«Ličyć siabie biełarusam, choć maje vyšejšuju adukacyju». Jak aktyvisty z Zachodniaj Biełarusi zmahalisia za svaju identyčnaść 100 hod tamu
«Sialanie duža čutka prysłuchajucca da razmoŭ ab Biełarusi. Inšyja tolki niadaŭna zrazumieli, što choć jany i kataliki, ale tutejšyja. Što tutejšyja kataliki jość biełarusy», — pisaŭ hłybocki karespandent u 1920-ja.
Nacyjanalny ruch u Zachodniaj Biełarusi, jakaja ŭ 1919—1939 hadach znachodziłasia ŭ składzie Polščy, isnavaŭ u niaprostych umovach (choć tam nie źviedali taho žachu tatalitaryzmu, jak ich surodzičy ŭ SSSR). Chto byli tahačasnyja aktyvisty? Jak jany prasoŭvali svaje idei i źbirali hrošy na dziejnaść, jakuju nie ŭchvalała polskaja ŭłada?
My raspaviadziom pra natchnieńnie i parazy, što supravadžali viadomych i zabytych dziejačaŭ, jakija pracavali ŭ zachodniebiełaruskim horadzie Hłybokaje. Bolšaść źviestak dla hetaha tekstu sabrana pa starych hazietach.
Pad čyjoj uładaj Hłybokaje akazałasia 100 hod tamu
Paśla padzieńnia impieryj u vyniku Pieršaj suśvietnaj vajny Polšča adnaviła svaju niezaležnaść, stračanuju naprykancy XVIII stahodździa. Heta adbyłosia ŭ listapadzie 1918 hoda, paśla čaho terytoryja sučasnaj Biełarusi stała arenaj baraćby pamiž Polščaj i balšavickaj Rasijaj. Urešcie, u sakaviku 1921 hoda ŭ Ryzie była padpisana mirnaja damova, pavodle jakoj zachodniaja častka Biełarusi ŭvajšła ŭ skład Polščy.
Što adbyvałasia ŭ Dzisienskim paviecie, na terytoryi jakoha ŭ toj čas znachodziłasia Hłybokaje, miž 1918 i 1921 hadami? Pieršy raz polskaje vojska ŭvajšło ŭ miastečka ŭ žniŭni 1919-ha. U listapadzie była stvoranaja cyvilnaja administracyja Dzisienskaha pavieta, a Hłybokaje stała paviatovym centram i zastavałasia im uvieś mižvajenny čas — bo Dzisna znachodziłasia na samaj miažy z balšavikami.
U 1920 hodzie balšaviki jašče dvojčy zajmali terytoryju Hłybokaha. U kastryčniku taho ž hoda, paśla mirnych pieramoŭ z palakami ŭ Ryzie, jany biez bajoŭ pakinuli Dzisienski paviet. U Hłybokim narešcie ŭstalavaŭsia mir, pieršyja tydni jakoha byli źviazanyja z vajennymi ciažkaściami. «Miastečka značna apuścieła. Inšyja pajechali, uciakajučy ad balšavikoŭ, druhija ŭciakli ad palakoŭ. Zastalisia ŭsio bolš staryki dy žydy», — piša ŭ toj čas hłybocki karespandent «Našaj Nivy».
I Saviety, i Polšča byli čužyja biełarusam, jakija zastalisia, — ci, prynamsi, ich śviadomaj častcy, jakaja adździalała svaje intaresy ad intaresaŭ balšavikoŭ i palakaŭ. Toj ža karespandent «Našaj Nivy» śćviardžaje, što «sialanie duža čutka prysłuchajucca da razmoŭ ab Biełarusi». «Inšyja tolki niadaŭna zrazumieli, što choć jany i kataliki, ale tutejšyja (…) Što tutejšyja kataliki jość biełarusy», — praciahvaje karespandent.
Jak u Hłybokim dvojčy sprabavali adkryć biełaruskuju himnaziju
Pieršaja biełaruskaja škoła ŭ Hłybockaj hminie (polskaja terytaryjalnaja adzinka, anałahičnaja biełaruskamu sielsavietu) kłopatam aktyvistaŭ źjaviłasia ŭ listapadzie 1919 hoda, adnačasova z polskaj cyvilnaj administracyjaj. U joj było dva nastaŭniki i 86 vučniaŭ.
