, čym nam zdavałasia.

Pieramoha čałaviečaha rozumu

— Adkul takija vysnovy?

— Ja pracuju ŭ hrupie na čale z pałkoŭnikam Markam Tarčyńskim, jakaja vyvučaje i vydaje dakumenty polska-savieckaj vajny. Kali my čytali štodzionnyja «Zvodki ab niepryjacielskaj sytuacyi», što pieradavała polskaje kamandavańnie, to zadumalisia: adkul takaja vialikaja kolkaść źviestak pra Čyrvonuju armiju? Potym ja natrapiŭ na dakument kanca lipienia 1920 h. Najdramatyčniejšy momant vajny — a tut šeść polskich radyjostancyj zaryjentavany vyklučna na pierachvat.

— Što tut dziŭnaha?

— Va ŭsioj polskaj armii było ŭsiaho 26 palavych radyjostancyj, i raptam šeść ź ich stali vykarystoŭvacca vyklučna dla pryjomu! Heta nieracyjanalna! Bo radyjostancyi słužać pierš za ŭsio dla padtrymańnia suviazi pamiž vajskovymi adzinkami! Usio vyhladaje pa-inšamu, kali pryniać hipotezu, što hetyja šeść radyjostancyj ažyćciaŭlali pierachvat aperacyjnaj karespandencyi Pieršaj konnaj armii S.Budzionnaha, što miełasia z paŭdniovaha ŭschodu (u savieckaj i biełaruskaj histaryjahrafii — Paŭdniova-Zachodni front. — «NN») atakavać polskija vojski, jakija hrupavalisia pad Viepšaj. Kali hetyja šeść radyjostancyj byli ŭklučany na pierachvat, značyć, my mieli mahčymaść pryniatyja radyjodepešy rasšyfravać. Tady ja mieŭ užo amal 100-pracentnuju ŭpeŭnienaść. Nie chapała dokazaŭ.

— I Vy ich znajšli.

— Zdaryŭsia čarhovy cud. Pałkoŭnik Zyhmunt Kozak z Centralnaha vajennaha archivu raskazaŭ mnie pra jašče nie apracavanyja dakumenty polskaj vajennaj raźviedki 1920 h. Tam byli rasšyfravanyja pry dapamozie Biuro šyfraŭ polskaha Druhoha adździełu Hienštabu savieckija radyjodepešy. Ciažka ŭjavić sabie bolš pierakanaŭčy dovad taho, što polskija kryptaanalityki ŭzłamali savieckija šyfravalnyja klučy.

Pišacca «kiepska» — čytajecca «dobra»

— Kolki takich dakumentaŭ zachavałasia?

— Niekalki tysiač rasšyfravanych depeš. Miarkuju, što ich było značna bolš, ale nia ŭsie zachavalisia. Tak, historyki, što zajmajucca vajnoj 1920 h., zhadvali, što naša raźviedka pierachoplivała infarmacyju i dakumenty balšavikoŭ, ale ličyłasia, što heta byli adzinkavyja vypadki. Da taho ž zvyčajna ŭkazvałasia, što jany byli adkrytyja i tolki miescami šyfravanyja.

Tym časam znojdzienyja dakumenty śviedčać, pa-pieršaje, ab tym, što našy kryptaanalityki zdoleli ŭzłamać rasiejskija šyfry. Pa-druhoje — što raźviedka praciŭnika viałasia metadyčna: ažyćciaŭlaŭsia ŭlik niepryjacielskich vajskovych adzinak, asabovaha składu, uzbrajeńnia, nastrojaŭ. Źviestki raźmiarkoŭvalisia pa papkach u adpaviednaści z padziełam na franty, armii i dyvizii. Depešy pachodziać z roznych uzroŭniaŭ kamandavańnia — ad štaboŭ dyvizij, karpusoŭ i armij da kamandziraŭ frantoŭ, ale traplajucca taksama karespandencyi najvyšejšaha ŭzroŭniu — kamandavańnia Čyrvonaj armii. Heta vyklikaje zabaŭnyja paraŭnańni.

— Što pišuć tyja, chto na samym viersie, a što tyja, chto nižej?

— Tak. U kalekcyi poŭna rasšyfravanych depeš Dniaproŭskaj flatylii 1919—1920 h. Kamandziry nižejšaha źviana dakładvajuć, što panuje tyf, hoład, sałdaty nia majuć abmundziravańnia, buntujuć. Jany nia chočuć iści ŭ boj, bo niama botaŭ, a na dvare listapad. Partyzanskija atrady, utvoranyja sialanami, atakujuć patruli, jakija rekvizujuć žyviołu. Aficery lutujuć, što niama čaho jeści, a im tym časam zahadvajuć pravieści «partyjny tydzień» z nahody hadaviny revalucyi. A jaki rapart idzie da vyšejšaha kamandavańnia? Što nastroi vydatnyja, bajavaja hatoŭnaść vysokaja, a miascovaje nasielnictva padtrymlivaje balšavikoŭ, bo znachodzicca pad pryhniotam polskich panoŭ.

Dobryja ŭzłomščyki pachodziać z polietničnych krain

— My viedajem, chto rasšyfravaŭ kod «Enihma» — superskładanyja nacysckija kody. Ale chto ŭzłamaŭ šyfry balšavikoŭ?

