«Bližej da Mjanmy, ale nie pierajšoŭ u stadyju masavych zabojstvaŭ». Jaki ŭ Biełarusi siońnia palityčny režym?
Palityčnyja režymy jak sposaby kiravańnia padzialajucca na demakratyčnyja i nie. Antydemakratyčnyja, u svaju čarhu, užo byvajuć aŭtarytarnymi i tatalitarnymi z ułasnymi asablivaściami. Jaki ź ich ciapier charakterny dla Biełarusi? Teror u nas užo ci pakul jašče nie? Jakuju formu režym moža pryniać u budučyni? Paprasili dapamahčy razabracca ŭ hetych paniaćciach palitołaha, dyrektara BISS Piatra Rudkoŭskaha.
Piotr Rudkoŭski. Fota racyja.com
«Aŭtarytarnaja sistema ŭ nas aformiłasia naprykancy 1996 hoda»
«Naša Niva»: Jakija formy palityčnaha režymu źviedała Biełaruś za čas svajoj niezaležnaści? Jakija pryznaki dazvalajuć pra heta kazać?
Piotr Rudkoŭski: Ja apieruju trochelemientnym padziełam: na demakratyčnyja, hibrydnyja i aŭtarytarnyja režymy. U pieršaj pałovie 90-ch u Biełarusi byŭ hibrydny režym: isnavała palityčnaja kankurencyja, pole hulni było niaroŭnym.
Namienkłatura, stryžniem jakoj byŭ Saviet ministraŭ, znachodziłasia ŭ bolš vyjhryšnym stanoviščy, čym kankurenty. Ale pakazčyk demakratyi byŭ całkam prystojny. Pavodle niekatorych indeksaŭ, uzrovień demakratyi byŭ vyšejšy, čym, naprykład, u Charvatyi.
Paśla prychodu da ŭłady Łukašenki jašče paŭtara hoda režym zastavaŭsia hibrydnym. Možna rastłumačyć, u čym jon palahaŭ, na prykładzie šachmat. Ujavim sabie, što na starcie ŭ adnaho šachmatysta jość usie fihury, a ŭ druhoha — tolki pałova. Umovy niaroŭnyja, ale praviły hulni zbolšaha pracujuć. Pry vialikim talencie abo dobrym źbiehu abstavinaŭ u apanientaŭ jość šaniec vyjhrać.
Kali znoŭ pieranosić na palityku: u kirujučaj hrupy jość šerah startavych pieravah — finansavych, miedyjnych, administracyjnych. Ale bazavyja demakratyčnyja praviły ŭ asnoŭnym taksama dziejničajuć. U pryvatnaści, padčas vybaraŭ niama masavych falsifikacyj. Machinacyi, kali i majuć miesca, to jany tonkija i nie duža maštabnyja (naprykład, podkup vybarščykaŭ, vybarčyja karusieli).
Łukašenka ŭ 1994 hodzie vyjhraŭ vybary va ŭmovach niesumlennaj kankurencyi: tady administracyjny resurs pracavaŭ na karyść hrupy Kiebiča. Ale, niahledziačy na niaroŭnyja startavyja ŭmovy, Łukašenka zdoleŭ pieramahčy.
Sapraŭdny dziaržaŭnik i patryjot na jaho miescy pasprabavaŭ by vykarystać hety vyjhryš dla ŭmacavańnia demakratyčnych instytutaŭ. Łukašenka ž pajšoŭ u advarotnym napramku: likvidavaŭ ich.
Naprykancy 1996 hoda ŭ nas aformiłasia aŭtarytarnaja sistema. U zaležnaści ad pieryjadu, režym byŭ abo bolš žorstki, abo bolš miakki. Dva pieryjady adnosnaj libieralizacyi ŭ miežach aŭtarytaryzmu — heta 2008-2010 i 2014-2019 hady.
«Teror (zapałochvańnie) — stały elemient praktyčna luboj aŭtakratyi»
«NN»: Jakaja admietnaść u biełaruskaj aŭtakratyi?
PR: Nadzvyčaj vysokaja stupień piersanalizacyi — kancentracyja ŭłady ŭ rukach adnaho čałavieka. Pavodle danych instytuta V-Dem (Varieties of Democracy), indeks piersanalizacyi dziaržaŭnaj ułady ŭ Biełarusi navat vyšejšy, čym u Saudaŭskaj Aravii ź jaje absalutnaj manarchijaj. Kolišniaja charaktarystyka Zianona Paźniaka tut całkam da miesca: «Jašče nie Boh, ale ŭžo i nie papa».