U samim Hłybokim u pieršy raz pasprabavali arhanizavać biełaruskuju himnaziju ŭ 1924 hodzie. Ale kamisija pryznała abrany budynak nieprydatnym, a zaprošany ź Vilni dyrektar Mikałaj Krasinski admoviŭsia ad pasady. Nieŭzabavie jon pierabraŭsia ŭ BSSR, dzie ŭ 1938-m byŭ rasstralany.
Niahledziačy na niaŭdaču, biełaruskija aktyvisty nie kidali sprobaŭ naładzić sistemu školnaj adukacyi. U 1926 hodzie ŭ Hłybokim źjaviłasia akružnaja ŭprava Tavarystva biełaruskaj škoły (TBŠ), stvoranaha ŭ Vilni. Siabry TBŠ znoŭ pasprabavali adkryć biełaruskuju himnaziju ŭ Hłybokim, na hety raz pabudavaŭšy ŭłasny budynak. Jany raspačali zbor hrošaj.
Pieršymi achviaravali biełaruskija deputaty polskaha parłamienta, dziejačy ź Vilni i navat Biełaruski nacyjanalny sajuz u Čykaha. U Hłybokim prachodzili i vuličnyja zbory. Heta praciahvałasia da 1928 hoda, pakul nie pačalisia aryšty aktyvistaŭ TBŠ (pra ich my raspaviadziom nižej). Arhanizacyja spyniła dziejnaść. Kudy padzielisia hrošy, sabranyja na himnaziju, zastajecca zahadkaj.
Jak biełarusy pieramahli na pieršych vybarach u Sojm i jak ich pakarali
Pieršyja vybary ŭ polski parłamient, u jakich udzielničała nasielnictva Zachodniaj Biełarusi, prajšli ŭ listapadzie 1922 hoda. Z akruhi, u jakuju ŭvachodziŭ Dzisienski paviet, u Sojm musili vybrać šeść deputataŭ. Hałoŭnymi kankurentami byli polskaja levaja partyja «Vyzvaleńnie» i «Błok nacyjanalnych mienšaściaŭ», u jaki ŭvajšli biełarusy.
Pieršym za ahitacyju ŭziałosia «Vyzvaleńnie». «Błok nacyjanalnych mienšaściaŭ» byŭ biadniejšym, ale atrymaŭ łakalny pośpiech, kali da jaho z «Vyzvaleńnia» pierajšoŭ były inśpiektar haradskoha vučylišča ŭ Hłybokim Piotr Hajko. Jon staŭ ahitavać, abjazdžajučy vioski ŭ susiednich hminach.
Vynik vybaraŭ byŭ peŭnym pośpiecham — u Sojm prajšli dva biełaruskija kandydaty. Adnym byŭ były nastaŭnik Piotr Miatła, druhim katalicki śviatar Adam Stankievič, viadomy svaimi kazańniami na biełaruskaj movie. Pryčym jany trapili ŭ Sojm mienavita dziakujučy hałasam ź Dzisienskaha pavieta, dzie ludzi viedali i Miatłu, i Stankieviča.
Pośpiech biełarusaŭ na vybarach byŭ niepryjemnaj navinoj dla polskaj administracyi. Reakcyjaj stali aryšty dziasiatkaŭ biełaruskich aktyvistaŭ. Bolšaść ź ich była vyzvalenaja ŭ nastupnyja miesiacy — ale hłybockaja turma zhadvałasia jak miesca ź ciažkimi ŭmovami dla aryštavanych.
Jak polskaja ŭłada i presa stavilisia da ŭsiaho biełaruskaha
Polskaja dziaržava ŭsprymała biełaruski ruch u lepšym vypadku naściarožana, u horšym — varoža. Hetaje staŭleńnie vielmi časta padzialała navat polskaje hramadstva, jakoje chacieła bačyć uschodnija ŭskrainy dziaržavy polskimi.
Nacyjanalistyčnaja presa časta vykazvała pahardu da ludziej ź biełaruskimi pohladami i nazyvała ich vorahami polskaści. Naprykład, tak nazyvali ŭ haziecie Dziennik Wileński ksiandza Franciška Ramejku, jaki adkryta nazyvaŭ siabie biełarusam i časam pramaŭlaŭ pa-biełarusku kazańni. A pra zhadanaha vyšej Piatra Hajko karespandent Dziennika Wileńskiego pisaŭ, što toj «ličyć siabie biełarusam, choć maje vyšejšuju adukacyju».
Tym nie mienš, da peŭnaj stupieni hramadzianie mieli mahčymaść dziejničać nasupierak aficyjnamu kursu. Sutyknieńnie ź biełaruskim rucham ci to ŭ formie drukavanaha słova, ci to ŭ formie kulturnickaha mierapryjemstva abo palityčnaj pramovy časta pryvodziła ludziej da nacyjanalnaj śviadomaści.