— Pieršym tut varta zhadać Juzafa Rybaka — da Pieršaj suśvietnaj vajny kapitana raźviedki aŭstra-vuhorskaj armii. Piłsudzki razhledzieŭ u im palaka-patryjota i, kali paŭstała niezaležnaja Polšča, zabraŭ Rybaka ź Vieny i pastaviŭ na čale Centralnaha kamandavańnia polskaj vajennaj raźviedki. U dapamohu naznačyŭ adnaho sa svaich najbližejšych paplečnikaŭ — publicysta, pierakładčyka, u budučyni ministra finansaŭ Ihnacyja Matušeŭskaha. Hetyja dvoje razam utvaryli hrymučuju sumieś. Padpałkoŭnik Rybak zaverbavaŭ u polskuju raźviedku majora Karala Bałdeskuła. Padčas Pieršaj suśvietnaj vajny jon byŭ šefam radyjoraźviedki dziaržaŭ Traistaha sajuzu na Ŭschodnim froncie.

— Bałdeskuł — niejkaje dziŭnaje proźvišča.

— Rumynskaje, ale jon naradziŭsia la Kałamyi (ukrainskaje Prykarpaćcie. — «NN»). Moža, pa pachodžańni rumyn, moža, hucuł, a moža, usiaho patrochu? U 1918 h. pa raspadzie Aŭstra-Vuhorščyny jon abviaściŭ siabie palakam. Vałodaŭ polskaj, ukrainskaj, niamieckaj, francuskaj movami, nie vałodaŭ tolki rasiejskaj.

— U kamandavańni armii radyjoraźviedka i kryptahrafija apynulisia na naležnym uzroŭni.

— Heta praŭda. Naprykład, hienijalny matematyk, kapitan Viktar fon Maršeseci ŭzłamaŭ padčas Pieršaj suśvietnaj vajny bolšaść šyfraŭ carskaj armii. Bałdeskuł byŭ tady pravaj rukoj pałkoŭnika Maksa Ronhie, kiraŭnika aŭstra-vuhorskaj raźviedki. Padčas Druhoj suśvietnaj vajny bolšaść aficeraŭ aŭstryjskaj raźviedki sustrelisia ŭ Abvery (niamieckaja raźviedka. — «NN»), a Maks Ronhie apynuŭsia ŭ kanclahiery Dachaŭ, bo Hitleru słužyć nie chacieŭ.

Šmatnacyjanalnaja imperyja była cudoŭnym asiarodździem dla kryptolahaŭ i kryptaanalitykaŭ.

— Chiba moža być niejkaje specyjalnaje asiarodździe dla kryptolahaŭ?

— Specyjalist pa historyi kryptahrafii, prafesar Oksfardzkaha ŭniversytetu Devid Kahan, aŭtar knihi «Ŭzłomščyki kodaŭ», śćviardžaŭ, što dobryja specyjalisty pachodziać z polietničnych i multykulturnych krain. Bo tam musiać być universytety z vysokim uzroŭniem vykładańnia matematyki i siaho-taho jašče: tam pavinna pisacca muzyka. Pavodle Kahana, najlepšyja ŭ kryptahrafii — italjancy, aŭstryjcy i palaki. Bo matematyka — heta lahičnaje myśleńnie, a muzyka — heta sfera ŭjaŭleńnia.

— A što zdaryłasia z Bałdeskułam?

— U 1922 h. jon pajšoŭ u adstaŭku — i źnik. Apošniaja zhadka ab im tyčycca 1934 h., kali Bałdeskuł byŭ aficeram zapasu. Niemcy ŭ 1942 h. namahalisia jaho adšukać, ale tak i nie znajšli. Moža, pamior, a moža, uciok.

Hienij rasšyfroŭki

— Vierniemsia da zaradžeńnia radyjoraźviedki.

— Uviesnu i ŭletku 1919 h. Bałdeskuł stvaryŭ sietku radyjoprasłuchoŭvańnia. Zaverbavaŭ svaich kaleh z aŭstryjskaj raźviedki. Ale była prablema: brakavała kryptaanalityka — specyjalista pa šyfrach, jaki viedaŭ by rasiejskuju movu. Nieŭzabavie padviarnuŭsia kandydat. Zvaŭsia Jan Kavaleŭski, pachodziŭ jon z Łodzi, dzie skončyŭ handlovy technikum. Pierad I suśvietnaj vajnoj vyvučaŭ chimiju ŭ Lježy (Belhija). Padčas vajny słužyŭ u rasiejskich inžynernych vojskach, zatym byŭ kiraŭnikom adnaho z atradaŭ Polskaj vajskovaj arhanizacyi va Ŭkrainie. Vajavaŭ pad Kanievym, u dyvizii hienerała Žalihoŭskaha zrabiŭsia načalnikam raźviedki. Užo tady cikaviŭsia ŭkrainskimi šyframi na Padolli. U žniŭni 1919 h. trapiŭ u raźviedvalnaje biuro.

— Adkul u chimika zacikaŭlenaść kryptahrafijaj?

— Heta byŭ niezvyčajny linhvistyčny i matematyčny talent. Kavaleŭski viedaŭ francuskuju, niamieckuju, rasiejskuju i ŭkrainskuju movy. Mieŭ niejmaviernuju fatahrafičnuju pamiać. Kali ŭ kancy 1920-ch jon staŭ ataše ŭ SSSR, pa pamiaci malavaŭ vajennuju techniku na paradach na Krasnaj płoščy. Z usimi padrabiaznaściami.

Užo ŭ emihracyi ŭ Vialikabrytanii — kali adznačałasia stahodździe paŭstańnia 1863 h. — Kavaleŭski rasšyfravaŭ karespandencyju paŭstanckaha ŭradu R.Traŭhuta. Hetyja šyfrahramy lažali ŭ archivie z XIX st., i nichto nia moh ich pračytać — jany byli zašyfravanyja nadzvyčaj składanym «niazłomnym» kodam, kluč da jakoha zahinuŭ.

