Na fonie pahromu ŭ Machačkale ŭ tvitary źjaviłasia karta kolkaści pahromaŭ, jakuju adrazu padchapili rasiejcy: maŭlaŭ, najbolš hvałtu suprać jaŭrejskaha nasielnictva było ŭ Biełarusi i Ukrainie, a zusim nie ŭ Rasii. Hetyja śćviardžeńni aburyli biełarusaŭ. My pasprabavali razabracca, kolki pahromaŭ było na našych ziemlach i chto za imi stajaŭ.
Tvit z nazvanaj kartaj byŭ apublikavany ŭ tvitary Visegrád 24. Jon sabraŭ bolš za 2 tysiačy repostaŭ, mnohija ź jakich byli zroblenyja rasiejcami, kab davieści, što pahromy heta nie «ruskaja tradycyja», a biełaruskaja, ukrainskaja i polskaja. Biełarusy i ŭkraincy ŭ adkaz aburylisia takimi zajavami, nahadaŭšy pra toje, što rasijskimi impierskimi ŭładami była ŭviedziena «miaža asiełaści», jakaja achoplivała Biełaruś, Ukrainu i Polšču, pa-za jakoj jaŭrejam zabaraniałasia žyć bieź śpiecyjalnych dazvołaŭ, tamu zakanamierna, što bolšaść pahromaŭ budzie prypadać na hetyja terytoryi.
Ale ci takimi talerantnymi i biazhrešnymi ŭ dačynieńni da jaŭrejskaha nasielnictva byli biełarusy? Hruntoŭny adkaz na pytańnie, chto i navošta hramiŭ jaŭrejaŭ na biełaruskich ziemlach za časami Rasijskaj impieryi, dajecca ŭ artykule biełaruskaha historyka Valancina Michiedźki «Ułada, revalucyja i pahromy ŭ Biełarusi ŭ pačatku XX st.»
Michiedźka davodzić, što na siońnia źviestki byli ŭdakładnienyja i možna kazać pra 292 pahromaŭ u kastryčniku 1905 hoda ŭ «miežach asiełaści», ź jakich tolki 23 vypadki adbylisia na Biełarusi. Tłumačeńniaŭ takoj dyspraporcyi niašmat.
Ale varta źviarnuć uvahu na toje, adkul uvohule na Biełarusi mahli źjavicca antyjaŭrejskija nastroi.
Uviadzieńnie «Časovych pravił» 3 maja 1882 hoda («travieńskich zakonaŭ»), jakija rezka abmiažoŭvali pravy jaŭrejskaha nasielnictva paśla reformaŭ Alaksandra II, akazała mahutny ŭpłyŭ na sacyjalnyja pracesy ŭ biełaruskich hubierniach. Jak adznačaŭ vilenski hienierał-hubiernatar Piotr Śviatapołk-Mirski, stvoranaja ŭradavymi mierami «krajniaja ciesnata… nasielnictva ŭ haradach paniziła kaštoŭnaść… pracy». Vynikam hetaha stała «biednaść, jakaja miažuje z poŭnaj halečaj ahulnaj masy jaŭrejskaha nasielnictva»
Uradavaja zabarona sijanisckich arhanizacyj, zabarona dziejnaści lehalnaj «Jaŭrejskaj niezaležnaj pracoŭnaj partyi», jakija pieraśledavali ekanamičnyja i nacyjanalna‑kulturnyja mety, taksama spryjali palityzacyi i radykalizacyi pracoŭnaha ruchu.
U hetaj situacyi ŭ asabliva ŭraźlivym stanoviščy akazalisia miascovaja administracyja, asabliva jaje nizavyja ŭzroŭni, i žandarska-palicejskija struktury, na jakich i lažała štodzionnaja adkaznaść za zachavańnie «paradku». Mienavita hety faktar, na dumku Michiedźki, byŭ asnoŭnym u eskałacyi antyjaŭrejskaha hvałtu na terytoryi Biełarusi na pačatku XX stahodździa.
