Mižvajennaja architektura litoŭskaha Koŭna była ŭklučana ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA. «Maderniscki Koŭna: architektura aptymizmu, 1919—1939» staŭ piatym abjektam u Litvie, jaki atrymaŭ takoje vysokaje pryznańnie ŭ śviecie. Svoj uniosak u hetuju spadčynu zrabiŭ i biełaruski dziejač, inžynier Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski.
Rašeńnie ab prysvajeńni statusu było pryniata ŭ paniadziełak na 45-j siesii Kamiteta suśvietnaj spadčyny, jakaja prachodzić z 10 da 25 vieraśnia ŭ stalicy Saudaŭskaj Aravii Er-Ryjadzie.
Dahetul Litva była prezientavanaja ŭ śpisie histaryčnym centram Vilni XIII—XVIII stahodździaŭ, Kuršskaj kasoj, archieałahičnymi pomnikami ŭ Kiernavie dy hieadezičnaj duhoj Struve, jakaja taksama prachodzić praź Biełaruś, Ukrainu, krainy Bałtyi i inšyja.
U tłumačeńni paviedamlajecca, što heta vydatny prykład sučasnaha horada, jaki charaktaryzujecca chutkaj urbanizacyjaj i madernizacyjaj, raznastajnym vyražeńniem kaštoŭnaściej i imknieńniaŭ, źviazanych z aptymistyčnaj vieraj u niezaležnuju budučyniu. Adznačajecca, što architektura Koŭna adlustroŭvaje šmathrannuju pryrodu madernizmu i raskryvaje aptymistyčny mientalitet novaj dziaržavy i ambicyjnyja čakańni ad budaŭnictva novaj stalicy, jakija pieraplatajucca z tradycyjami horada i rehijona.
Stalicaj Litoŭskaj Respubliki, abvieščanaj u 1918 hodzie za miesiac da abviaščeńnia BNR, pieršapačatkova była Vilnia. U hety čas u Vilni znachodziŭsia biełaruski palityčny dziejač i stvaralnik nacyjanalnaha bieła-čyrvona-biełaha ściaha Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski, jaki, jak sam paviedamlaŭ, navat musiŭ stać ministram biełaruskich spraŭ pry litoŭskim uradzie.
Ale ŭžo ŭ 1919 hodzie paśla pachodu Žalihoŭskaha hety horad pierajšoŭ pad kantrol Polskaj Respubliki i stalica Litvy była časova pieraniesiena ŭ Koŭna. Paśla horad niekalki raz pierachodzić to ŭ savieckija ruki, to ŭ polskija.
«…kali ŭ vieraśni 1920 h. palaki znoŭ avałodali Vilniaj, to habrejski handlar Jutan prapanavaŭ mnie miesca na svajoj padvodzie. I za niekalki dzion my j dajechali ŭ Koŭniu…» — tak uspaminaŭ svoj adjezd Duž-Dušeŭski.
Pa-litoŭsku hety horad nazyvajecca Kaŭnas, pa-biełarusku bytavali dva varyjanty: Koŭna i Koŭnia.
Na akupavanaj Vilenščynie palaki pačali dušyć jak litoŭski, tak i biełaruski nacyjanalnyja ruchi, bačačy ŭ ich niebiaśpieku ŭ svaim vaładarańni nad «kresami ŭschodnimi».
Adnojčy, kali Duž-Dušeŭski viartaŭsia ŭ Vilniu, kab naviedać svaju siamju, jaho zatrymali polskija žandary, padazrajučy ŭ supracy ź niebiaśpiečnymi elemientami (jakaja znajomaja situacyja!).
Paśla vychadu z Łukišak 7 lutaha 1921 hoda biełaruskamu dziejaču było zrazumieła, što ŭ Vilni palaki nie daduć jamu žyćcia. Razam z žonkaj jon kančatkova pierabiraŭsia ŭ Koŭna, novuju litoŭskuju stalicu.
U 1927 hodzie jon skončyŭ budaŭničy fakultet miascovaha Litoŭskaha ŭniviersiteta, atrymaŭšy śpiecyjalnaść inžyniera-budaŭnika, što dazvoliła jamu pracavać u prajektnym biuro architektara Uładzimira (Uładasa) Dubianieckaha.
Pieranos stalicy nadaŭ mahutny impuls raźvićciu Koŭna, jaki, u adroźnieńnie ad Vilni, tady nie daciahvaŭ da staličnaha statusu. U suviazi z čym u tahačasnych architektaraŭ, vidavočna, prablem z zakazami nie było.
