«Найбольш адчувальныя змены — у прэзентацыі паўстання Каліноўскага». Як змяніліся беларускія падручнікі па гісторыі

Аляксей Ластоўскі заўважае, што беларускія падручнікі па гісторыі мяняюцца «практычна праз кожныя 7 гадоў — з 1991 года налічваюць пяць генерацый падручнікаў», мяняюцца ў тым ліку і праз палітычныя фактары.

Прадметам аналізу абраныя два падручнікі па гісторыі Беларусі для 10 (2020) і 11 класаў (2021); новы падручнік «Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі», частка першая, 10 клас (2024); серыя новых падручнікаў «Генацыд беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны» (тры версіі, разбітыя па класах: 1-4, 5-9, 10-11, 2023) і падручнік «Гісторыя беларускай дзяржаўнасці» пад рэдакцыяй Ігара Марзалюка для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі (2023).

Павялічыць

«Усім зразумела, што падручнікі па гісторыі — гэта такі дваісты інструмент: з аднаго боку, ён дазваляе фарміраваць гістарычныя веды ў пакаленняў, з іншага боку, мы яго можам выкарыстоўваць як люстэрка, каб уявіць, якім чынам зараз дзяржава разумее і бачыць сваю гісторыю. Падручнікі па гісторыі — гэта дыстыляваная афіцыйная версія гісторыі», — заўважае Аляксей Ластоўскі.

Бліжэйшымі днямі спасылка на даследаванне цалкам будзе размешчана ў тэлеграм-канале Беларускага інстытута публічнай гісторыі. Цяпер жа — найбольш адметныя заўвагі даследчыка.

Некаторыя даволі заўважныя змены фокусу на падзеі XIX стагоддзя

У падручнік для 11-га класа вярнулася вызначэнне вайны 1812 года як «Айчыннай», як у савецкія часы. Але, як зазначае Аляксей Ластоўскі, гэта вызначэнне ўжываецца толькі ў назве раздзела, у самім жа тэксце не сустракаецца, пра падзеі расказваецца нейтральна.

Паўстанне 1863-1864 гадоў у новым падручніку ўжо не ёсць звыклым яшчэ з савецкіх часоў паўстаннем Кастуся Каліноўскага: «Паўстанне 1863 года апісваецца максімальна нейтральна, без характарыстык. У нацыянальнай гістарыяграфіі паўстанне 1863 года называецца паўстаннем пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага, у падручніку гэтага ўжо няма.

Відавочна, адбылося моцнае рэдагаванне. Няма згадак пра «Мужыцкую праўду» і «Лісты з-пад шыбеніцы» Каліноўскага, калі ён звяртаўся да беларускіх сялян. Не згадваюцца дыскусіі пра праект беларускай дзяржаўнасці, за які змагаліся паўстанцы.

З падручніка ўжо прыбраны партрэт Кастуся Каліноўскага, які ва ўсіх ранейшых генерацыях падручнікаў прысутнічаў, нават калі кажам пра падручнікі па гісторыі БССР, дзе ўсяго было толькі тры партрэты — партрэт Скарыны, Каліноўскага і Леніна». Увогуле філаматы і паўстанцы 1860-х гадоў паказаныя як «польскія дваранскія рэвалюцыянеры».

Антыпольская рэпрэзентацыя

У падручніку для 11-га класа да ўваходжання беларускіх земляў у склад міжваеннай Рэчы Паспалітай прымяняецца «выключна чорнае адлюстраванне».

Стаўленне Польшчы да беларускага насельніцтва апісваецца як «прамысловая паланізацыя», «ваенная дыктатура», «нацыянальны прыгнёт», «паліцэйскі тэрор».

Аўтары падрабязна апісваюць катаванні ў канцлагеры ў Бярозе-Картузскай:

«Пры тым не згадваюць, што беларусаў там насамрэч было вобмаль і гэта ніякім чынам не параўнальна са сталінскімі лагерамі. А ў раздзеле пра Другую сусветную вайну польскую Армію Краёву параўноўваюць з гітлераўскімі карнікамі».

Як заўважае гісторык, тут відавочная «вельмі палітызаваная і антыпольская рэпрэзентацыя».

