«Maje znajomyja robiać u Akademii raźliki dla rasijskich rakiet». Što adbyvajecca ź biełaruskaj navukaj
Pakul za miažoj šukajuć leki ad nievylečnych chvarobaŭ i novyja krynicy enierhii, čym žyvuć biełaruskija navukoŭcy? «Naša Niva» pahutaryła z vučonymi pra situacyju ŭ Akademii navuk. Na našy pytańni adkazali hienietyk Maryna Šapturenka, chimik Siarhiej Biesarab i jašče adzin navukoviec, jaki zajmajecca pryrodaznaŭčymi daśledavańniami.
«Rasijskaja abaronka stała asnoŭnaj krynicaj prybytku technałahičnych kirunkaŭ u akademii»
Naš pieršy surazmoŭca — Siarhiej Biesarab, chimik, były starejšy navukovy supracoŭnik Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi. Ciapierašniuju situacyju ŭ NAN Biesarab charaktaryzuje jak płato:
«Hutaryŭ z adnym čałaviekam nakont situacyi ŭ biełaruskaj navucy, dyk jon skazaŭ, što ŭ 90-ja było ciažej, a ciapier narmalova».
U materyjalnym płanie ŭ Akademii ŭsio ŭ paradku, pa słovach Siarhieja: dysiertacyi abaraniajucca, ludzi atrymoŭvajuć prykładna tyja ž hrošy, što i try hady tamu, asabliva tyja, chto pracuje z Rasijaj.
I da taho biełaruskaje akademičnaje koła bolš supracoŭničała z Rasijaj, čym ź Jeŭropaj. Ciapier hety adsotak rasijskich hrošaŭ pavialičyŭsia ŭ razy, rasijskaja abaronka stała asnoŭnaj krynicaj prybytku technałahičnych kirunkaŭ u akademii.
Pavodle Biesaraba, šmat biełaruskich techničnych i pryrodaznaŭčych navukovych ustanoŭ pracavali na rasijskuju abaronnuju zamovu jašče da 2020 hoda. Daktary instytutaŭ z honaram kažuć, maŭlaŭ, u nas sotni prajektaŭ vykonvajucca dla rasijskaj abaronki. Mašynabudaŭničyja i fizika-techničnyja ŭstanovy hanarylisia tym, što vykonvajuć dla Rasii mnostva abarončych zamovaŭ, a ciapier jany stali całkam pracavać na vajnu.
«I pry hetym zastajucca biespakaranymi, — kaža Siarhiej Biesarab. — Niekatoryja pradpryjemstvy kštałtu «Pielenha» ci «Płanara» trapili pad sankcyi, ale ni adna ŭstanova z Akademii navuk, ni adzin dyrektar pad imi nie akazalisia. Adnak sami biełaruskija navukoŭcy mała kažuć publična pra svaje vajskovyja raspracoŭki — bajacca sankcyj», — miarkuje Biesarab.
«Maje znajomyja robiać u akademii raźliki dla rasijskich rakiet, «Iskanderaŭ», i dla madernizacyi starych rakiet. Jany viedajuć, što robiać raźliki. Pytaŭsia ŭ ich — maŭlaŭ, ty razumieješ, što ty zaraz robiš toje, što zabivaje ŭkraincaŭ? A čałaviek mnie adkazvaje: «Nie, heta prosta navuka, nijakaj roźnicy niama».
Ale kali hetaja rakieta zabje ŭ Dniapry 70 čałaviek, chto budzie vinavaty i stanie zabojcam? Toj, chto farbavaŭ rakietu, rabiŭ raźliki aeradynamiki ci zapuskaŭ? Kaža: «Toj, chto zapuskaŭ».
Voś takoje staŭleńnie paŭsiul u Akademii. Kab źjechać za miažu i realizavacca tam jak navukoviec, patrebnaje viedańnie movy i šmat roznych akaličnaściej. A tut možna zapluščyć vočy, nie čytać navin i prosta chadzić na pracu, ludzi tak i pracujuć», — biaduje navukoviec.
Vučony miarkuje, što ciapier Akademii vyhadna, kab vajna va Ukrainie praciahvałasia, bo dla jaje heta zorny čas.