Biełarus staŭ aŭtaram dziasiatkaŭ budynkaŭ u Koŭnie, Paniaviežy, Kłajpiedzie dy Šaŭlach, paśla vajny zastavaŭsia ŭ horadzie, dzie zajmaŭ pasadu zahadčyka kafiedry historyi architektury va ŭniviersitecie, a paśla prajektavaŭ dla savieckaha dziaržaŭnaha instytuta.
Bolšaść budynkaŭ, sprajektavanych Duž-Dušeŭskim, zachavałasia da našaha času. Miarkujučy pa toj prapanovie, jakaja była padrychtavanaja litoŭcami dla JUNIESKA, niekatoryja jahonyja pabudovy ciapier naležać da Suśvietnaj spadčyny. Siarod 216 budynkaŭ, jakija byli prapanavanyja Litvoj, jość i try, čyim aŭtaram paznačany słavuty biełarus:
- Dom Ihnasa Joninasa pa vulicy Rutu, 3 (Rūtų g. 3), pabudavany ŭ 1928 hodzie;
- Žyły dom Pranasa Aŭhustajcisa, raźmieščany ŭ dvary kvartała pa adrasie vulica K. Daniałajča, 7A (K. Donelaičio g. 7A) i pabudavany ŭ 1931 hodzie;
- Žyły dom pa vulicy V. Putvinskio (V. Putvinskio g. 33), pabudavany ŭ 1933 hodzie.
Heta davoli ścipłyja budynki, ź minimalistyčnymi srodkami vyraznaści, tym nie mienš nie pazbaŭlenyja cikavych detalaŭ, što ŭ cełym charakterna dla tahačasnaha stylu. Ale heta daloka nie ŭsia spadčyna Dušeŭskaha, bo ŭ tablicy niaredka apuskałasia suaŭtarstva abo ŭvohule nie pryvodziŭsia aŭtar.
U tekście 413-staronkavaha daśje, padrychtavanaha litoŭskimi śpiecyjalistami, jość ceły artykuł pra žyły dom Kazimierasa Škiemy (V. Putvinskio g. 60), jaki byŭ pabudavany ŭ 1933 hodzie byccam by pa sumiesnym prajekcie Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha i Branisłava Elśbierha. Ale nasamreč Duž-Dušeŭski admoviŭsia ad svajho aŭtarstva, kali «raptam daviedaŭsia, što moj prajekt byŭ źmienieny niejkim architektaram Elśbierham» i pa pieraroblenym prajekcie ŭžo pačali vyvodzić ścieny.
Adnym ź pieršych značnych prajektaŭ Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha možna ličyć budynak kinateatra «Metropolitain» z baram «Pale-Ale» (Laisvės al. 71), sprajektavany razam z prafiesaram Uładzimiram Dubianieckim. Sapraŭdnaje aŭtarstva prajekta dahetul nie vyśvietlena, bo prajekt Dubianieckaha adroźnivajecca ad pabudavanaha budynka, a Dušeŭski zaŭsiody zhadvaŭ jaho jak svoj.
Hałoŭny fasad «Metropolitain» byŭ, badaj, najiaskraviejšym uzoram stylu ar-deko ŭ litoŭskaj architektury. A bilety ŭ hety kinateatr byli samymi darahimi ŭ horadzie.
U 1950-ja hady budynak byŭ da niepaznavalnaści pierabudavany pad Kovienski dramatyčny teatr, jaki i siońnia raźmiaščajecca tut, aŭtentyčny vyhlad zachavali tolki zała i viestybiul. Z hetaj pryčyny samy znakamity tvor Duž-Dušeŭskaha ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny nie patrapiŭ.
Pavodle daśledčyka Tomaša Błaščyka, siarod pryvatnych damoŭ, sprajektavanych Duž-Dušeŭskim, najbolšuju kaštoŭnaść majuć damy ministra zamiežnych spraŭ Juozasa Puryckisa (Vaižganto g. 14) i dypłamata Jonasa Aŭkštuolisa (Aušros g. 1). Da našaha času zachavalisia damy Žakiavičenie i Harunhšcisa (Trakų g. 15 i 17), advakata Uładasa Požeły (Vienybės a. 10, ciapier Putvinskio g. 41) i inžyniera Rakłajcisa (Vienybės a. 11, ciapier Putvinskis g. 43). Ź viadomych vykananych prajektaŭ nie zachavaŭsia dom Vincasa Antulisa, jaki stajaŭ na rahu praśpiekta Vitaŭta i vulicy Šavielskaj. Akramia taho, K. Dušeŭski pabudavaŭ sabie dom u rajonie Žalakalnis (Aušros g. 47, ciapier Aušros g. 59).
