«Nie atrymlivaju ni centa za pracu ŭ Radzie BNR». Intervju z Ivonkaj Surviłaj, jakaja źjechała z Biełarusi jašče 80 hadoŭ tamu
Jana źjechała z Biełarusi ŭ 1944-m, kali mieła ŭsiaho vosiem hadoŭ. Razam z baćkami niejki čas žyła ŭ Danii, potym siamja pierabrałasia ŭ Francyju. Paśla šlubu pierajechała ŭ Ispaniju, jakoj u toj čas kiravaŭ dyktatar Fransiska Franka, a paźniej los skiravaŭ jaje ŭ Kanadu. U stałym uzroście Biełaruś jana naviedała ŭsiaho adnojčy, ale ŭvieś čas jaje žyćciovy šlach byŭ źviazany z Baćkaŭščynaj.
Užo 27 hadoŭ Ivonka Surviła — vośmaja staršynia Rady Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. «Lusterka» parazmaŭlała ź joju pra adroźnieńni «staroj» i «novaj» chvalaŭ biełaruskaj emihracyi, dyktataraŭ Franka i Łukašenku, śmierć dački i adnosiny sa Śviatłanaj Cichanoŭskaj i Zianonam Paźniakom.
«U chacie havaryli tolki pa-biełarusku»
— Vy naradzilisia ŭ 1936 hodzie ŭ Stoŭbcach, razam z baćkami źjechali ź Biełarusi ŭ 1944-m. Čamu jany navažylisia na hety krok?
— Kali balšaviki ŭ 1939 hodzie pieršy raz pryjšli ŭ Zachodniuju Biełaruś, dyk aryštavali majho baćku i asudzili na piać hadoŭ ssyłki ŭ Sibir, ale adpravić nie paśpieli. U turmie jon siadzieŭ dzieviać miesiacaŭ, i kali balšaviki ŭciakali pierad niamieckim frontam, viaźni vyłamali mur turmy i raźbiehlisia. Tamu baćki maje viedali, što ich čakaje paśla prychodu savieckaha vojska. Ź inicyjatyvy mamy vybralisia ŭ biežanstva z tryma małymi dzietkami — mnoj, małodšym bracikam Lonikami vaśmimiesiačnaj siastryčkaj Pradsłavaj.
— Jakija ŭspaminy pra radzimu zachavalisia ŭ vas ź dziacinstva?
— Najlepšyja ŭspaminy — z Zasulla (vioska ŭ Staŭbcoŭskim rajonie. — zaŭv. red.), dzie ja baviła šmat času ŭ maich dzieda i babuli, pakul siamja nie vyjechała ŭ Baranavičy, kali mnie było šeść. Vyjechali, bo mamu šukali partyzany, kab rasstralać — jana vučyła dziaciej u biełaruskaj škole.
U Baranavičach ja chadziła ŭ biełaruskuju škołu, navučyłasia pisać łacinkaj i kirylicaj, šmat malavała, i za heta mianie chvalili. Žyćcio ŭ Baranavičach, adnak, było vielmi ciažkoje, zapomnilisia strašnyja bambardavańni 1944-ha, kali my čuli śvist bombaŭ i dryželi ŭ akopčyku, vykapanym tatam la chaty.
Ivonka Surviła z baćkami ŭ Stoŭbcach, zima 1936−1937 hh. Fota: archiŭ surazmoŭcy
— Potym vy žyli ŭ Danii, a z 1948-ha — u Francyi. U jakim uzroście da vas pryjšło razumieńnie, što vy — biełaruska? Heta byŭ naturalny praces praź biełaruščynu ŭ siamji ci niešta stałasia šturškom da źjaŭleńnia nacyjanalnaj śviadomaści?
— Ja zaŭsiody viedała, što ja biełaruska. Nikoli i ŭ hałavu nie prychodziła, što mahu być kimści inšym. U chacie havaryli tolki pa-biełarusku.
U Danii, u łahiery ŭciekačoŭ, tata ŭziaŭsia vučyć mianie i brata — razam z matematykaj raskazvaŭ biełaruskuju historyju, dyktujučy pa-biełarusku teksty pra Rahniedu i Rahvałoda, ilustrujučy ich malunkami, jakimi my zachaplalisia.