Talent Kavaleŭskaha, mahčyma, nie prajaviŭsia b, kali b nia šlub adnoj dziaŭčyny. U žniŭni 1919 h. načnoje dziažurstva ŭ šyfravalnaj sekcyi nios siabar Kavaleŭskaha paručnik Stanisłaŭ Sroka, ale ŭ jaho siastry było viasielle. Kavaleŭski zhadziŭsia padmianić. Nočču pajšli materyjały z radyjoprasłuchoŭvańnia, siarod ich — adkrytyja i zašyfravanyja rasiejskija depešy. Heta byli depešy, zašyfravanyja ŭ formie ličbavych hrup. Jak byccam niechta pierasyłaŭ pieramiašanyja numary z telefonnaj knihi, ale biaz proźviščaŭ. Kavaleŭskamu było nudna na tym načnym dziažurstvie, i jon vyrašyŭ zaniacca niečym nakštałt kryžavanki. Jon uziaŭ za asnovu rasiejskaje słova «divizija» i pačaŭ prymiarać jaho da asobnych frahmentaŭ šyfrahram.

— Čamu mienavita «divizija»?

— Trojčy paŭtarajecca litara «i». Takim čynam jamu ŭdałosia znajści hałosnuju i try zyčnyja. Hetyja litary ciapier treba było nakłaści na šyfravalnuju rašotku, što nahadvała tablicu množańnia. Rasiejski šyfr byŭ davoli prosty, jaho asnoŭnyja pryncypy źjavilisia ŭ XVII—XVIII st. Paźniej naležała adpaviednym čynam raśpisać vialikuju partyju šyfrahram na hrupy i daśledavać ich tak zvanym metadam častotnaści, h.zn. paraŭnać častatu asobnych symbalaŭ u šyfrahramie z charakternaj dla dadzienaj movy častatoj užyvańnia tych ci inšych litar.

Pad ranicu Kavaleŭskamu ŭdałosia ŭzłamać pieršy šyfravalny kluč. Jon pachvaliŭsia znajomym — i ŭ štabie pašyryłasia viestka, što jość taki zuch, jaki dziela zabavy łamaje rasiejskija šyfry. Tak u pieršuju šlubnuju noč pani Sroki naradziłasia novaja polskaja škoła kryptaanalizu.

Kavaleŭski nieŭzabavie ŭzłamaŭ klučy nia tolki balšavikoŭ, ale i biełahvardziejcaŭ, ukrainskija klučy, a paźniej zacikaviŭsia čechasłavackimi, litoŭskimi i pierš za ŭsio niamieckimi šyframi. Z časam jon pryciahnuŭ da pracy prafesaraŭ Lvoŭskaha i Varšaŭskaha ŭniversytetaŭ. Pad kaniec vajny polskija šyfravalščyki razhadvali rasiejskija depešy chutčej, čym sami rasiejcy.

Bić tam, dzie najmacniej zabalić

— Jakoje značeńnie mieŭ uzłom šyfraŭ?

— Heta možna paraŭnać z hulnioj u pokier, kali hulnia idzie na žyćcio, a za śpinaj adnaho z hulcoŭ pastavili lustra. Lustra — heta radyjoraźviedka. Zrazumieŭšy heta, ja pa-inšamu pahladzieŭ na chod vajny 1920 h. Ciapier ja viedaju nia tolki vyniki, ale j matyvy polskich rašeńniaŭ. Naprykład, znakamitaja narada ŭ Belvedery 15 vieraśnia 1919 h., u jakoj — jak śćviardžaje bijahrafija Piłsudzkaha — upieršyniu źjaviłasia ideja vyrašalnaha boju z Rasiejaj, padtrymki va Ŭkrainie Piatlury dy paźniejšaha pachodu na Kijeŭ. Udzielničali ŭ joj načalnik štabu, pałkoŭnik Stanisłaŭ Haler (uviesnu 1940 h. hienerał Stanisłaŭ Haler budzie rasstralany NKVD u Charkavie. — «NN»), major Ihnacy Matušeŭski, blizki paplečnik Piłsudzkaha Bahusłaŭ Miedziński (paźniej — ministar va ŭradach Piłsudzkaha i Bartla, apošni maršałak pieradvajennaha Senatu. — «NN»), jaki pakinuŭ zapis z toj sustrečy.

— Heta tady Matušeŭski ŭ eŭfaryi skazaŭ, što my možam navat iści na Maskvu? Šmat chto z historykaŭ pisaŭ, što polskija palityki stracili hałavu.

— Matušeŭski nia byŭ schil-nym da ekzaltacyi. Razmova adbyłasia 15 vieraśnia. Z dakumentaŭ vynikaje, što pieršaja vialikaja partyja savieckich depeš Paŭdniovaj hrupoŭki XII armii była rasšyfravanaja 12 vieraśnia — i jakraz tady Kavaleŭski padrychtavaŭ rapart dla načalnika Hienštabu. Pra ŭskryćcio šyfraŭ praciŭnika musiła być prainfarmavanaje vyšejšaje načalstva — mienavita tyja ludzi, jakija ŭdzielničali ŭ naradzie 15 vieraśnia. Jakraz tady da ich dajšła infarmacyja — majem lusterka, viedajem, što robić praciŭnik. Piłsudzki i jahonyja surazmoŭniki viedajuć, što vajna z balšavickaj Rasiejaj niepaźbiežnaja, i vyrašajuć, jak hetaje lustra vykarystać.

— Matušeŭski havoryć: my takija mocnyja, što možam iści na Maskvu.

— Pisudzki adkazaŭ: «Na Maskvu nia pojdziem, bo što nam u Maskvie rabić? Maskali zastanucca maskalami. My musim udaryć tam, dzie im najmacniej zabalić». Tym čułym miescam Rasiei była ŭ toj čas — i zastajecca pa siońnia — Ukraina.