Uzdym biełaruskaj partyi, jakuju, vierahodna, finansavali Saviety
U červieni 1925 hoda častka biełaruskich deputataŭ polskaha Sojma — u tym liku ŭžo viadomy nam Piatro Miatła — stvaryli pasolski (deputacki) kłub «Biełaruskaja sialanska-rabotnickaja hramada». U 1926 hodzie jon pieraŭtvaryŭsia ŭ partyju «Hramada», jakaja dziejničała mienš za hod, ale značna paŭpłyvała na prasoŭvańnie biełaruskaści.
Siabry «Hramady» pravodzili schody, razmaŭlali pra biełaruskuju historyju, pradavali na kirmašach biełaruskija haziety. Prahrama «Hramady» praduhledžvała nadzialeńnie sialan ziamloj za košt padziełu majontkaŭ, a taksama stvareńnie biełaruskich škoł.
Šmat u čym dziejnaść «Hramady» nahadvaje padziei 2020 hoda ŭ Biełarusi, kali ŭ arhanizacyju ŭstupali vialikija masy apalityčnaha raniej nasielnictva. Dla «Hramady» vybuchovy rost pryjšoŭsia na 1926 hod. U vioskach byli stvoranyja dziasiatki hurtkoŭ partyi, u jakija zapisalisia tysiačy biełarusaŭ.
«Hramada» mieła ŭ svaim rasparadžeńni vialikija finansavyja srodki. Isnavali abhruntavanyja padazreńni, što jany pachodzili z SSSR, jaki spadziavaŭsia destabilizavać situacyju va ŭschodnich vajavodstvach Polščy. Suviazi «Hramady» z SSSR mnohich biełarusaŭ nie vielmi biantežyli: tady ŭ BSSR jašče viałasia palityka biełarusizacyi.
U Dzisienskim paviecie za arhanizacyju «Hramady» ŭziaŭsia Piatro Miatła. Pad jaho ŭpłyvam aktyvisty stvarali inšyja struktury, naprykład, prafsajuz budaŭničych rabotnikaŭ i kaapieratyŭ «Snop». Adnačasova ŭ Hłybokim byŭ zasnavany filijał Biełaruskaha kaapieratyŭnaha banka i ŭžo zhadanaja nami akružnaja ŭprava TBŠ.
Jaje staršynioj staŭ sam Miatła. Źbirajučy hrošy na budynak dla biełaruskaj himnazii, aktyvisty TBŠ u lipieni 1926 hoda arhanizavali śpiektakl pa pjesie Franciška Alachnoviča «Pan ministr». Afišy da śpiektakla malavaŭ Jazep Drazdovič, jaki ŭ hety čas žyŭ u Hłybokim, a adyhrać hałoŭnuju rolu byŭ zaprošany sam aŭtar, Francišak Alachnovič. Praź niekalki miesiacaŭ jon źjechaŭ u BSSR, spadziejučysia realizavać siabie jak kulturny dziejač. U chutkim časie jaho aryštavali i adpravili na Sałaŭki, dzie da 1933 hoda jon byŭ vymušany nabiracca ŭražańniaŭ dla svajoj budučaj knihi «U kapciurach HPU».
Jak polskija ŭłady razhramili «Hramadu»
Rost «Hramady» stvaraŭ entuzijazm u aktyŭnych udzielnikaŭ i adnačasova pavialičvaŭ i sacyjalnaje, i palityčnaje napružańnie. Mnohija ličyli, što zapisvacca ŭ «Hramadu» niebiaśpiečna, ci navat pahražali, što «hramadoŭcaŭ buduć viešać».
Dziejnaść «Hramady» vyklikała krytyku ŭ tym liku ŭ častki biełaruskich aktyvistaŭ. Piša ananimny aŭtar z Hłybokaha ŭ haziecie Biełaruskaja Krynica ŭ listapadzie 1926 hoda: «Jość krytyčnyja hałasy», jakija kažuć, što «Hramada» tolki pa svajoj ideałohii partyja biełaruskaja, a pa składu bolej rasiejskaja (…) Da jaje prystali ŭsie daŭniejšyja carskija čynoŭniki (…) Kali ja spytaŭsia, čamu jany nie havorać pa-biełarusku, to adny adkazvali, što zabylisia, budučy ŭ Rasiei, a druhija prosta pryznavalisia, što im pa-rasiejsku «lehčie iźjaśniaťsia».