Paźniej my z bratam čytali kołasaŭskaha «Symona-muzyku» ŭhołas, pieradajučy knižku adno adnamu, kali ad śloz dalej nie mahli čytać (knihu pryvioz nam u Daniju Mikoła Abramčyk, prezident Rady BNR).
Ivonka Surviła z baćkami i bratam u Danii, 1946 hod. Fota: archiŭ surazmoŭcy
«Dyktatar Franka inicyjavaŭ kroki da hramadzianskaha zamireńnia. Ničoha padobnaha niama ŭ Łukašenki»
— Kali vy pierajechali ŭ Ispaniju, hetaj krainaj kiravaŭ dyktatar Fransiska Franka. Što heta była za dyktatura? Jakoj vy zapomnili jaje?
— U Ispaniju ja pierajechała, vyjšaŭšy zamuž za Janku Surviłu, jaki tam skončyŭ fakultet ekanomiki, i rychtavała razam ź im biełaruskija radyjopieradačy z Madryda. Heta było ŭ 1959 hodzie, bolš jak praz dva dziesiacihodździ paśla hramadzianskaj vajny.
Franka staraŭsia kłapacicca, kab žyćcio było spakojnym, bo kraina ŭ vialikaj stupieni žyła z dachodaŭ ad turyzmu. Ispancy lubili krytykavać režym, ale kali my źviartali ich uvahu, što Franka stary i chutka adydzie, jany zvyčajna vykazvali nadzieju, što budzie žyć sto hadoŭ.
Franka byŭ, viadoma, dyktatar, ale ŭ staraści jon inicyjavaŭ peŭnyja kroki da hramadzianskaha zamireńnia. Ničoha padobnaha nie vidać u Łukašenki, jaki, naadvarot, pahłyblaje raskoł u hramadstvie i robić represii ŭsio bolš žorstkimi.
— Vašyja dočki Hanna i Paŭlina naradzilisia ŭ Ispanii. Jakaja mova dla ich rodnaja? Vy metaskiravana vychoŭvali ich u biełaruskim duchu ci ŭśviedamleńnie biełaruščyny pryjšło da ich u bolš stałym uzroście?
— My ź Jankam vychoŭvali Haniu i Paŭlinku biełaruskami, jak u svoj čas našyja baćki vychoŭvali mianie i brata Lonika. Rodnaja mova ŭ ich, zrazumieła, biełaruskaja. Chacia abiedźvie vałodali ź dziacinstva taksama ispanskaj, francuzskaj i anhlijskaj.
Hanna, Ivonka, Paŭlinka i Janka Surviły za kaladnym stałom. Madryd, 1964 hod. Fota: archiŭ surazmoŭcy
— Jak žyvuć vašyja dočki ciapier? Čym jany zajmajucca i ci zaanhažavanyja ŭ biełaruskaje žyćcio?
— Starejšaja dačka Hania žyvie ŭ Francyi. Z adukacyi jana matematyk, pracuje ŭ śfiery kansałtynhu.
Małodšaja, Paŭlinka, žyła ŭ ZŠA. Była prafiesarkaj kafiedry humanitarnych navuk Vartburhskaha kaledža (štat Ajova), śpiecyjalizavałasia ŭ halinie etnamuzykałohii i muzykaznaŭstva. Napisała, siarod inšaha, niekalki navukovych daśledavańniaŭ pra biełaruskich rok-muzykaŭ (heta byli pieršyja takija pracy ŭ Amierycy). Razam ź pieršym ambasadaram ZŠA ŭ Biełarusi Devidam Suorcam stvaryła Centr biełaruskich daśledavańniaŭ u Paŭdniova-Zachodnim kaledžy ŭ Kanzasie i była jaho jaho vykanaŭčaj dyrektarkaj. Centr hety daŭ mahčymaść stažyrovak u Amierycy maładym navukoŭcam ź Biełarusi.