«Akademija navuk daŭno razhladaje ananimki»
Jašče adna charaktarystyka sučasnych biełaruskich navukoŭcaŭ — heta strach, ličyć Maryna Šapturenka, byłaja hałoŭnaja navukovaja supracoŭnica Instytuta hienietyki i cytałohii, zvolnienaja letam 2021-ha. Taksama žančyna ŭznačalvała siekcyju pryrodaznaŭčych navuk dziaržaŭnaj ekśpiertnaj rady, jakaja zajmajecca atestacyjaj navukoŭcaŭ.
Utojlivaść eks-kaleh adznačali i inšyja našy surazmoŭcy, i Maryna tłumačyć, adkul jana biarecca:
«U Akademii navuk pracuje kantraktnaja sistema, i paśla 2020-ha kantrakty praktyčna z usimi zaklučajuć na adzin hod. To-bok paśla zakančeńnia kantraktu niama prablemy zvolnić niepažadanaha supracoŭnika: kantrakt nie padaŭžajecca i čałaviek traplaje na vulicu, a navukoŭcu ŭ Biełarusi niama dzie ŭładkavacca.
Taksama ŭsie supracoŭniki akademii padčas zaklučeńnia ci pierazaklučeńnia kantraktaŭ musiać padpisvać Kodeks prafiesijnaj etyki pracaŭnika NAN. Tam prapisana šmat što: patryjatyzm, toje, što supracoŭniki NAN musiać spryjać farmiravańnia nacyjanalnaj samaśviadomaści na asnovie dziaržaŭnaj ideałohii, nie razburać imidž akademii, nie publikavać u sacsietkach niešta, što «hańbić mundzir supracoŭnika». To-bok praz hety kodeks jany zabaranili vykazvać lubyja mierkavańni, navat niepalityčnyja.
Ale Akademija navuk daŭno razhladaje ananimki, tam jość adpaviedny adździeł».
Hienietyk adznačaje, što mała chto ź biełarusaŭ ciapier zmoža adkazać, što ž takoje hetaja «dziaržaŭnaja ideałohija». Ale dla ŭsich vidavočna — havorka pra zachavańnie ŭ krainie ciapierašniaj dyktatury, i jamu zaraz musiać spryjać biełaruskija navukoŭcy.
Ciapierašni stan akademii Maryna nazyvaje dehradacyjaj, ale adznačaje, što heta pačałosia ŭžo daŭno. Paśla pierabudovy byli razburanyja navukovyja škoły, instytuty stracili finansavańnie. Akademija vyžyvała za košt ludziej, jakija nie mahli znajści siabie ŭ inšych śfierach, i niejki čas jany zachoŭvali raniejšyja napracoŭki. Byvali pieryjady dobraha finansavańnia, i heta dazvoliła, naprykład, Instytutu hienietyki adkryć novyja centry i nabyć sučasnaje abstalavańnie, dobryja ŭmovy pryciahnuli maładych supracoŭnikaŭ.
Paśla 2020-ha usio heta stračanaje, tłumačyć Maryna.
«Zastałosia darahoje abstalavańnie, jakoje vielmi chutka sastarvajecca, bo technałohii raźvivajucca duža šparka. Va ŭmovach sankcyj niemahčyma absłuhoŭvać hetaje abstalavańnie i nabyvać dla jaho materyjały, taksama ceny ŭźlacieli. To-bok my nie možam vykarystoŭvać toj techničny patencyjał, što majem, nie kažučy pra toje, što syšli ludzi, jakija vałodali hetymi technałohijami.
Nie dumaju, što administracyjnaja nadstrojka Akademii — heta bazis biełaruskaj navuki, bazis — ludzi, intelektualny kapitał, jaki jašče trochi zastaŭsia ŭ instytutach. Bolšaść intelektualna raźvitych supracoŭnikaŭ Akademii byli zvolnienyja, ludzi musili vyjechać z krainy. Čym vyšejšy intelekt u čałavieka, tym bolš dla jaho vidavočnaja palityčnaja i ekanamičnaja situacyja, tym lepš jon razumieje pierśpiektyvy, u tym liku ŭ navucy. U Akademii niama pierśpiektyvaŭ, a ŭ instytutaŭ ź ich patencyjałam hetyja pierśpiektyvy ciapier minimalnyja».