Z vyšej pieraličanych budynkaŭ dom Puryckisa, uźviedzieny ŭ 1932 hodzie, taksama ciapier uvachodzić u śpis Suśvietnaj spadčyny.
Taksama Duž-Dušeŭski praciahły čas pracavaŭ u Paštovym upraŭleńni pry litoŭskim Ministerstvie šlachoŭ znosin, dzie adkazvaŭ za budaŭnictva. Jon pabudavaŭ mnostva budynkaŭ pošty ŭ styli kanstruktyvizmu, u tym liku ŭ Šančei, jaki siońnia źjaŭlajecca rajonam Koŭna. Na žal, miežy, akreślenyja ŭ daśje Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA, nie achoplivajuć hety rajon horada.
Darečy, značnuju častku hrošaj, jakija Duž-Dušeŭski zarablaŭ hetaj svajoj plonnaj architekturnaj pracaj, jon addavaŭ na biełaruskuju spravu.
Časopis «Kałośsie» pisaŭ u 1938 hodzie:
«…Muziej [Biełaruski muziej imia Ivana Łuckieviča] atrymaŭ ad staroha biełaruskaha dziejača z Koŭna inžyniera-architektara Klaŭdyjuša Dušeŭskaha paviedamleńnie, što sa svaich zarobkaŭ jon pastanaviŭ vypłačvać davoli značnuju sumu štomiesiačna na dapamohu Muzieju. […]
Hoža adznačyć, što inžynier Dušeŭski ŭžo kala 20 hadoŭ žyvie ŭ Koŭnie i svajoj fachovaj pracaj zdabyŭ dla siabie pavažnyja materyjalnyja padstavy bytu, katoryja dali jamu mahčymaść nie tolki pabudavać dla siabie piekny dom u stalicy Letuvy, ale, jak bačym, i dapamahčy sa svaich zarabotkaŭ biełaruskaj kulturnaj ustanovie. Pažadajem, kab za jahonym prykładam pajšli i druhija zamožnyja Biełarusy, ličba katorych z hodu ŭ hod uzrastaje…».
Pry hetym Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski, zastajučysia ščyrym biełarusam, vyvučyŭ litoŭskuju movu i ź vialikaj pavahaj staviŭsia da krainy, jakaja jaho prytuliła:
«…nie pakidajučy biełaruskuju rabotu, ja zastajusia biełarusam, a taksama ž imknusia być i dobrym hramadzianinam majoj radzimy Litvy… Da Litvy staŭlusia, jak da svajoj radzimy, i chaču być karysnym i dobrym hramadzianinam, ale va ŭnutranyja spravy Letuvy nie ŭmiešvajusia, bo chaču być taktoŭnym da krainy, jakaja dała mnie prytułak…»
Nahadajem, što 25 Sakavika hetaha hoda na mahile Duž-Dušeŭskaha ŭ Pietrašunach u Koŭnie adkryli novy pomnik. Na cyrymoniju adkryćcia prylatali ŭ tym liku naščadki ŭratavanych im u vajnu jaŭrejaŭ.
Prykład Duž-Dušeŭskaha pakazvaje, što navat u ciažkich umovach emihracyi biełarusy zdolnyja dasiahać vysokich viaršyń i być pryznanymi na suśvietnym uzroŭni.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆNa cyrymoniju adkryćcia pomnika aŭtaru bieła-čyrvona-biełaha ściaha prylacieli naščadki ŭratavanych im ludziej
U śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA ŭklučyli łatvijskuju Kułdyhu. Heta daje nadzieju biełaruskim haradam
Tut zdymali «Hulniu tronaŭ» i «Łoŭrensa Aravijskaha». Jak vyhladajuć budynki, adzinyja takija na śviecie, u Maroka paśla ziemlatrusu
Ci zdaść Tramp Ukrainu Rasii? Čamu demakraty razhromlenyja? Da čaho pryviadzie kantrol respublikancaŭ nad vykanaŭčaj i zakanadaŭčaj uładaj adnačasova?54
Kamientary