Žyćcio Paŭlinki abarvałasia čatyry hady tamu ŭ vyniku raptoŭnaj i ciažkaj chvaroby, ad jakoj pakul niama lekaŭ. Heta była vializnaja strata dla mianie, dla ŭsioj našaj siamji. Praz pandemiju i karancin ja nie zmahła raźvitacca ź joju.
Ivonka Surviła, Taleda, Ispanija, 1960 hod. Fota: archiŭ surazmoŭcy
«Davodziłasia ledź nie štodnia dakazvać, što my — biełarusy»
— U 1969 hodzie vy razam ź siamjoj pierajechali ŭ Kanadu. Čamu pryniali takoje rašeńnie?
— Najpierš z materyjalnaj pryčyny. Była mahčymaść pracy, źviazanaj z maimi viedami i zdolnaściami.
— Jak usprymali biełarusaŭ u Kanadzie ŭ toj čas? Ci było ŭ kanadcaŭ razumieńnie, što heta asobny narod, a nie častka šeraha biezabličnaha savieckaha naroda?
— Kali ja pryjechała ŭ Kanadu, mienavita hetak, jak vy kažacie — častkaj savieckaha naroda — biełarusaŭ i ŭsprymali. Va ŭsiakim razie, bolšaść ludziej.
Nam davodziłasia ledź nie štodnia dakazvać, što my — biełarusy. Chacia mušu skazać, što z boku kanadskaha ŭrada my zaŭsiody sustrakali prychilnaść, u Kanadzie ŭvažliva staviacca da patrebaŭ nacyjanalnych mienšaściaŭ. A na zvyčajnym, pobytavym, uzroŭni było pa-roznamu.
— U vašaj aficyjnaj bijahrafii na sajcie Rady BNR napisana, što vy zajmalisia žyvapisam i ŭdzielničali ŭ 30 mastackich vystavach u Kanadzie i ZŠA. Ci škadujecie, što nie stali prafiesijnaj mastačkaj?
— Tym, što vy nazvali «prafiesijnym mastactvam», na Zachadzie moža zarabić vielmi mała ludziej, zvyčajna jany majuć jašče niejkuju pracu. Kali pašancuje — vykładajuć va ŭniviersitetach, a bolšaść vymušanaja karmicca z taho, što nijakaha dačynieńnia da mastactva nie maje.
U mianie ž jašče ŭsio žyćcio była i dziejnaść, źviazanaja ź biełaruskaj spravaj. Dyk na malavańnie ja mieła nie tak i bahata času.
Spadziavałasia, što, pajšoŭšy na piensiju (ja pracavała va ŭradavaj ustanovie, źviazanaj ź pierakładami aficyjnych dakumientaŭ), narešcie zajmusia mastactvam. Ale ŭ 1997 hodzie mianie abrali staršynioj Rady BNR, i hetyja spadziavańni nie spraŭdzilisia, bo spravy Rady zajmajuć litaralna ŭvieś čas.
Ivonka Surviła z hrupaj biełaruskich dziaciej z čarnobylskich rajonaŭ. Kviebiek, Kanada, 1992 hod. Fota: archiŭ surazmoŭcy
Chaču skazać, što ni ja, ni chtości z rodnych nie atrymlivaje ni centa za pracu ŭ Radzie. Rada BNR nie maje nijakaha finansavańnia ad dziaržavaŭ ci mižnarodnych arhanizacyj, ad fondaŭ, i ŭsio, što my majem — heta siabroŭskija składki rodnych i «Dar Sakavika» (fond padtrymki Rady BNR. — zaŭv. red.), jaki źbirajecca dyjasparaj.
Heta vielmi ścipłyja srodki. Jany iduć na kampiensacyju niejkich kancylarskich vydatkaŭ, niačastych pajezdak, nu i my jašče imkniomsia dapamahać kulturnym inicyjatyvam. Viedaju pa sabie i pa svaich najbližejšych kalehach, što dziejnaść u Radzie ŭ finansavym sensie, naadvarot, stratnaja — ludzi vydatkoŭvajuć častku pryvatnaha, siamiejnaha biudžetu.