У дапаможніку «Генацыд беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны» Армія Краёва апісваецца толькі ў якасці «гітлераўскіх памагатых, якія імкнуліся знішчыць беларускі народ». Пра тое, што ў АК прымалі беларусаў, у тым ліку праваслаўных, не згадваецца ўвогуле.

Павялічыць

А ў падручніку аўтарства Ігара Марзалюка перыяду існавання Заходняй Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай няма ўвогуле.

Фальсіфікацыя і адсутнасць узроставай адаптацыі

Аляксей Ластоўскі падкрэслівае, што дапаможнік ад Генпракуратуры складзены з матэрыялаў гэтай установы, якія ніяк не адаптаваныя да школьнага ўзросту.

Ёсць і фальсіфікацыі.

«Напрыклад, можна згадаць, як прадстаўлена гісторыя лагера «Трасцянец» — гэта не суадносіцца з гістарычнымі работамі і нават супярэчыць іншым падручнікам, дзе гаворыцца пра 206 500 чалавек ахвяраў, а Генпракуратура нарошчвае лічбу да 460 000 ахвяр. «Трасцянец» паказваецца як лагер смерці, дзе людзі маглі пражыць толькі 2-3 месяцы. Але «Трасцянец» — комплексны аб’ект, дзе расстрэльвалі пераважна габрэяў, вывезеных з Еўропы, там жа быў працоўны лагер, які СД выкарыстоўвалі для сваіх патрэб. Але нічога з гэтага не бярэцца да ўвагі», — кажа Аляксей Ластоўскі.

Акрамя таго, заўважаны «небяспечны трэнд — выкарыстанне генацыду ў палітычных мэтах». Напрыклад, «уводзіцца згадка пра пратэсты 2020 года і там гаворыцца, што ўдзельнікі пратэстаў не толькі выкарыстоўвалі нацысцкія лозунгі, але і нацысцкія метады».

Што праўда, падручнік «Генацыд беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны»

«хоць і называецца падручнікам, але ў школе (пакуль) не ўведзены асобны прадмет «ГБН», гэтыя падручнікі могуць выкарыстоўвацца пры выкладанні іншых прадметаў, настаўнікі павінны яго інтэграваць у іншыя прадметы».

Што да падзей 2020 года, то гэта згадваецца ў падручніку па гісторыі для 10-11 класаў, але толькі фактам правядзення выбараў, прыводзяцца таксама вынікі галасавання паводле даных ЦВК. У падручніку ж Ігара Марзалюка гаворыцца, што падзеі 2020 года прымусілі грамадскасць і ўлады звярнуцца да абнаўлення, прыняць новы варыянт Канстытуцыі, а пра самі падзеі нічога канкрэтна не расказваецца.

Павялічыць

Згадкі пра пратэсты як такія ёсць толькі ў падручніках «Генацыд беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны», дзе нават ёсць адзін з фотаздымкаў пратэсту з бел-чырвона-белым сцягам, але гэта зроблена, каб правесці паралель з часамі нацысцкай акупацыі, што пратэстоўцы выкарыстоўвалі нацысцкую сімволіку і метады, бо заклікалі да расправы над супрацоўнікамі сілавых структур і чыноўнікамі.

Высновы

Радыкальнай змены канцэпцыі выкладання гісторыі пасля 2020 года пакуль не адбылося, рэзюмуе даследчык.

«Найбольш адчувальныя змены зноў жа ў прэзентацыі паўстання 1863-1864 гадоў, калі выкарыстоўваецца фактаграфічнае апісанне: вось быў створаны паўстанцкі камітэт, яго ўзначаліў вось той, потым адбыліся канфлікты ў кіраўніцтве, паўстанцы абвесцілі такія вось лозунгі, адбыліся сутычкі, потым паўстанне было задушанае. З аднаго боку, гэта апісанне канвы падзей, расказваецца пра паўстанне, але пры гэтым не выкарыстоўваюцца ацэнкі. (…)

Так ці інакш, падручнік — не фінальная версія, бо падручнік выкарыстоўваецца настаўнікамі, якія падаюць гэты матэрыял. І калі ёсць згадкі пра паўстанне, то пра яго пры жаданні больш можа распавесці настаўнік», — заўважае Аляксей Ластоўскі.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0