— Dla Polščy ŭźniknieńnie niezaležnaj Ukrainy — sprava žyćcia i śmierci. Ź Pierajasłaŭskaj rady raspačaŭsia praces zaniapadu Rečy Paspalitaj i ŭmacavańnia imperskaj mahutnaści Rasiei.

— U 1923 h. na lekcyi ŭ Vyšejšaj vajennaj škole Piłsudzki skazaŭ, što pytańnie niezaležnaj Ukrainy — dla Polščy sprava i palityčnaja, i stratehičnaja. Pa-pieršaje, biez Ukrainy Rasieja nia budzie vialikaj dziaržavaj, pa-druhoje, Polšča nia ŭ stanie ŭtrymać raźlehłaha amal na dźvie tysiačy kilametraŭ frontu z Rasiejaj. Kali ŭźniknie niezaležnaja Ŭkraina, častku hetaha frontu jana voźmie na siabie. Pamiatajecie, što skazaŭ V.Juščanka: niama volnaj Ukrainy biaz volnaj Polščy, jak niama volnaj Polščy biaz volnaj Ukrainy? Tady było toje samaje. Tolki ciapier jość šaniec, što ŭdasca realizavać zapaviet maršała Piłsudzkaha.

— Ale z Ukrainaj hodam raniej palaki viali kryvavuju vajnu za Lvoŭ.

— Ukraincaŭ nacyjanalnyja demakraty (endeki) i bolšaja častka hramadztva nazyvali tady «hajdamakami». Mała chto surjozna staviŭsia da ich pretenzij na dziaržaŭnaść. Ale Piłsudzki razvažaje tak: navat našy samyja kryvavyja sutyčki tyčylisia miažy — dalej na ŭschod ci dalej na zachad jaje pasunuć. Havorka išła pra toje, kamu budzie naležać Lvoŭ ci Kamianiec-Padolski (na ich pretendavali palaki) abo Chiełm, Pšemyśl (na jakija pretendavali ŭkraincy). U kanflikcie z Rasiejaj pytańnie zaŭsiody stajała značna hłybiej — pra isnavańnie cełaha narodu, pra źviadzieńnie Polščy da roli blizkaha zamiežža — sfery ŭpłyvaŭ, «pryviślenskaha kraju».

Stratehija Piłsudzkaha

— Sapraŭdy Piłsudzki viedaŭ usio? Adkul takaja ŭpeŭnienaść?

— Kali polskaja radyjoraźviedka ažyćciaŭlała pierachvat va Ŭkrainie i ŭskryła pieršyja šyfry, čamu b joj nie zrabić hetaha ŭ Biełarusi? I tut i tam rasiejcy prymianiali adnolkavyja šyfry. Načalnikam raźviedki litoŭska-biełaruskaha frontu byŭ pałkoŭnik Juzaf Bek — paźniej kiraŭnik MZS (1932—1939). Jon u studzieni 1920-ha telehrafavaŭ u Viarchoŭnaje kamandavańnie ab «uzrosłaj aktyŭnaści savieckich stancyj», ab «pryjomie cełaj masy radyjodepeš niesumnienna aperatyŭnaha źmiestu» i nahadvaŭ pra nieabchodnaść nakiravać u kamandavańnie frontu specyjalistaŭ pa radyjoraźviedcy.

Plus infarmacyjnyja paviedamleńni II adździełu Viarchoŭnaha kamandavańnia ab sytuacyi na ŭsich frantach, uklučana ź litoŭska-biełaruskim, z pačatku 1920 h. robiacca nadzvyčaj detalovyja. Padrabiazna padajecca asabovy skład da ŭzroŭniu pałka, rody ŭzbrajeńnia, kalibry artyleryi, chod biahučych pierahrupovak, uzajemazamien, papaŭnieńniaŭ.

— Hetuju infarmacyju mahli sabrać polskija raźviedčyki abo jana mahła pastupić ad dezerteraŭ.

— Šmat infarmacyi polskaja raźviedka atrymlivała ad sałdat — palakaŭ i rasiejcaŭ, jakija pierajšli na procilehły bok. Ale tak zvanaja asabovaja raźviedka nie mahła raŭnamierna achapić usiaho frontu. Kolki musiła być špijonaŭ, kab polski bok viedaŭ, chto kamanduje, chto źjaŭlajecca palityčnym kamisaram, u jakim stanie znachodziacca vajskovyja adzinki, jakija plany? Hrupavańnie rasiejskich vojskaŭ na froncie z taho času identyčna adlustroŭvałasia na rasiejskich i polskich štabnych kartach…

Kali ja daśledavaŭ dakumenty, padumaŭ: «Kali b Lenin i Trocki, Stalin i Budzionny, a taksama kamandujučyja frantami ŭ Biełarusi j va Ŭkrainie byli ahientami polskaj vajennaj raźviedki, jany i to nie byli b takija efektyŭnyja, bo nia mieli takich detalovych źviestak». Piłsudzki mieŭ takuju dakładnuju infarmacyju, jakoj da jaho nie vałodaŭ nivodzin pałkavodziec ni ŭ adnoj vajnie. I jon vydatna vykarystoŭvaŭ jaje nia tolki ŭ vajennych dziejańniach, ale i ŭ pryniaćci palityčnych rašeńniaŭ.

— Jak?

— My padychodzim da padziei, jakaja historykami — u zaležnaści ad ich sympatyj — traktavałasia ci jak hienijalny chod, ci jak źbieh akaličnaściaŭ. Pad vielizarnym palityčnym naciskam Piłsudzki ŭ sakaviku 1920 h. paviedamiŭ rasiejskamu boku, što mirnyja pierahavory z balšavikami raspačnie, ale ŭ jakaści miesca ich praviadzieńnia prapanavaŭ Barysaŭ za Mienskam. Tyja adkazali: moža, sustreniemsia ŭ lubym inšym miescy, ale tolki nie ŭ Barysavie. Piłsudzki adkazvaje: Barysaŭ — mienavita takoje «luboje miesca».

