Miascovyja ŭłady raniej admovili pomniku industryjalnaj spadčyny ŭ achoŭnym statusie. Ciapier na jaho miescy ŭ histaryčnym centry pabudujuć niazhrabny žyły dom, jaki padobny da chruščoŭki.
Pra heta paviedamlaje telehram-kanał «Spadčyna».
Hramadskaje abmierkavańnie rekanstrukcyi budynka byłoj elektrastancyi pa 2-m Krutym zavułku pad šmatkvaterny žyły dom prajšło ŭ mai.
Niahledziačy na słova «rekanstrukcyja» ŭ naźvie, aktyvisty adznačajuć, što ad histaryčnaha budynka pa fakcie nie zastaniecca ničoha, navat padmurkaŭ, jak toje niadaŭna adbyłosia z davajennym budynkam pa vulicy Niamizie ŭ Minsku.
Pavodle prajekta zamiest 3-paviarchovaha budynka musić źjavicca 6-paviarchovy dom sumnieŭnaj jakaści architektury. Sami prajekciroŭščyki apisvajuć jaho vielmi kamplimientarna:
«Eklektyčnaje źmiašeńnie stylaŭ u azdableńni fasadaŭ (panaramnaje zaškleńnie łodžyj, stvareńnie cokalnaha i mižpavierchavaha karnizaŭ, dekaratyŭny rust na vyšyniu dvuch pavierchaŭ) abumoŭlena raźmiaščeńniem budynka ŭ isnaj histaryčna składzienaj zabudovie ŭ kłasičnym styli z zachavańniem pierymietralnych praporcyj, azdablenčych materyjałaŭ i kalarovych rašeńniaŭ, charakternych dla navakolnaj zabudovy».
Ale na rendarach heta zvyčajnaja pramavuholnaja skrynia z manatonnymi radami adnolkavych akon, pafarbavanaja ŭ try kolery — takija možna pabačyć u samych tannych rajonach luboha biełaruskaha horada.
Ale budynak znachodzicca ŭ samym centry abłasnoha centra, dzie ziamla vielmi darahaja i jaje tak prosta nie atrymać, a da architekturnaha rašeńnia, zdavałasia b, musiać padychodzić z usioj adkaznaściu. Ale ŭ Mahilovie ličać inačaj.
U 2022 hodzie aktyvisty skłali prapanovu, kab nadać budynku pieršaj haradskoj elektrastancyi status historyka-kulturnaj kaštoŭnaści, ale čynoŭniki admovili na toj padstavie, što «ŭ vyniku ŭździejańnia faktaraŭ pryrodnaha pachodžańnia stračany admietnyja duchoŭnyja i mastackija vartaści», choć budynak zachavaŭsia całkam, u tym liku z dekoram na fasadach.
Śviatło nad Dniaprom
Pastanovu ab nieabchodnaści elektryfikacyi horada haradskaja ŭprava Mahilova pryniała jašče ŭ červieni 1880 hoda, i ŭžo ŭletku pačałosia ŭźviadzieńnie budynka elektrastancyi. Adnak heta rašeńnie było zanadta paśpiešlivym, pakolki ni techničny, ni ekanamičny bok pytańnia byli jašče niedastatkova prapracavany, pracy byli nadoŭha spynieny i adnavilisia tolki ŭ lipieni 1908 hoda.
Elektrastancyja raźmiaściłasia na terytoryi byłoha ekziercyrhaŭza (manieža), jaki byŭ uźviedzieny pa prajekcie viadomaha ruskaha architektara Vasila Stasava ŭ 1815-1823 hh. padčas kvataravańnia ŭ Mahilovie 1-j armii i pryznačaŭsia dla vajennych praktykavańniaŭ u chałodnaje i daždžlivaje nadvorje.
U 1870 hodzie vielizarny budynak ekziercyrhaŭza, jaki mieŭ u daŭžyniu 100 m i byŭ pierakryty mietaličnymi aračnymi fiermami, zhareŭ i bolš užo nikoli nie adnaŭlaŭsia. Ad jaho zachoŭvalisia muravanaja aharodža dvara i padpornaja ściana, jakaja isnuje i siońnia, ale taksama nie ŭziata pad achovu.
Da pačatku XX stahodździa ŭ mnohich bujnych haradach Rasijskaj impieryi ŭžo pracavali elektryčnyja stancyi, demanstrujučy vysokuju prybytkovaść.
Pieršaja mahiloŭskaja haradskaja elektrastancyja była puščana ŭ ekspłuatacyju 7 lutaha 1910 hoda, daŭšy pieršy pastajanny tok napružańniem 200-400 Volt.