Pakazčykam stanu Akademii i kadravaj situacyi ŭ joj źjaŭlajecca toje, chto zajmaje kirujučyja pasady, tłumačyć Šapturenka. Histaryčna instytutami kiravali jak minimum daktary navuk, pa zvańniach heta byli člen-karespandenty ci akademiki. A ciapier instytutam hienietyki kiruje doktar sielskahaspadarčych navuk, instytutam bijafiziki — kandydat miedycynskich navuk, nie doktar, chacia heta bijałahičnaje adździaleńnie Akademii i zakanamierna, kab im kiravaŭ doktar bijałahičnych navuk, bataničnym sadam kiruje doktar sielskahaspadarčych navuk. U Biełarusi jość bijołahi vysokaj kvalifikacyi, ale pa niejkich paramietrach jany nie zadavalniajuć kiraŭnictva Akademii, i tamu na pasady pryznačajuć ludziej, jakija pa sutnaści pryjšli ź inšych adździaleńniaŭ.
Što da finansavaj situacyi, Maryna pradkazvaje, što da 2025 hoda usio budzie niabłaha:
«Navukovyja prahramy i etapy ŭ ich pačalisia ŭ 2022-m i skončacca zbolšaha ŭ 2025-m. Tady budzie cikava panazirać za transfarmacyjami ŭ Akademii i instytutach. Viedaju, što tam užo prachodzić aptymizacyja, u pieršuju čarhu kolkasnaha składu, to-bok Akademija ŭžo rychtujecca da hetych rečaŭ. Imavierna, biudžet šmat na što budzie ŭrezany, u tym liku na navuku, i ŭ hetaha buduć nastupstvy.
Kali kazać pra hienietyku, my skačvajemsia ŭ epochu, kali jana była kłasičnaj kolkasnaj: navukoŭcy vyroščvali raśliny, stavili na ich ekśpierymienty i pravodzili vymiareńni, analizavali vyniki z dapamohaj matematyčnaj statystyki. Navuka z tych časoŭ mocna skoknuła napierad, i chutka ŭ Biełarusi ŭ nas nie budzie mahčymaści vykonvać peŭnyja tonkija daśledavańni, abo jany buduć pravodzicca tolki ŭ asobnych navukovych centrach. Dla hetaha treba duža darahija raschodniki, jakija raniej treba było nabyvać za miažoj. Ciapier ich sprabujuć pryvozić z Rasii, ale nie viedaju, nakolki heta paśpiachova».
Raniej, kaža navukoŭka, na sajcie akademii možna było prahledzieć kolkaść i charaktar publikacyj u členaŭ i členaŭ-karespandentaŭ, bo publikacyi navukoŭca — heta ŭvohule hałoŭnaja jaho charaktarystyka. Ciapier hetaj infarmacyi tam niama, i kab daviedacca, što apublikavaŭ kankretny akademik ci člen-karespandent, treba šukać heta ŭ siecivie indyvidualna. Heta kaža pra toje, ličyć Maryna, što bahata chto ź ludziej, jakija siońnia atrymoŭvajuć hetyja zvańni, nie mohuć ich paćvierdzić jakasnymi publikacyjami.
«Abmierkavańni ŭ prezidyumie Akademii nahadvajuć narady ŭ Łukašenki»
My pahutaryli pra situacyju ŭ Akademii navuk ź jašče adnym abaznanym surazmoŭcam, jaki pažadaŭ zastacca ananimnym. Hety navukoviec źviazany z pryrodaznaŭčymi daśledavańniami ŭ Akademii. Pavodle jaho, najvialikšaja prablema NAN tyčycca jaje kiravańnia:
«U apošnija hady Akademija pieratvaryłasia ŭ svajeasablivaje ministerstva, i heta adkryta dekłaravałasia. U ścienach jaje prezidyuma panujuć nie navukovyja i akademičnyja nastroi, a chutčej čynoŭnickija. Naprykład, dla ŭsich, chto prychodzić na pasiadžeńni prezidyuma, rekamiendujecca aficyjna-dziełavy styl adzieńnia.