Va ŭsich vypadkach, kali vynikam pahromu byli značnaja materyjalnaja škoda abo čałaviečyja achviary, ichnimi arhanizatarami było miascovaje rasijskaje čynavienstva i žandary.
Jon bačyŭ pryčynu abvastreńnia hramadska-palityčnaj situacyi ŭ krai ŭ tym, što «ŭsio jaŭrejskaje nasielnictva vielmi varoža nastrojenaje ŭ dačynieńni da ruskaha». U miascovaj administracyi i palicyi farmiravałasia prezumpcyja «kalektyŭnaj viny» jaŭrejaŭ.
Z 1902 hoda ŭ biełaruskija harady i miastečki značna pavialičyŭsia prytok sialanskaj moładzi ź vioski, jakaja taksama ciarpieła ad ahrarnaha pieranasialeńnia. Ale ŭ haradach jany nie mahli atrymać pastajannuju pracu dy naładzić svoj pobyt – i na hetuju frustracyju vielmi dobra kłałasia antysiemickaja prapahanda.
Pieršaj maštabnaj pahromnaj akcyjaj u Biełarusi staŭ jaŭrejski pahrom u Homieli 1—2 vieraśnia 1903 hoda.
Śledčyja dakumienty pakazvajuć, što ŭzrovień antyjaŭrejskaj ahresii ŭ Homieli byŭ niedastatkovy dla spantannaha ŭźniknieńnia kanfliktu, tamu vybrali hrupy, jakimi možna było manipulavać.
Asnoŭnuju masu šarahovych pahromščykaŭ składali rabočyja Libava-Romienskich i Paleskich čyhunačnych majsterniaŭ, sialanskaja moładź, zaniataja ŭ horadzie na padzionnych i siezonnych rabotach, u asnoŭnym na čyhuncy i budaŭnictvie, a taksama «basiaki-załatarotcy» — pradstaŭniki haradskoha lumpien-praletaryjatu. U chodzie pahromu da ich dałučylisia sialanie pryharadnych viosak.
U vyniku pahromu zahinuli nie mienš za 12 čałaviek — 7 jaŭrejaŭ (pa inšych danych — da 12) i 5 chryścijan. Achviary siarod chryścijan byli vyklikanyja dziejańniami vojskaŭ, jakija abstralali natoŭpy ludziej. Ciažkija kalectvy atrymali 8 čałaviek, usiaho ž było paraniena kala 50 čałaviek. Značnyja materyjalnyja straty byli naniesienyja nie mienš čym 400 jaŭrejskim siemjam, kala 250 žyłych i handlovych pamiaškańniaŭ byli paškodžanyja i razburanyja, pry tym, što najbolš mocna paciarpieła jaŭrejskaja biednata.
Mahiloŭski hubiernatar, jaki vystupiŭ pierad pradstaŭnikami jaŭrejskaj abščyny Homiela, abvinavaciŭ ich samich u pravakavańni biesparadkaŭ i stracie «pavahi da ŭłady».
Mahiloŭskaja hubiernia sa značnym adryvam lidziravała na terytoryi Biełarusi pa kolkaści i ciažaru pahromaŭ. Homielski pahrom pakłaŭ pačatak cełaj sieryi incydentaŭ, jakija raspaŭsiudzilisia na značnuju častku terytoryi Biełarusi i praciahvalisia, prynamsi, da siaredziny 1906 hoda.
Mabilizavanyja na vajnu sialanie kancentravalisia na zbornych punktach u siołach, haradach i miastečkach, pry hetym praciahły čas jany byli biez kantrolu, nahladu i charčavańnia, pjanstvavali i chulihanili. Šmatlikija vypadki ŭchileńnia jaŭrejaŭ ad mabilizacyi tolki padbuchtorvali biełaruskich sialan-reziervistaŭ.