Nafta dla pracy elektrastancyi pastaŭlałasia z rajona Baku. Ad promysłaŭ jaje vieźli spačatku pa Kaśpijskim mory tankierami ŭ porty na Vołzie, a ŭžo adtul pa čyhuncy cysternami ŭ Mahiloŭ. Zvyčajnaja dvuchvosievaja cysterna ŭmiaščała 15 ton nafty, jaje chapała na dva-try miesiaca pracy. Z takoj ža pieryjadyčnaściu ŭ Mahilovie abviaščaŭsia aŭrał pa dastaŭcy nafty na elektrastancyju.
Da hetaj apieracyi pryciahvaŭsia ŭvieś hruzavy konny transpart horada, bo vyzvalić cysternu treba było za šeść hadzin, kab paźbiehnuć štrafu. Na zimu imknulisia rabić zapas paliva, bo ŭzimku zdaralisia prablemy z dastaŭkaj z pryčyny śniežnych zanosaŭ ci spynieńnia račnoj navihacyi.
Pakolki ruchaviki padčas pracy mocna nahravalisia, ich davodziłasia bieśpierapynna astudžvać vadoj. Dla hetaha vykarystoŭvali vadu z Dubravienki, jakaja elektrapompaj padavałasia na stancyju ŭ sistemu achaładžeńnia.
Paźniej na elektrastancyju było pastaŭlena jašče niekalki ruchavikoŭ, za košt pazykovych srodkaŭ (dadatkova pryciahnuta 165 tys. rubloŭ) i ŭ 1913 h. jaje mahutnaść była daviedziena da 400 kVt. Na hetyja ž srodki byŭ razbudavany kompleks elektrastancyi, jaki składaŭsia z akumulatarnaj ustanoŭki, majsterniaŭ, dapamožnych pamiaškańniach, kvater dla piersanała (kiraŭnika, mašynista), składa paliva, raźmierkavalnaha ščyta, pavietranach linij elektrapieradačy.
Da 1913 sumarnaja mahutnaść 4 hienierataraŭ skłała 330 kVt. Na elektrastancyi była pastaŭlena akumulatarnaja batareja, jakaja ŭ samy čas pik davała mahčymaść raźvivać mahutnaść elektrastancyi da 430 kVt. Zaradžajučysia ŭ dzionnyja i načnyja hadziny, jany słužyli reziervovaj krynicaj.
U vyniku radyus elektrazabieśpiačeńnia składaŭ prykładna da 1200 m, adpaviedna elektrastancyi mahła zabiaśpiečvać enierhijaj spažyŭcoŭ, tolki znachodziačysia ŭ centry horada, niepasredna kala ich.
Spažyŭcami elektraenierhii byli žyłyja, słužbovyja i hramadskija pamiaškańni (13,8 tys. elektralampačak), 360 śviacileń vuličnaha aśviatleńnia, 3 pramysłovyja pradpryjemstvy. Jak i ŭ Minskaj elektrastancyi, pieravažała śvietłavaja nahruzka, što i vyznačała jaje hrafik raboty, jaki mieŭ «pravały» ŭ letnija miesiacy.
Da kanca 1913 hoda na elektrastancyi mieŭsia značny rezierv mahutnaściaŭ. Miełasia i značnaja kolkaść haradžan, jakija žadali padklučycca da elektryčnych sietak, bo byli chutka acenieny zručnaść u vykarystańni i pažarnaja biaśpieka elektryčnaha aśviatleńnia.
Na 1914 hod płanavałasia elektryfikacyja vulic Vilenskaj (sučasnaja vuł. Łazarenki), Vialikaj Miaščanskaj (sučasnaja Vialikaja Hramadzianskaja — u rajonie račnoj prystani) i inšych, a taksama ŭstanoŭka dadatkovych elektramatoraŭ na pradpryjemstvach. Elektryfikacyja pravodziłasia hałoŭnym čynam šlacham budaŭnictva pavietranych linij elektrapieradačy.
Elektryčnaść pranikała va ŭsie śfiery haradskoha žyćcia i stanaviłasia mierkaj prestyžu i kultury. U horadzie źjavilisia kinateatry. Adnym ź pieršych byŭ elektra-teatr «Čary» pabudavany pobač z elektrastancyjaj, u naš čas na hetym miescy znachodzicca kinateatr «Čyrvonaja zorka».
Dalejšaja historyja pieršaj haradskoj elektrastancyi ciesna źviazana ź pierypietyjami Pieršaj suśvietnaj i hramadzianskich vojnaŭ: pieranos Staŭki Viarchoŭnaha hałoŭnakamandujučaha ŭ Mahiloŭ, Kastryčnickaja revalucyja, Brescki mir, niamieckaja akupacyja, hipierinflacyja. U vyniku da listapada 1918 hoda paśla adstupleńnia niamieckich vojskaŭ i vyzvaleńnia h. Mahilova čaściami Čyrvonaj armii mahutnaść elektrastancyi źmienšyłasia da 150 kvt, h.zn. abvaliłasia ŭ 3 razy. Elektrastancyja była nacyjanalizavana.