Ale my nie škadujem, bo dziejničajem dla Biełarusi. I ja, kali viarnucca da vašaha pytańnia, chacia i mahu časam paškadavać, što los nie całkam źviazaŭ mianie z mastactvam, ale ž jon źviazaŭ mianie ź Biełaruśsiu. Maje baćki žyli Biełaruśsiu, mianie hetak vychavali, inšaj doli dla siabie nie ŭjaŭlaju.
— Jak i kali pačałosia vašaje supracoŭnictva z Radaj BNR?
— Ja vyjšła zamuž za Janku, kali jon užo byŭ u Radzie BNR, a sama aficyjna dałučyłasia da jaje ŭ 1970-ja hady. Ale heta aficyjna, realna ž udzielničała ŭ biełaruskich imprezach, jakija ładziła Rada, jašče ŭ junactvie.
Janka i Ivonka Surviły padčas viasiella. Sartruvil, Francyja, 1959 hod. Fota: archiŭ surazmoŭcy
— Letaś vas pieraabrali staršynioj Rady BNR na čarhovy šaścihadovy termin. Vy kirujecie arhanizacyjaj užo 27 hadoŭ. Čamu nie znajšłosia pierajemnika ci pierajemnicy?
— Było b dziŭna, kali b, jak vy kažacie, ich nie znajšłosia. Ale Siesija Rady BNR paprasiła mianie dalej vykonvać abaviazki staršyni.
«Vielmi spačuvaju «novym» emihrantam»
— Ciapier biełarusy, jakija vyjechali sa svajoj krainy, sutykajucca z prablemami padčas atrymańnia dakumientaŭ, zamieny pašpartoŭ. A jak u druhoj pałovie XX stahodździa vyrašalisia pytańni ź lehalizacyjaj biełarusaŭ u zamiežžy? Ci prosta było atrymać dazvoł na žycharstva ci hramadzianstva?
— Viedaju, što pytańnie dakumientaŭ niaprostaje, vielmi spačuvaju «novym» emihrantam. Ale tak było zaŭsiody. Treba było prajści šmat biurakratyčnych pracedur.
Chiba što asabista mianie heta nie vielmi zakranuła, bo ja była małaja, hetym zajmalisia baćki. I była jašče adna prablema: Biełarusi jak suvierennaj krainy nie isnavała (jana ŭvachodziła ŭ AAN, ale heta ličyłasia farmalnaściu), pra jaje mała chto viedaŭ.
U niekatorych krainach dla čynoŭnikaŭ navat isnavali instrukcyi zapisvać biełarusaŭ ruskimi, pra što my daznalisia značna paźniej. Ciapier takoj prablemy pierad uciekačami ź Biełarusi nie staić.
— Jak vy aceńvajecie stan biełaruskich dyjasparaŭ na siońniašni dzień? Ci mocna sučasnyja biełaruskija emihranty adroźnivajucca ad tych, jakija atačali vas u maładości?
— Ja mahu kazać pra pakaleńnie maich baćkoŭ, to-bok pra paślavajennuju emihracyju. Jak i ciapier, tady tysiačy biełarusaŭ byli raskidanyja pa ŭsim śviecie. Ahulnaje taksama ŭ tym, što pavajennyja emihranty (viadoma, ja kažu pra bolšaść tych, kaho viedała asabista) vieryli ŭ chutkaje viartańnie na Baćkaŭščynu, usprymali svajo stanovišča jak časovaje. Toje samaje jany dumali i pra svaich dziaciej. Moža, tolki niedzie ŭ siaredzinie 50-ch pačali budavać ułasnuju nieruchomaść.
Ale kali imknulisia dać svaim dzieciam dobruju adukacyju, dumali taksama pra Biełaruś, pra toje, jak moładź vykarystaje svaje viedy i ŭmieńni nie na čužynie, a na Baćkaŭščynie.
Siońnia, jak mnie zdajecca, asnoŭnaja častka tych, chto paśla padziejaŭ 2020 hoda byŭ vymušany ratavacca ad represij na čužynie, taksama vieryć, što ciomnyja časy nienadoŭha.