— Pra što havorka?

— U studzieni 1920 h. Piłsudzki pačaŭ atrymlivać infarmacyju, što kamandavańnie Čyrvonaj armii pieramiaščaje na polski front atrady z Kaŭkazu, z-nad Donu, Urału. Dziela čaho hetaja kancentracyja? Kab pačać mirnyja pierahavory? Piłsudzki vyrašyŭ heta skarystać. Polskaja raźviedka ŭstanaviła, što ŭ Barysavie skancentravana ciažkaja artyleryja. Takaja siła vykarystoŭvałasia dla praryvu frontu, a ŭtaić jaje było dosyć ciažka. Barysaŭ złučany čyhunačnaj mahistrallu sa Smalenskam, i na hetaj mahistrali ŭ sakaviku 1920 h. źjavilisia dva novyja anhielskija bronieciahniki, adbityja ŭ Dzianikina.

Piłsudzki, kažučy balšavikam: «Panovie, parazmaŭlajem pra mir u Barysavie», — havoryć jak u pokiery: «Uvaha, praviaraju». Praciŭnik adkazaŭ: «Pas». Tady Piłsudzki pierakanaŭsia, što Trocki i Lenin tolki puskajuć pył u vočy z svaim miram, a sami rychtujucca da vajny.

Piłsudzkamu i biełarusam nie chapiła troch dzion

— Adnak rasiejcy da siońnia nastojvajuć, što chacieli miru.

— U 1990-ja Andžej Novak ź Jahielonskaha ŭniversytetu znajšoŭ u rasiejskich archivach datavany siaredzinaj studzienia 1920 h. rasiejski plan vajny z Polščaj. Piłsudzki mieŭ racyju. Viedajučy pra kancentracyju balšavickich vojskaŭ, jon musiŭ sam nanieści papieradžalny ŭdar. 25 krasavika pačaŭsia Kijeŭski pachod.

— Piłsudzki atakavaŭ na poŭdni. Rušyŭ u napramku Kijeva, tady jak savieckija siły pad kamandavańniem Tuchačeŭskaha kancentravalisia ŭ Biełarusi.

— Jon nie pamyliŭsia. Polska-ŭkrainski nastup na Kijeŭ pačynajecca 25 krasavika. Dvuma dniami raniej Piłsudzki atrymlivaje daniasieńnie radyjoraźviedki, što ŭ rajonie Viciebsk—Vorša—Połacak prasłuchoŭvańnie zarehistravała piać novych balšavickich radyjostancyj, raźmieščanych u hłybokim tyle. Tady jany jašče nie pracavali, tolki ŭtvaryli sietku. Na nastupny dzień Viarchoŭny hałoŭnakamandujučy daviedaŭsia, što tam dziejničaje ŭžo nia piać, a dziesiać stancyj — što, z usiaho vidać, śviedčyła pra dva kamandavańni armij i kala vaśmi dyvizij. Heta byli novyja siły Tuchačeŭskaha, jakija tajemna hrupavalisia dla vajny z Polščaj. Piłsudzki vyrašyŭ pieraškodzić hetamu, niahledziačy na toje, što 25 krasavika pačałasia ŭkrainskaja aperacyja. Polskija lehijony musili ŭdaryć pa armii Tuchačeŭskaha — metad pakrokavaha nastupleńnia z poŭdnia ŭ paŭnočnym napramku. Hałoŭny nastup u Biełarusi mieŭsia pačacca 17 traŭnia z poŭdnia na poŭnač u kirunku Mahilova, Voršy, a moža, i Połacku. Atakavać musili atrady, zhrupavanyja na poŭdni Biełarusi, a taksama vysłabanienyja z kijeŭskaj aperacyi i pieramieščanyja čyhunkaj. Tuchačeŭskamu daviałosia b tady adbivać ataku z tyłu, i jon apynuŭsia b u ciažkim stanoviščy. Adnak, reahujučy na trahičnuju sytuacyju na poŭdni, hałoŭnakamandujučy Čyrvonaj armijaj Siarhiej Kamienieŭ pačaŭ słać dramatyčnyja depešy Tuchačeŭskamu. U ich zahadvałasia nieadkładna atakavać palakaŭ, kab palehčyć stanovišča va Ŭkrainie. Tuchačeŭski trochi marudziŭ, kazaŭ, što niehatovy, što atrady nieŭkamplektavanyja, brakuje amunicyi, ale rušyŭ.

Savieckaja ataka raspačałasia 14 traŭnia. Da pačatku polskaha nastupu nie chapiła troch dzion. Moža, hetyja try dni vyrašyli los niezaležnaj Ukrainy. Norman Devis napisaŭ: kali b polskaje nastupleńnie pačałosia raniej, historyja mahła b pajści pa-inšamu.

Spynić «Niepieramožnuju armadu»

— Piłsudzki niedaacaniŭ savieckuju Rasieju?

— Jon viedaŭ, što historyja daje jamu ŭnikalny šaniec razyhrać ukrainskuju kartu i tym samym harantavać polskuju niezaležnaść na dziesiacihodździ. Pierad im tolki stajaŭ vybar, ryzyknuć ci čakać, ničoha nia robiačy. Jon ryzyknuŭ.

— Ci mieła Polšča šancy ŭ žniŭni 1920 h., kali armija Tuchačeŭskaha padyšła da Varšavy?