Letam 1905 hoda rezka aktyvizavalisia revalucyjnyja arhanizacyi ŭ paviatovych haradach, miastečkach Mahiloŭskaj i Minskaj hubierniaŭ, dzie ŭłady nie mieli značnych vajennych i palicejskich sił.
Nadzvyčajnaj vastryni dasiahnuła supraćstajańnie ŭładaŭ i revalucyjnych arhanizacyj u Homieli. Akty teroru, uzbrojenyja sutyknieńni stali tut paŭsiadzionnaj źjavaj. Homielski palicmajstar, paśla sieryi zamachaŭ na jaho žyćcio, publična abviaściŭ, što «ŭsiakaha jaŭreja, jaki naležyć da adkidaŭ jaŭrejskaha hramadstva i nazyvaje siabie demakratam» i nablizicca da jaho, buduć rasstrelvać kazaki kanvoju. Situacyja rezka źmianiłasia na karyść ułady. Mahiloŭski hubiernatar z zadavalnieńniem adznačaŭ, što ŭ vyniku «ŭ Homieli zapanavaŭ… poŭny spakoj».
Aktyvizacyja pahromnych nastrojaŭ uviesnu — uletku 1905 hoda vyklikała niezadavolenaść častki vyšejšaj pieciarburhskaj biurakratyi, jakaja ŭhledžvała ŭ hetym pierš za ŭsio niedazvalalnuju «samadziejnaść» na miescach.
Va ŭradavych viarchach byli ŭpłyvovyja siły, jakija prajaŭlali vidavočnyja simpatyi idei «pakarać jaŭrejaŭ» niahledziačy na niestabilnaść situacyi, a chutčej — mienavita dziakujučy joj. Mienavita na takich ludziej i aryjentavalisia pradstaŭniki miascovaj administracyi — mahiloŭski hubiernatar Mikałaj Klinhienbierh i, zbolšaha, minski hubiernatar Pavieł Kurłoŭ.
Piotr Stałypin, jaki damahaŭsia «zaspakajeńnia» krainy pierš za ŭsio vajenna-biurakratyčnym šlacham, uletku 1906 hoda pahražaŭ hubiernataram «miažy asiełaści» piersanalnaj ciažkaj adkaznaściu za kožnuju prajavu słavutaj pahromnaj «stychii», jakoj tradycyjna apraŭdvalisia miascovyja ŭłady.
Takaja łakalizacyja paćviardžaje zaležnaść maštabu pahromaŭ ad palityčnych pazicyj hubiernskaj administracyi.
Materyjały spraŭ i śviedčańni dazvalajuć kazać pra palicyjantaŭ, «jakija śpiecyjalizavalisia» na karnych akcyjach, u tym liku i na arhanizacyi pahromaŭ.
Pahromy 1903—1905 hadoŭ u Biełarusi byli zavieršanyja pahromam u Homieli 13—14 studzienia 1906 hoda.
Padčas pahromu byli zabity nie mienš za 4 čałavieki, a 11 čałaviek atrymali ranieńni.
U bolšaści vypadkaŭ asnoŭnuju častku pahromščykaŭ składali sialanie, dola jakich, adnak, z 1903 pa 1905 hod skaraciłasia z 96% da 55%, i miaščanie, jak biełarusy, tak i pradstaŭniki ruskaha staravierskaha nasielnictva, asabliva aktyŭnyja ŭ Viciebsku i Połacku. Udzieł u najbujniejšych pahromach pryniali i sałdaty raskvataravanych čaściej rasijskaj armii. Zafiksavany taksama ŭdzieł u pahromach pradstaŭnikoŭ paštova-telehrafnych i čyhunačnych słužačych i rabočych.
Matyvacyja dziejańniaŭ asnoŭnaj masy pahromščykaŭ była raznastajnaj.
Mnohija aścierahalisia, što ŭraŭnańnie ŭ pravach pryviadzie da paharšeńnia stanovišča chryścijanskaha nasielnictva, što było nastupstvam doŭhačasovaj siehrehacyi rasijskimi ŭładami miascovaha hramadstva.