Situacyja z «Hramadoj» vyklikała naściarožanaść i ŭ polskaj administracyi. Za partyjaj usio bolš pilna sačyli, zabaraniali mitynhi, užyvali administracyjnyja aryšty za parušeńnie paradku praviadzieńnia schodaŭ. U 1927 hodzie pačalisia abvinačvańni siabroŭ «Hramady»pa kryminalnych spravach za ich vystupleńni na schodach.
Heta asłabiła pieršapačatkovy entuzijazm. U vioskach stali mienš rabić schody, a represii zamarudzili i dziejnaść kamiteta «Hramady» ŭ samim Hłybokim. Tym časam u kabinietach palicyi rychtavaŭsia płan likvidacyi «Hramady». Unačy na 15 studzienia 1927 hoda pa ŭsioj Polščy adbylisia aryšty asobaŭ, jakija mieli dačynieńnie da partyi. U ciahniku z Hłybokaha ŭ Vilniu byŭ zatrymany Piotr Miatła. Praces suprać «Hramady» zdaryŭsia ŭ 1928 hodzie i išoŭ kala 50 dzion zapar. Miatła atrymaŭ najbolšy termin — 12 hod.
Paśla razhromu «Hramady» zastałosia TBŠ (ale nienadoŭha)
Aktyvisty TBŠ u Hłybokim, jakija zastalisia na voli, vybrali novaha kiraŭnika zamiest aryštavanaha Piatra Miatły i praciahvali dziejnaść. U vieraśni 1928-ha TBŠ praviało biełaruskuju viečarynu, u jakoj adyhrali dramu «Na vioscy» i kamiedyju «Čort i baba». «Hladzielniki zakidali artystaŭ kvietkami, a vopleskam nie było kanca», — piša vidavočca ŭ haziecie «Słova pracy».
Hledačy śpiektaklaŭ mahli nie viedać, što staršynia hłybockaha TBŠ Jan Aniśkovič mieŭ dačynieńnie da dziejnaści nielehalnaj Kamunistyčnaj partyi Zachodniaj Biełarusi (KPZB). U listapadzie jaho aryštavali ŭ pamiaškańni akruhovaha kamiteta TBŠ. Pry vobšuku na statucie tavarystva ŭbačyli adbitki piśma ałoŭkam. Chutčej za ŭsio, toj ekzemlar statuta słužyŭ padkładkaj pad papieru, na jakoj Aniśkovič pisaŭ łozunhi KPZB. Jon byŭ asudžany da šaści hadoŭ turmy (pa apielacyi termin byŭ źmienšany da troch hod).
Uvieś 1928-y ŭvohule prajšoŭ dla biełaruskich aktyvistaŭ Dzisienskaha pavieta pad znakam sudoŭ. Akramia suda nad Aniśkovičam, adbyŭsia praces nad 28 žycharami Dzisienskaha pavieta, jakich abvinavacili ŭ supracy z kamunistami. Sud pryznačyŭ turemnyja terminy čatyrom padsudnym, a 24 apraŭdaŭ. 22 ź ich praviali ŭ turmie 13 miesiacaŭ.
Taksama siarod zatrymanych byŭ redaktar «Našaj voli» Michaś Mašara. Jak pisaŭ Kurjer Wileński, aryšt adbyŭsia «ŭ suviazi ź likvidacyjaj na terytoryi Šarkaŭskaj hminy kamunistyčnaj arhanizacyi». Mašaru abvinavacili — dy apraŭdali. Čakajučy suda, jon pačaŭ pisać vieršy i paźniej staŭ adnym z samych viadomych paetaŭ Zachodniaj Biełarusi.
Śpiektaklaŭ u Hłybokim užo nie pravodziłasia. Akruhovaja ŭprava TBŠ pierastała isnavać. Źnikli sa staronak haziet paviedamleńni i pra Biełaruski bank i pra kaapieratyŭ «Snop». Dobraj navinoj było toje, što mnohija z aryštavanych u 1927—1928 hadach u 1929 hodzie apynulisia na voli. Ale šok ad aryštaŭ pryvioŭ da taho, što ŭ Hłybokim paśla 1928 hoda nie adradziłasia nivodnaja biełaruskaja arhanizacyja.