— Usie aceńvali ich jak nievysokija. Ahulny vajenny patencyjał abiedźviuch dziaržaŭ uletku 1920 h. nie davaŭ Polščy šancaŭ: Rasieja — 5 młn čałaviek pad ružžom, Polšča — 900 tys. Roźnica ŭ kolkaści niepasredna na polskim froncie nie była vialikaj, ale Rasieja mieła vielizarnuju rezervu. Polskaja armija adstupaje. Niebyvałyja maštaby nabyło dezerterstva. Tysiačy polskich žaŭnieraŭ, nabranych ź sialan, dezertavali. Jany ŭciakali na žnivo.

Byli lehiendarnyja studenty dy himnazisty, jakija ŭ žniŭni 1920 h. pad Radziminam hieraična ŭtrymlivali balšavickija atrady. Jany byli nakiravany na front adrazu paśla pryzyvu. Kali daśviedčanyja aficery znachodziać metazhodnym pasyłać u boj 16-hadovych padletkaŭ, heta sapraŭdy krytyčnaja sytuacyja.

Praciŭnikam kamandavaŭ Tuchačeŭski, paźniej adzin z najvydatniejšych savieckich tearetykaŭ vajny. Razam ź im u šerahach Čyrvonaj armii zmahajecca kala 30 tys. daśviedčanych carskich aficeraŭ, dyvizijami i armijami kamandujuć vypuskniki carskaj Akademii Hienštabu. Armija niadrenna ŭzbrojenaja i asnaščanaja — u Rasiei pa-raniejšamu napoŭnicu pracujuć zbudavanyja pry dapamozie francuzaŭ pierad 1914 h. fabryki pa vytvorčaści zbroi i amunicyi. Da taho ž u rasiejcaŭ bahaty dośvied, nazapašany ŭ baraćbie ź intervencyjami. A ŭ Polščy vyrablalisia tolki štyki i karpusy hranat, usio astatniaje treba było zavozić, a pastaŭki zbroi blakavalisia zachodnieeŭrapiejskimi kamunistyčnymi ruchami, prafsajuzami. Bastavali dokiery ŭ Hdańsku, transpart blakavali Niamieččyna i Čechasłavaččyna.

— A suviaź?

— Ułasna, heta adzin z kozyraŭ: kožnaja dyvizija maje ŭ rasparadžeńni kaniec telehrafnaha drotu. Telehrafnyja pierahavory nielha padsłuchać, u adroźnieńnie ad radyjokarespandencyj, chiba što praciŭnik padklučycca niepasredna da linii.

Vykarystany šaniec

— Jašče da 13 žniŭnia 1920 h. zdavałasia, što my prajhrali?

— Tamu Polšča, nasupierak pazycyi Piłsudzkaha, i zhadžałasia na prynižalnyja ŭmovy miru. Havorka išła pra chvilinu pieradychu, pra časovaje pieramirje, pra zatrymańnie čyrvonych. Česki prezydent Tomaš Masaryk pieraścierahaŭ Zachad ad udziełu ŭ abaronie Polščy — sprava hibłaja i «heta tolki źniščyć aŭtarytet vialikich dziaržaŭ».

— Jakoje značeńnie mieła ŭtrymańnie armij Tuchačeŭskaha ŭ pradmieściach Varšavy 14—15 žniŭnia?

— Z punktu hledžańnia maralnaha stanu polskaj armii — vielmi važnaje. Taksama heta dało Piłsudzkamu čas na padrychtoŭku kantranastupu, jaki rušyŭ z-nad Viepšy. Los vajny vyrašaŭsia pad Viepšaj, a nie pad Radziminam. Paraza nie zrabiła vialikaha ŭražańnia na savieckaje kamandavańnie. Rasiejcy padrychtavali čarhovuju ataku. Varšavu z poŭnačy abkružali try rasiejskija armii: III, XV i IV, a taksama konny korpus Haja Bžyškiana, što mielisia paŭtaryć maneŭr I.Paskieviča 1831 h. i, pierajšoŭšy Visłu, atakavać Varšavu z zachadu. Ničoha nie było pieradvyznačana. Padrychtavanaja Piłsudzkim kontrataka z-nad Viepšy 16 žniŭnia, jakaja ŭ kančatkovym vyniku raźbiła front Tuchačeŭskaha, była maneŭram krajnie niebiaśpiečnym. Jon atakavaŭ, praŭda, słabyja savieckija hrupoŭki — Mazyrskuju hrupu, — ale ŭ luby momant u tył i kryło jaho vojska mahła ŭdaryć Pieršaja Konnaja armija.

— Čym była Konarmija?

— U toj čas heta była najlepš asnaščanaja adzinka Čyrvonaj armii. Konnaja armija — heta byli nia tolki kazaki i tačanki, ale i cudoŭnaja artyleryja, avijaraźviedka, bronieciahniki. Idučy na polski front, Konnaja armija naličvała zvyš 30 tys. čałaviek, u tym liku 16 tys. liniejnych sałdataŭ, tak zvanych šabiel. Jana mieła tryccać palavych radyjostancyj — bolš, čym usia polskaja armija. Heta davała joj mahčymaść padtrymlivać suviaź i ŭzajemadziejańnie ŭ ruchu, a ruch byŭ jaje kozyram. Konarmija vykarystoŭvała najnoŭšyja dasiahnieńni šyfravańnia ŭ radyjotelehrafii: specyjalnaje abaznačeńnie kvadrataŭ mapaŭ, kryptonimy dyvizij, časta źmianiała pazyŭnyja radyjostancyj. Usio heta abciažarvała ŭzłom šyfraŭ i čytańnie jaje karespandencyj. Ale palaki z hetym spravilisia.

— Ci składali niejkija šyfry asablivuju ciažkaść dla polskaj raźviedki?