Abmierkavańni ŭ prezidyumie nahadvajuć narady ŭ Łukašenki — ci dakładniej toje, jak jany pakazvajucca pa telebačańni. Čałaviek, jakoha tam zhadvali, pavinien adrazu ŭskočyć, i ź im hutarać nie nadta vietliva, ale chacia b nie na ty. Usio astatniaje amal jak u Łukašenki: adna krytyka, publičnyja raznosy dyrektaroŭ i namieśnikaŭ dyrektaroŭ instytutaŭ pierad usim kiraŭnictvam. Heta zusim nie akademičnaja tradycyja»,
— upeŭnieny surazmoŭca.
Surazmoŭca nazyvaje jašče adnu prablemu ajčynnaj navuki. U biełarusaŭ zusim nievialikaja kolkaść navukovych publikacyj u zamiežnych vydańniach, navat kali paraŭnoŭvać z Polščaj ci Litvoj, dy i z Ukrainaj.
Jość pryznanyja mižnarodnyja bazy navukovych artykułaŭ, Scopus i Web of Science, i tam možna pahladzieć, kolki biełarusy majuć publikacyj. Naprykład, u Scopus Biełaruś znachodzicca na 15-m miescy z 23-ch krain Uschodniaj Jeŭropy z 2777 publikacyjami za 2022 hod. Kali ž kazać pra suśvietny rejtynh, tam my na 86-m miescy.
U ruskamoŭnych navukovych vydańniach, miarkuje surazmoŭca, biełarusy drukujucca čaściej: «Moža, pisać pa-anhlijsku im pieraškadžaje ŭnutrany barjer, moža, sprava ŭ niaviedańni anhlijskaj movy, abo ŭ zašoranaści i miestačkovaści, jakaja sustrakajecca navat u vydatnych navukoŭcaŭ. Nie chočuć publikavacca pa-anhlijsku, i heta prablema. Mahčyma, niešta vybitnaje publikujuć i ŭ ruskamoŭnych vydańniach, ale ich nichto nie viedaje. Viadoma, izalacyju ŭmacoŭvaje palityčnaja situacyja.
Rašeńni ŭ Akademii prymajuć nie maładyja i ambicyjnyja vučonyja, jakija viedajuć anhlijskuju movu, a ludzi stałaha ŭzrostu,
jakija nie ŭ stanie i nie ŭ nastroi pajechać na zamiežnuju kanfierencyju. Nie viedaju, śviadoma ci nie, ale jany abrubajuć tendencyi pa ŭklučeńni biełaruskaj navuki ŭ mižnarodny kantekst».
Taksama ŭ Akademii, adznačaje navukoviec, paciarpieła śfiera mižnarodnych prajektaŭ, supracoŭnictva z Ukrainaj i ES. Ź mižnarodnych suviaziej dla NAN zbolšaha zastałasia tolki Rasija, bo Kitaj taksama treba niečym zacikavić, kab ź im pracavać.
Heta paćviardžaje i Siarhiej Biesarab. Pavodle jaho,
kantakty z suśvietnaj navukovaj supolnaściu majuć vyrašalnaje značeńnie, bo vyznačajuć uzrovień navuki ŭ krainie. Reč i ŭ mižnarodnych prajektach, jakija Biełaruś, maleńkaja kraina, nie paciahnie sama pa sabie: daśledavańnie kosmasu, Antarktydy, praca ź Vialikim adronnym kałajdaram.
Vialikuju cikaŭnaść na Zachadzie raniej vyklikali prajekty, źviazanyja z vyvučeńniem biełaruskaj bijaraznastajnaści, prytym heta išło na karyść i Biełarusi, i zachodnim navukoŭcam. Heta fundamientalnaja navuka, prajekty, jakimi zajmajecca ŭvieś śviet, i raniej my da ich mieli dačynieńnie, a ciapier heta ŭsio adrezałasia.
Zastałasia prykładnaja navuka, raskazvaje Siarhiej: «Apošnija padziei hrajuć na ruku Uładzimiru Husakovu, staršyni prezidyuma NAN, jaki ŭvieś čas kazaŭ — maŭlaŭ, nam treba prykładnaja navuka, a nie fundamientalnaja, bolš raspracovak, jakija prynosili b hrošy.
Ciapier navukoŭcy robiać mienš inavacyjnyja rečy, ale tyja, za jakija ruskija hatovyja im płacić. Tyja maje znajomyja navukoŭcy, chto moh niešta raspracavać, u horšym vypadku pierajšli ŭ IT, a ŭ lepšym — znajšli ci jašče šukajuć pracu ŭ zachodnich ustanovach».