U suviazi z poŭnym razbureńniem haspadarčych suviaziaŭ unutry krainy, adsutnaściu nafty dla pracy elektrastancyi na poŭnuju mahutnaść była pradpryniataja sproba limitavać padaču elektraenierhii. Z 15 studzienia 1919 hoda elektraenierhija padavałasia z 7-00 da 9-00 i z 18-00 da 01-00 hadzin štodnia, a z 19 studzienia — uvohule adklučany ŭsie spažyŭcy akramia savieckich ustanoŭ, jakim elektraenierhija pastaŭlałasia pa zajaŭkach.
U lipieni 1919 z metaj ekanomii nafty na elektrastancyi byŭ pastaŭleny łakamabil (paravaja elektrasiłavaja ŭstanoŭka na ćviordym palivie) mahutnaściu 150 kVt.
Z kančatkam hramadzianskaj i saviecka-polskaj vajny, žyćcio ŭvachodziła ŭ mirnaje rečyšča. U 1922 hodzie praviedzieny kapitalny ramont elektrastancyi. Da kanca 1924 hoda mahutnaść elektrastancyi była daviedziena da 400 kVt, to-bok dasiahnuła značeńniaŭ 1914 hoda, a kolkaść abanientaŭ skłała 2300. U žniŭni 1928 stancyja była pašyrana, byŭ pastaŭleny dadatkovy novy ruchavik, mahutnaść stancyi vyrasła da 950 kVt. U 1929 hodzie elektrastancyja stała vypracoŭvać pieramienny tok.
Da hetaha času horad byŭ elektryfikavany na 25-30 %, a kolkaść nasielnictva ŭ im składała 50 tysiač čałaviek.
Paśla ŭviadzieńnia ŭ ekspłuatacyju ŭ 1930 hodzie BiełDRES i budaŭnictva ŁEP 110 kV i padstancyi 110 kV (1932) pramysłovyja pradpryjemstvy horada atrymali sučasnuju enierhietyčnuju bazu dla rekanstrukcyi i dalejšaha raźvićcia. Pieršy turbahienieratar miascovaj ciepłaelektracentrali (sučasnaj CEC-1), uźviedzienaj dla elektrazabieśpiačeńnia šaŭkovaj fabryki i jaje pasiołka, mahutnaściu 5 tys. kvt byŭ uviedzieny ŭ ekspłuatacyju ŭviesnu 1933 h.
Paśla ŭviadzieńnia novaj elektrastancyi ŭ vieraśni 1933 hodzie mahiloŭskaja haradskaja elektrastancyja była začyniena, a budynak byŭ pierabudavana pad žyły dom, unutranaja prastora raźbita na 2 siekcyi pa 3 pavierchi.
Fasady byli kardynalna źmienieny: vialikija vokny zakładzieny čyrvonaj cehłaj, zamiest ich prabity novyja, zrobleny bałkony. Pry hetym pry prabiŭcy ŭvaha bolš źviartałasia na ŭnutranuju płaniroŭku i simietryčnaść raźmiaščeńnia, a nie na isnujučy dekor fasadaŭ. Ale što ŭnikalna — stary dekor nichto nie staŭ źbivać, jak heta zvyčajna rabiłasia pry pierabudovach.
Prykładna ŭ hety ž čas było likvidavana hazavaje aśviatleńnie vulic horada. Častka pamiaškańniaŭ byłoj elektrastancyi vykarystoŭvalisia Mahiloŭskimi elektryčnymi sietkami da 1970—ch hadoŭ.
Sproby źbierahčy
U apošnija dziesiacihodździe budynak byŭ adsieleny, zakinuty i patrochu razburaŭsia. Pažar, jaki adbyŭsia ŭviesnu 2022 hoda, padšturchnuŭ aktyvistaŭ padać prapanovu ab uziaćci budynka pad achovu.
Pažary na zakinutych pomnikach niaredkaść: z adnaho boku ich zasialajuć biazdomnyja, jakija razvodziać adkryty ahoń unutry, kab sahrecca, ź inšaha — pažary adzin ź instrumientaŭ zabudoŭščykaŭ, kab vyzvalić prynadnyja ŭčastki ŭ horadzie ci źmienšyć košt rekanstrukcyi i restaŭracyi — rabić z nula tańniej.
Na dumku aktyvistaŭ, budynak pieršaj mahiloŭskaj elektrastancyi źjaŭlajecca najvažniejšym śviedčańniem industryjalnaha raźvićcia horada, jakoje adznačyła karenny pierałom u dalejšym raźvićci ŭsiaho rehijona i spryjała raźvićciu kultury, pramysłovaści dy pavieličeńniu dabrabytu.