— Polskaje biuro šyfraŭ maje ŭ rasparadžeńni kala sta šyfraŭ, uzłamanych i zdabytych padčas vajny 1919—1920 h. Byli šyfry lahčejšyja i ciažejšyja. Ciažej za ŭsio było ŭskryć systemy z tak zvanymi hamafonami — dublavanymi šmat razoŭ abaznačeńniami dla kožnaj litary, kambinavanyja litarna-składovyja systemy. Dla ich nielha było prymianić zhadany vyšej metad daśledavańnia častaty litar. Ciažka było razhadvać kambinavanyja systemy, zasnavanyja na adnačasovym vykarystańni kodaŭ i šyfraŭ. Nahadajem, u kodach hrupaj ličbaŭ zamianiajucca cełyja słovy, u šyfrach — asobnyja znaki (litary i ličby) ci składy. Urešcie, rasiejcy ŭžyvali metady padvojnaha šyfravańnia. Vielmi składanym byŭ šyfr savieckaj sietki špijonaŭ, jakija vysyłali praz ahientaŭ paviedamleńni z terytoryi Polščy, — miž inšym, adzin z klučoŭ abapiraŭsia na frahment «Varšavianki»; ale šyfry hetaj sietki taksama byli ŭskrytyja.

Stalin mieŭ svaje plany

— Na ruku Piłsudzkamu ŭ žniŭni 1920 h. byli i cierci miž kamandavańniem Paŭdniova-zachodniaha frontu i Tuchačeŭskim. Ci była sprava tolki ŭ asabistym kanflikcie pamiž kamisaram hetaha frontu Stalinym i Tuchačeŭskim?

— Pryčyny byli hłybiejšyja. Vojski Tuchačeŭskaha — heta armija technakratyčnaja, stvareńnie Trockaha, aŭtara idei arhanizacyi Čyrvonaj armii pry dapamozie carskich hienerałaŭ i štabistaŭ, — słovam, prafesijanałaŭ. Na Paŭdniova-zachodnim froncie daminavała tak zvanaja carycynskaja hrupa: balšavickija kamandziry, što brali ŭdzieł u abaronie Carycyna ad «biełych» kazakoŭ. Na abaronie Carycyna zbudavali svaje lehiendy Stalin, Varašyłaŭ, Budzionny. Šmat chto z aficeraŭ paŭdniovaha frontu — unter-aficery carskaj armii. Jany nie dla taho rezali ŭ 1917 h. svaich kamandziraŭ, kab słužyć u Čyrvonaj armii pad kamandavańniem byłych carskich aficeraŭ — Kamienieva, Lebiedzieva j Tuchačeŭskaha! U Stalina taksama byli inšyja plany ŭ dačynieńni da Polščy.

— Jakija?

— Z Tuchačeŭskim išoŭ revalucyjny ŭrad z Feliksam Dziaržynskim i Julijanam Marchleŭskim na čale. Jany ličyli, što Polšča zrobicca čarhovaj savieckaj respublikaj. Častka ŭradu, što adkazvała za idealohiju, była duža ździŭlenaja: nasupierak teoryi kamunizmu polskija rabočyja i sialanie zmahajucca na froncie i nie pierachodziać na bok čyrvonych.

U svaju čarhu Stalin u červieni piša Leninu, što Polšča «nie zasłuhoŭvaje honaru dałučeńnia da Savieckaj Rasiei ŭ jakaści respubliki», i prapanuje zrabić jaje savieckim satelitam. To bok dla jaho heta nibyta kalanijalnaja vajna.

Heta była žorstkaja vajna. Palaki nie byli aniołami, ale Konnaja armija viała tatalnuju vajnu. Kazaki redka brali pałonnych. Jany zabili pałonnych u Žytomiry, u zachoplenym Biardzičavie spalili palavy špital razam z šaściustami paranienymi i persanałam.

Stalin spaborničaje z Tuchačeŭskim i za toje, chto paniasie pachodniu revalucyi ŭ Eŭropu. Kali Tuchačeŭski pavinien zachapić Varšavu, dyk Stalin choča zdabyć inšy važny horad — Lvoŭ. Kali Tuchačeŭski pavinien prynieści revalucyju ŭ Niamieččynu, dyk Stalin z Budzionnym chočuć prynieści jaje ŭ Vuhorščynu i Aŭstryju. Tamu Budzionny pad upłyvam Stalina ihnaruje zahad iści na Varšavu. Jon nie padparadkoŭvajecca Tuchačeŭskamu.

— Heta historyki viedajuć…

— Ale jany nia viedajuć, što Piłsudzki vydatna ŭśviedamlaŭ hetuju sytuacyju. Jość dakument, datavany 19 žniŭnia, jaki davodzić, što ŭsie supiarečnaści ŭ viarchach savieckaha kamandavańnia adsočvaŭ paručnik Kavaleŭski i infarmavaŭ pra ich niepasredna načalnika dziaržavy.

«I pierakładali na movu navacha»

— Ale ž rasiejcy napiaredadni Varšaŭskaj bitvy taksama mieli svaju, i dosyć paśpiachovuju, raźviedku. Što jany viedali pra padrychtoŭku Piłsudzkaha?

— Mnohaje, ale nia ŭsio. Pry zabitym u vakolicach Dubienki aficeru-suviazistu majoru Drajoŭskamu znajšli zahady pierahrupavać polskija vojski Treciaj i Čaćviortaj armii nad Viepšam. Heta było apisańnie padrychtavanaha Piłsudzkim kantranastupu.

— Tuchačeŭski pavioŭ siabie bieskłapotna i infarmacyju pakinuŭ biez uvahi?

— Tak apisvali hetuju sytuacyju historyki. Tuchačeŭski niedaacaniŭ siłu polskaha ŭdaru i zanadta pozna daŭ zahad adstupać.