Što adroźnivała pavajennych emihrantaŭ i ich dziaciej ad ciapierašniaj chvali — dyk heta ŭśviedamleńnie nacyjanalnych kaštoŭnaściaŭ praktyčna va ŭsich. My z malenstva razumieli značnaść Akta 25 sakavika, abviaščeńnia niezaležnaści Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Pra biełaruskuju movu i kazać niama čaho, niemahčyma ŭjavić, kab maje baćki, ci ja, ci maje dočki kazali: «Jakaja roźnica, na jakoj movie havaryć?»
Ivonka Surviła z aŭtarkaj himna «Mahutny Boža» paetkaj Natallaj Arsieńnievaj, ZŠA, 1990 hod. Fota: archiŭ surazmoŭcy
— Jak vy ličycie, čamu Łukašenka ŭvohule staŭ mahčymy ŭ Biełarusi?
— Pryčynaŭ možna nazvać šmat, ale hałoŭnaja — nizki ŭzrovień nacyjanalnaj śviadomaści vialikaj častki nasielnictva. A jana, u svaju čarhu, była vynikam bolš jak dvuchsothadovaj prymusovaj rusifikacyi spačatku carskim, a potym kamunistyčnym režymami Maskvy.
Biełarusam ubivali ŭ hałovy, što jany nie mohuć mieć svaju dziaržavu i samastojna budavać ułasny los. Toje samaje robić i Łukašenka.
— Ci čakali vy, što ŭ 2020 hodzie biełarusy vyjduć na takija vialikija pratesty? Što vy adčuvali, kali daviedvalisia pra tyja padziei? I ci jość u vas tłumačeńnie, čamu sotni tysiač biełarusaŭ vyjšli pratestavać pad nacyjanalnymi ściahami?
— Adčuła vialikuju radaść ad taho, što biełarusy zachacieli ažyćciavić svajo zakonnaje prava vybirać sabie ŭładu. I što zrabili heta pad bieł-čyrvona-biełymi ściahami i pad «Pahoniaj».
U samy krytyčny momant biełarusy źviarnulisia da svajho spradviečnaha, nacyjanalnaha. Taksama mnohija (chaj i nie ŭ tyja dni, a paźniej) pieraasensavali svajo staŭleńnie da biełaruskaj movy, pierastali ŭsprymać jaje jak niešta druhasnaje ci navat niepatrebnaje. Heta vielmi dobry znak. I heta daje nadzieju na budučyniu.
Ivonka Surviła ź Zianonam Paźniakom, Vasilom Bykavym i Siarhiejem Navumčykam na śviatkavańni Dnia Voli. 25 sakavika 2000 hoda, Praha, Čechija. Fota: archiŭ surazmoŭcy
— Kolki razoŭ vy pryjazdžali na radzimu paśla vymušanaha adjezdu z baćkami?
— Na žal, ja naviedała Biełaruś za 80 hadoŭ tolki adnojčy, kali jeździła na arhanizavanuju Hienadziem Hrušavym (zasnavalnik i kiraŭnik fondu «Dzieciam Čarnobyla», deputat Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi 12-ha sklikańnia. — zaŭv. red.) kanfierencyju «Śviet paśla Čarnobyla» ŭ 1992 hodzie.
Razam z majoj siabroŭkaj Zinaj Himpielevič (jana fiłołah, siarod inšych jaje pracaŭ — kniha pra Vasila Bykava) my ŭtvaryli ŭ Kanadzie fond dapamohi achviaram Čarnobyla, udałosia sabrać davoli šmat hrošaj dla zakupu lekaŭ i miedyčnaha abstalavańnia, arhanizoŭvali lekavańnie biełaruskich dziaciej u Kanadzie.
Voś u hetaj jakaści ja i była zaprošanaja ŭ Minsk. Tady krainaj jašče kiravaŭ Stanisłaŭ Šuškievič.