Pierabudova pad žyły dom u 1930-ja hady zaśviedčyła sacyjalna-ekanamičnyja i palityčnyja pieraŭtvareńni ŭ žyćci Mahilova paśla Kastryčnickaj revalucyi i zaćviardžeńnia kamunistyčnaj ideałohii na Biełarusi.
Siońniašniaja ž architektura budynka heta cikavy sintez napłastavańniaŭ dvuch stylistyčnych epoch — racyjanalistyčnaj «cahlanaj» eklektyki i savieckaha kanstruktyvizmu — jakija patrabujuć raskryćcia, detalnaha vyvučeńnia i ŭklučeńnia ŭ navukovy abarot.
Adnak usio heta pakinuła absalutna abyjakavymi čynoŭnikaŭ i členaŭ abłasnoha savieta. U statusie historyka-kulturnaj kaštoŭnaści było admoŭlena pa pryčynach, jakija nie akreśleny ŭ zakonie.
Aktyvisty mieli racyju, śćviardžajučy, što biez achoŭnaha statusu na miescy elektrastancyi zachočuć pabudavać čarhovy dysharmaničny žyły ci ofisny budynak.
Prajekt niazhrabnaha budynka členy architekturna-horadabudaŭničaha savieta Mahiloŭskaha harvykanama raźviarnuli, ale pa čysta farmalnych pryčynach: u ciesnym histaryčnym centry prajekciroŭšyki nie zmahli raźmiaścić nieabchodnuju kolkaść parkovačnych miescaŭ. Zakazčyku prapanavana raspracavać novy prajekt i znoŭ vynieści na hramadskaje abmierkavańnie.
Zaŭvah pra toje, što ŭ centry horada źjavicca budynak nizkaj architekturnaj vartaści, nichto nie vykazaŭ. Narmatyŭnuju pieraškodu prajekciroŭščyki lohka zmohuć abyści, źmienšyŭšy kolkaść kvater ci skarektavaŭšy hienpłan. Tady ŭžo ničoha nie budzie zaminać źniščeńniu histaryčnaha budynka.
U Mahilovie za apošnija hady nie było nivodnaha pazityŭnaha prykładu zachavańnia histaryčnaj zabudovy. Byli vyniščany ŭsie histaryčnyja budynki pa Vialikaj Hramadzianskaj vulicy, miascovyja ŭłady sprabavali pazbavić achoŭnaha statusu i źnieści cełuju vulicu Łazarenki, takuju schiemu ŭdałosia ažyćciavić z pałacam archibiskupa ŭ Piačersku. Pastupova vyniščajecca draŭlanaja zabudova. Ničoha nie pradprymajecca dziela navukovaj restaŭracyi damoŭ u histaryčnym centry.
I biez taho mocna praredžany vajnoj i časami savieckaha kiravańnia histaryčny horad kančatkova stračvaje svajo ŭnikalnaje abličča — i miascovyja ŭłady nie bačać u hetym nijakaj prablemy.
Za apošnija hady ŭ Biełarusi źniščana ŭžo niekalki elektrastancyj i bieźlič histaryčnych pramysłovych abjektaŭ.
Najbolš aburalnym prykładam źjaŭlajecca znos staličnaj elektrastancyi, jakuju abiacali razabrać i paśla adnavić dziela budaŭnictva biznes-centra, jaki ŭ narodzie atrymaŭ nazvu «nieKiempinski». Pa fakcie ž ceły kompleks budynkaŭ, jaki mieŭ aficyjny status pomnika architektury, źniščyli i zabudavali.
Kavałki adnaho z fasadaŭ sabrali razam u zusim inšym miescy. U adkazie na zvaroty hramadzian čynoŭniki pisali, što pomnik psieŭdahatyčnaj architektury parušaje ansabl praśpiektu Niezaležnaści, tamu nie moža być adnoŭleny na histaryčnym miescy.
U jeŭrapiejskich haradach industryjalnuju spadčynu aktyŭna prystasoŭvajuć pad novyja funkcyja, zachoŭvajučy pry hetym histaryčnaje abličča, a abstalavańnie pieratvajecca ŭ muziejnyja ekspanaty i atrakcyjony dla amataraŭ atmaśfiernych miescaŭ.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆU Połacku imkliva razburajucca ruiny kaścioła. Abvaliłasia jašče častka mura
Na haradziščy na Miency raźbirajuć fantastyčnaj zachavanaści hihanckija dubovyja zruby X stahodździa
Maładziečanskija ŭłady vyrašyli źnieści 200-hadovy kaścioł. Voś čym heta skončyłasia
Ułady raskazali, čamu dahetul nie pačali rekanstrukcyju Čyrvonaha kaścioła
Vaskrasienski: Treba, kab Sikorski pryvioz padarunak Łukašenku. A Bialacki i 20 zavadataraŭ vyjduć apošnimi26
Kamientary