Sałdaty paddavalisia ŭpłyvu abvinavačvańniaŭ jaŭrejaŭ u «zdradzie» Rasii ŭ hady ruska-japonskaj vajny. Pry hetym nielha, viadoma, admaŭlać i taho, što spryjalnuju hlebu dla antysiemickaj prapahandy stvarali i ekstremisckija dziejańni jaŭrejskich revalucyjnych arhanizacyj.
Mienavita ŭ hetym asiarodździ antyjaŭrejski hvałt razhladaŭsia jak vykanańnie «patryjatyčnaha abaviazku», jak «abudžeńnie doŭha «dramałaj» ruskaj nacyjanalnaj samaśviadomaści».
Adnavilisia pahromy ŭ revalucyjny 1917 hod, da 1919 hoda jany pravakavalisia pieravažna antysavieckimi siłami — niezadavoleńnie balšavikami, jakich mnohija asacyjavali ź jaŭrejami, było raspaŭsiudžana na ŭsio jaŭrejskaje nasielnictva. Asabliva vyłučajecca pahrom, jaki adbyŭsia ŭ Homieli padčas antysavieckaha «Strakapytaŭskaha» miaciažu 24-28 sakavika 1919 hadoŭ, kali było zabita da 25 kamunistaŭ, bolšaść jakich była jaŭrejskaj nacyjanalnaści.
Farmavańni Stanisłava Bułak-Bałachoviča, siońnia ŭźviedzienaha ŭ ranh nacyjanalnaha biełaruskaha hieroja i zmahara suprać balšavizmu na Biełarusi, arhanizoŭvali pahromy, padčas jakich jaŭrejskaje nasielnictva padviarhałasia masavym hrabiažam, ździekam i zabojstvam. Palityčnyja pryčyny tut spałučalisia z žadańniem parabavać. Usiaho, pa niapoŭnych dadzienych, bałachoŭcami było zabita bolš za 246 jaŭrejaŭ, ź ich 60 u vioscy Michiedavičy, i 70 — u vioscy Vialikija Haradziacičy.
U 1921 hodzie Rada i ŭrad BNR u vyhnańni vydali adozvu pra supracu ź jaŭrejskim narodam, u jakoj zaklikali abjadnać biełaruskuju i jaŭrejskuju nacyi ŭ adzin dziaržaŭny biełaruski narod.
Hetyja fakty kažuć pra toje, što biełaruskija masy i nacyjanalny ruch nie supraćstajali miascovamu jaŭrejstvu i nie mieli mocnaj antyjaŭrejskaj matyvacyi.
Pakazalna, što słova pogrom stała adnym z najbolš viadomych rusizmaŭ u inšych movach, bo jomista apisvaje źjavu, jakaja najbolš jaskrava prajaviłasia ŭ rasijskich realijach. Siońnia da jaho dadalisia takija ž charakternyja słovy, jak soviet, bolshevik, troika, apparatchik dy apošniaje — siloviki.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆU Dahiestanie prachodziać pratesty pad antysiemickimi łozunhami, pahromščyki ŭvarvalisia ŭ aeraport
Jak źbiralisia likvidavać savieckuju Biełaruś. Płan, jaki pamior razam ź jaho inicyjataram
-
Śviatkavać treci padzieł Rečy Paspalitaj, dapłačvać Hihinu i adsunuć Marzaluka: jak Rasija choča pierapisać historyju Biełarusi
-
U 1942 hodzie ŭ Mahilovie zdaryłasia bujnaja technahiennaja avaryja. Historyk padrychtavaŭ pra jaje knihu
-
Jak biełarusy žyli pa draŭlanym kalendary. Usio žyćcio źmiaščałasia na prostym kijku
«Budzie zdymać maštabnyja prajekty z saboj u hałoŭnaj roli». Što dumajuć pra novaha ministra kultury Čarnieckaha jaho kalehi?5
Kamientary