Zatoje heta acaniła polskaje kamandavańnie. U 1921 h. načalnik Hieneralnaha štabu hienerał Uładysłaŭ Sikorski adznačyŭ paručnika Kavaleŭskaha Kryžam «Virtuti Militari». Pry hetym skazaŭ jamu: «Heta za vyjhranuju vajnu» — i padmirhnuŭ.

— Paručnik Kavaleŭski paśla vajny prasłuchoŭvaŭ što-niebudź jašče?

— Jaho padnačalenyja kantralavali rasiejskuju dyplamatyčnuju karespandencyju padčas Ryskaj kanferencyi ŭ 1921 h., a jon sam zrabiŭsia načalnikam raźviedki kamandavańnia abarony plebiscytu ŭ Sylezii i ŭznačaliŭ raźviedku III Syleskaha paŭstańnia — tam, chutčej za ŭsio, zajmaŭsia ŭzłomam niamieckich šyfraŭ. A z 1923 h. jon užo stvaraŭ kryptahrafičnuju słužbu ŭ Japonii. Atrymaŭ najvyšejšy orden imperyi — orden Uzychodziačaha Sonca V klasy. Praz peŭny čas Polšča sumiesna ź Japonijaj ažyćciaŭlała prasłuchoŭvańnie radyjohram savieckaj Rasiei z terytoryi Mańčžuryi. Hetaje supracoŭnictva polskaj i japonskaj raźviedak prynosiła plon navat u hady Druhoj suśvietnaj vajny. Polskija raźviedčyki pracavali pad prykryćciom u dyplamatyčnych pradstaŭnictvach dziaržavy Mańčžoŭ-Ho, kantralavanaj Japonijaj, a dyplamatyčnyja kanały japonskaha ataše ŭ Berlinie słužyli dla pierasyłki polskich raźviedpaviedamleńniaŭ u Švecyju i adtul u Vialikabrytaniju.

— Vidać, Kavaleŭski kiepska daŭ rady arhanizacyi japonskaj kryptahrafii, bo japoncy amerykanskich šyfraŭ nie ŭzłamali.

— Ale japoncaŭ chvalavali tady šyfry savieckija. Amerykancy depešy šyfravali i dadatkova pierakładali na pamirajučuju movu indziejcaŭ navacha, nie padobnuju ni na jakuju inšuju movu. U armii ZŠA słužyli indziejcy z hetaha plemieni. Jany tak canilisia, što da kožnaha ź ich prystaŭlaŭsia indyvidualny raźviedčyk. Nia tolki dla taho, kab ich achoŭvać, ale i kab zabić, kali była ryzyka, što pierakładčyk moža trapić u ruki voraha.

Jany dapamahli rasšyfravać «Enihmu»

— Nakolki toje, što polskaja raźviedka rabiła ŭ 1920-ja, paŭpłyvała na dziejnaść tych polskich kryptolahaŭ, jakija rasšyfravali «Enihmu»?

— U kancy 1920-ch u Poznanskim universytecie raspačaŭsia nabor ludziej, jakija vałodali niamieckaj movaj, mahli dumać pa-niamiecku i adnačasova byli vydatnymi matematykami. Siarod ich apynulisia Marjan Rajeŭski, Hienryk Zyhalski i Ježy Ružycki. Viadoma, što ŭžo z pačatku 1920-ch polskaje Biuro šyfraŭ namahałasia łamać niamieckija tak zvanyja transpazycyjnyja šyfry i šyfry dvajnych dzielnikaŭ. Heta byli šyfravalnyja systemy, jakija adroźnivalisia ad rasiejskich. Pra ŭzłom niamieckich šyfraŭ śviedčyć choć by prośba ab dapamozie ŭ hetaj sfery, skiravanaja ŭ Francyju na pačatku 1920 h.

— Ci sutykalisia budučyja ŭzłomščyki kodaŭ «Enihmy» z supracoŭnikami Biuro šyfraŭ časoŭ polska-balšavickaj vajny?

— Niesumnienna.

— Pośpiechi polskich kryptolahaŭ nie zaścierahli ad parazy ŭ 1939 h.

— Vojny, jak i partyja ŭ pokier, nie vyjhrajucca z dapamohaj adnaho lusterka, dla pieramohi patrebny jašče mocnyja karty. Jak by tam ni było, rasšyfroŭka «Enihmy» dapamahła chaŭruśnikam vyjhrać vajnu.

Pavodle «Gazety Wyborczej»

∎

Doktar Hrehaž Novik — namieśnik dyrektara Vajskovaha biuro histaryčnych daśledavańniaŭ, hałoŭny redaktar štokvartalnaha časopisu «Przegląd historyczno-wojskowy» («Histaryčna-vajskovy ahlad»), čalec hrupy pa vyvučeńni dakumentaŭ polska-savieckaj vajny 1919—1920 h., aŭtar knihi «Pierš čym uzłamali «Enihmu»… Polskaja radyjoraźviedka padčas vajny z balšavickaj Rasiejaj 1918—1920 h.», prezentacyja jakoj adbyłasia sioleta.

∎

Aleh Łatyšonak: Biełaruś na svaim baku

Cyvilnaje biełaruskaje nasielnictva ŭ hetaj vajnie nia brała ničyjho boku. Dyj biazładździe było, mnohija ludzi jašče nie paviartalisia ŭ rodnyja miaściny ź biežanstva. A nacyjanalna śviedamyja biełarusy, asabliva ź Biełastoččyny, vajavali za BNR u armii Bułak-Bałachoviča, adahnali balšavikoŭ až za Mazyr. I byli paśla razzbrojenyja palakami. Mnohija bałachoŭcy razam ź miascovymi sialanami potym u 20-ja brali ŭdzieł u BNRaŭskaj partyzancy ŭ Biełavieskaj Puščy.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0