Što zamarudžvała raźvićcio nacyjanalnaj śviadomaści ŭ 1930-ja
Situacyja ŭ 1930-ja była niaprostaj. Biełaruskaja praca ŭ toj čas prachodziła ad imia polskich arhanizacyj. Uryŭkavyja karespandencyi ŭ presie dy ŭspaminy paviedamlajuć pra biełaruskija pastanoŭki ŭ vioskach Dzisienskaha pavieta. Zdajecca, što hetuju dziejnaść viało «niabitaje» maładoje pakaleńnie, jakoje nie źviedała na sabie «supraćhramadoŭskich» represij kanca 1920-ch.
Byŭ vypadak, kali biełaruskaja manifiestacyja ŭ Dzisienskim paviecie stała hałosnaj na ŭsiu Polšču. U vieraśni 1934 hoda ŭ Hłybokim prajšli «Dažynki», na jakija sabrałasia kala vaśmi tysiač čałaviek. Za delehacyju z hminy Łužki adkazvaŭ lekar, śviadomy biełarus Usievaład Šyran. Jon pastanaviŭ, što delehacyja pavinna mieć biełaruski nacyjanalny charaktar i być apranutaja ŭ tradycyjnuju sialanskuju vopratku. Fota doktara Šyrana ŭ łapciach u atačeńni dziaŭčat trapiła na pieršuju pałasu haziety Ilustrowany Kuryer Codzienny, jakaja była samym masavym štodzionnym vydańniem u mižvajennaj Polščy.
Biełaruskija i polska-biełaruskija dziaržaŭnyja škoły, adkryćcia jakich udałosia dabicca naprykancy 1920-ch, nie pratryvali i 10 hod. Adnak polskaja škoła nie mahła spałanizavać usich vučniaŭ. Dziaržaŭnaja himnazija ŭ Dziśnie, jakaja vychoŭvała dziaciej u duchu łajalnaści da polskaj dziaržavy i kultury, adnačasova zaachvočvała da etnahrafii. Sa ścienaŭ himnazii vyjšaŭ piśmieńnik i pierakładčyk Jan Hušča, jaki paśla Druhoj suśvietnaj vajny pierakładaŭ na polskuju tvory biełaruskich piśmieńnikaŭ.
Da pačatku 1937—1938 hadoŭ byłyja dziejačy biełaruskaj «Hramady» «zrabilisia abo rasiejcami, abo spałanizavalisia». Adna byłaja hramadoŭka navat admoviłasia dapamahčy z pradstaŭleńniem sa słovami pa-biełarusku: «Nia viedaju ja ŭžo hetaha konskaha jazyka i vam nia radžu hetym zajmacca», — cytuje jaje ŭ 1938 hodzie hazieta «Biełaruski Front».
Biełarusizacyju spyniła nie Polšča, a Saviety
Druhaja pałova 1930-ch hadoŭ charaktaryzavałasia ŭzmacieńniem polskaha nacyjanalizmu. Ale sialanskaja moładź praciahvała cikavicca biełaruskimi hazietami i knihami. «Da vajny naahuł, a staryki časta i ciapier, ličyli biełaruskuju movu «prostaj» i achvotna bačyli, kali ichnija dzieci navučalisia havaryć pa-pansku (h. zn. pa-rasiejsku abo pa-polsku). Moładź adnosicca da svajoj movy inakš. Jana ŭžyvaje jaje zusim śviedama jak svaju i nia ličyć ani nia horšaj ad inšych — polskaj abo rasiejskaj», — piša u 1938 hodzie historyk Mikoła Škialonak.
Cikavym śviedčańniem taho, što moładź pryśviačała siabie biełaruskaj spravie, było achviaravańnie letam 1939 hoda maładzionami ź miastečka Łužki 11 złotych na vydańnie zbornika vieršaŭ ich ziemlaka, paeta Michasia Mašary. U pravincyi ŭ toj čas siaredni dzionny zarobak składaŭ dva złotyja.
Takich prykładaŭ nacyjanalnaha ŭśviedamleńnia było b značna bolš, ale praces byŭ spynieny ŭ 1939 hodzie, kali źjaviŭsia stalinski režym. Pry Savietach biełaruskaja mova nie zabaraniałasia, ale represijami i stracham byli źniščanyja mahčymaści dla hramadskaha aktyvizmu. Hetyja pracesy akazalisia dla biełaruskaj kultury nieparaŭnalna bolš zhubnymi, čym pałanizacyja ŭ 1930-ja hady.
Tym nie mienš, niekatoryja parastki biełaruščyny ŭsio ž praraśli i zachavalisia.
«Padlik hałasoŭ jak sataniscki rytuał». Były člen kamisii raskazaŭ, jak u Biełarusi falsifikujuć vybary8
Kamientary