Najbolšaje ščaście ŭ žyćci adčuła, kali samalot pryziamliŭsia ŭ Minsku. Prabyła tady ŭ Biełarusi 12 dzion i jašče žyvu ŭspaminami. Adzinaje, što nie padabałasia, — što treba było słuchać dakłady na kanfierencyi ŭ anhlijskim pierakładzie z ruskaj movy, bo pa-rusku nie razumieła.
— Pa čym u Biełarusi vy najbolš sumujecie?
— Sumuju pa ŭsim. Pa ziamli maich prodkaŭ, pa cudoŭnych ludziach, jakich tady sustrakała, pa histaryčnaj spadčynie, jakuju paśpieła ŭbačyć — jašče nie adrestaŭravanym Mirskim zamku i carkvie ŭ Stoŭbcach, dzie mianie chryścili, pa Žodziškach, dzie pabačyła chatu, u jakoj ros moj muž Janka i jakuju tak časta ŭspaminaŭ, pa Zasulli, chacia naš siamiejny dom naležaŭ niejkamu kałhasu i ničoha ŭžo nie zastałosia ź dziedavaj haspadarki i pryhažości krajavidaŭ, jakija ja pamiatała ź dziacinstva.
«Śviatłana Cichanoŭskaja cudoŭna spraŭlajecca z pracaj, jakuju robić»
— Jakija ŭ vas stasunki sa Śviatłanaj Cichanoŭskaj? Ci časta vy kamunikujecie? Što vy abmiarkoŭvajecie, pra što razmaŭlajecie?
— Ja nieadnojčy kazała, što Śviatłana Cichanoŭskaja cudoŭna spraŭlajecca z pracaj, jakuju robić. Infarmuje śviet pra Biełaruś, pra dolu našaha naroda pad kiraŭnictvam pramaskoŭskaha dyktatara, pra našaje žadańnie žyć spakojna na našaj volnaj ziamli, biez vojnaŭ i biez ździeku.
Biezumoŭna, ja padtrymoŭvaju jaje dziejnaść. Niadaŭniaja našaja sustreča ŭ Kanadzie była asabliva pryjemnaj, my sam-nasam abmierkavali ź joj u tym liku i jak zachavać biełaruskaść u biełarusach u ciapierašniaj vielmi niespryjalnaj situacyi.
Ivonka Surviła i Śviatłana Cichanoŭskaja. Kanada, 15 sakavika 2024 hoda. Fota: pres-słužba Śviatłany Cichanoŭskaj
— A ci kantaktujecie vy ź Zianonam Paźniakom? Što vy dumajecie pra jaho krytyku Śviatłany Cichanoŭskaj?
— Zianonu ja vielmi ŭdziačnaja za niadaŭni vystup, jaki jon pryśviaciŭ BNR i ŭ jakim nazyvaje BNR cudam u žyćci našaha naroda. Raju kožnamu biełarusu jaho pračytać. Sustrakajemsia, kali byvaju ŭ Ńju-Jorku. My nie zaŭsiody zhadžajemsia, ale aboje žadajem tolki śvietłaj budučyni našamu narodu.
— Ci možacie vy zrabić prahnoz nakont taho, kali i čym skončycca ciapierašniaja situacyja? Kali sotni tysiačaŭ biełarusaŭ, jakija vyjechali z krainy ŭ 2020 hodzie, zmohuć viarnucca damoŭ?
— Ja nie lublu rabić prahnozy, bo nikoli nie viedaješ, jakija čyńniki mohuć niečakana ŭźniknuć i jak paŭpłyvajuć na situacyju.
Ale ź inšaha boku, historyja čałaviectva vučyć, što tyranii nie viečnyja. A ŭ naš čas pracesy ŭ palitycy i hramadstvie značna chutčejšyja, čym paŭstahodździa tamu.
U čym ja pierakananaja, dyk heta ŭ tym, što biełarusy «novaj» emihracyjnaj chvali, pra jakich vy kažacie, musiać nazapašvać viedy i dośvied i być hatovymi vykarystać ich na Baćkaŭščynie.
Chto taja «šval z Hrodna», jakuju Marzaluk abazvaŭ u efiry BT, i što jana piša ŭ čatach? Raskazvajem pra doktarku Stefanovič1
Kamientary