70-hadovy Uładzimir Husakoŭ — doktar sielskahaspadarčych navuk, jahonyja palityčnyja pohlady niekatoryja nazyvajuć stalinisckimi.
«U mnohich biełaruskich navukoŭcaŭ, jakich ja sustrakała, niama soft-skiłoŭ»
Ciapierašniuju biełaruskuju navuku Siarhiej nazyvaje ideałahizavanaj na sto adsotkaŭ. Maŭčańnie — heta chaj i nievialikija, ale hrošy, tłumačyć jon.
Pra jašče adnu prablemu biełaruskaj navuki nam raskazała Śviatłana Vołčak, byłaja vykładčyca fiziki na fakultecie radyjofiziki i kampjutarnych technałohij u BDU. Pavodle Vołčak, u Biełarusi niama navukovaj supolnaści, bo supolnaść nie moža isnavać biez haryzantalnych kamunikacyj pamiž jaje ŭdzielnikami, biez abmienu viedami i dośviedam:
«U mnohich biełaruskich navukoŭcaŭ, jakich ja sustrakała, niama soft-skiłoŭ — vieści hutarku pra navukovyja temy, zadavać pytańni, pra toje, što jany nie viedajuć, kazać, što jany štości nie viedajuć, vučycca adno ŭ adnoha, vieści harmaničny dyjałoh, usprymać inšaha navukoŭca nie jak kankurenta, a jak kalehu, razam ź jakim možna rabić adkryćcio».
Śviatłana tłumačyć, što kali pamiž vykładčykami VNU ci supracoŭnikami Akademii navuk i adbyvajecca kamunikacyja, to heta apieracyjnaja kamunikacyja — zahady i spravazdačy pra ich vykanańnie, ci mižasabovaja kamunikacyja — prosta pra toje, jak spravy. U VNU niama myśleńnia, bo jano mahčyma tolki, kali jość dla jaho miesca i svaboda.
Paasobku navukoŭcy ŭ Biełarusi mohuć rabić niejkija navukovyja pracy i štości adkryvać, ale heta adbyvajecca nie z-za taho, što jany staviać dla siabie metu raźvićcia, a z-za ahladki na zachodni standart cytavańnia artykułaŭ, upeŭnienaja navukoŭka.
«Navuka, jakaja budzie nazyvacca «biełaruskaj», pačnie raźvivacca tolki praz supolnaść. I tamu ja z kalehami i kalažankami pačynaju jaje stvarać praz navukova-papularny zin [časopis] «Pamylka», — padsumoŭvaje Śviatłana.
«Prablema Akademii ŭ tym, što kiravać joju pastavili ludziej, jakija nie žyvuć intaresami navuki»
Što ŭ budučyni? Siarhiej Biesarab bačyć pierśpiektyvu ŭ raźvićci kamiercyjnych navukova-daśledčych instytutaŭ nakštałt amierykanskaha Bell Labs, kudy mahli b pajści pracavać talenavityja navukoŭcy. Jon miarkuje, što navuka moža taksama pačać aktyŭniej raźvivacca ŭ biełaruskich VNU.
«Na maju dumku, prablema Akademii ŭ tym, što kiravać joju pastavili ludziej, jakija nie žyvuć intaresami navuki. Imi kirujuć karyślivyja intaresy, karjeryzm, dostup da prefierencyj. U nas šmat razumnych navukoŭcaŭ, ale dla apošniaha času charakternaje zasille śpiecyjalistaŭ nizkaha ŭzroŭniu. Kiraŭniki Akademii nie majuć intelektualnaha ŭzroŭniu, nieabchodnaha dla vyrašeńnia zadač, jakija zaŭsiody stajali pierad Akademijaj navuk, — padsumoŭvaje Maryna Šapturenka.
— Kaliści niechta budzie pisać dysiertacyju pa hetym časie ŭ Akademii navuk, i tady možna budzie padličyć tyja intelektualnyja straty, jakija paniesła Akademija za čas čystak z 2020-ha da 2023-ha», — dadaje jana.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary
Ja sam leśnik, dieło rakietno znaju