Jašče adna admietnaść — adsutnaść partyi ŭłady: to-bok, mocnaj i ŭpłyvovaj partyi, jakaja padtrymlivaje prezidenta i hraje klučavuju rolu ŭ dziaržaŭnych strukturach: pieradusim parłamiencie, miascovych orhanach ułady.
Absalutnaja bolšaść sučasnych aŭtakratyj funkcyjanujuć pry dapamozie partyi ŭłady. Takija jość u Rasii («Adzinaja Rasija»), u Kazachstanie («Nur Atan»), Azierbajdžanie («Novy Azierbajdžan»). U Vieniesuele, Paŭnočnaj Karei, Kitai, Tadžykistanie, Turkmienistanie, Uźbiekistanie, na Kubie taksama jość partyi ŭłady (što praŭda, ich rola i palityčnaja značnaść varjirujucca).
U Biełarusi takoj partyi niama, ale ŭ vieraśni Davydźka zajaviŭ, što jość rašučaść stvaryć takuju ŭ ahladnaj budučyni. Sam Łukašenka, pa ŭsioj bačnaści, nie asabliva žadaje źjaŭleńnia takoj partyi.
«NN»: Niekatoryja ekśpierty nazyvajuć toje, što adbyvajecca ŭ Biełarusi, teroram…
PR: Teror, to bok zapałochvańnie — heta stały elemient praktyčna luboj aŭtakratyi. Pytańnie tut u maštabie. U Mjanmie ciaham apošnich dziesiaci miesiacaŭ z času vajennaha pieravarotu było zabita bolš za tysiaču pratestoŭcaŭ.
U Sinhapury za pieryjad z 1950-ha pa 2015-y pry najbolš skrupuloznych padlikach naličvajecca 1315 palityčnych zatrymańniaŭ, a pamierli ŭ kantekście palityčnaha pieraśledu za ŭvieś hety pieryjad try asoby.
U pieršym vypadku my majem spravu ź sistematyčnym i brutalnym zapałochvańniem hramadstva, u druhim — z kropkavym presinham. Pa mierkach aŭtakratyj — davoli miakkim.
Biełaruskamu režymu, na žal, bližej da Mjanmy, ale jon nie pierajšoŭ u stadyju masavych zabojstvaŭ hramadzian. Tamu ja b kazaŭ, što my nazirajem aŭtakratyju z elemientami teroru.
«Ludzi davieryli ŭładu peŭnamu čałavieku, a jon rastaptaŭ hety davier»
«NN»: Što dazvoliła aformicca represiŭnaj sistemie ŭ Biełarusi?
PR: Kali hladzieć ź pierśpiektyvy kankretnych asobaŭ, jakija paŭpłyvali na histaryčna-palityčny praces, biezumoŭna, Łukašenka i jaho biełaruskija dy rasijskija chaŭruśniki niasuć vialikuju adkaznaść za ŭstalavańnie sistemy falšu i represij.
Nie pamianšajučy roli piersanalnaj adkaznaści, źviarnu ŭsio ž uvahu na toje, što ŭstalavańnie demakratyčnaha ładu — heta amal zaŭsiody doŭhi praces, jaki raściahvajecca na dziesiacihodździ.
U Arhientynie pieršyja sproby ažyćciavić demakratyčnyja pryncypy byli raspačatyja ŭžo ŭ 1857 hodzie. Ale minuła bolš za sto hod, pakul ustalavałasia stabilnaja demakratyja, jakaja viadzie adlik ad 1984 hoda. U Tunisie demakratyčnyja pieramieny adbylisia vielmi chutka, usiaho ciaham dziesiaci miesiacaŭ, ale sioleta my nazirajem trend na aŭtakratyzacyju.
Što ž, 95% historyi čałaviectva paznačana isnavańniem va ŭmovach roznych form aŭtakratyi. U čałaviectva ŭ cełym jašče zusim mała dośviedu žyćcia ŭ demakratyi.
«NN»: Pra Biełaruś časta kažuć: u naroda byŭ i jość popyt na «mocnuju ruku». To bok, biełarusy sami vinavatyja šmat u čym?
PR: Popyt na «mocnuju ruku» — adno, a staŭleńnie da katavańniaŭ i zabojstvaŭ — zusim inšaje. Tak, u Biełarusi doŭhi čas byŭ popyt na «mocnuju ruku». Što praŭda, u roznyja časy byli roznyja matyvy dla hetaha. U 90-ch bolšaść chacieła stabilnaści i paradku, adnaŭleńnia chacia b savieckich standartaŭ žyćcia. U nulavych — ekanamičny rost u mnohich asacyjavaŭsia mienavita z efiektam «mocnaj ruki».
Biełarusy chacieli nie šmat — prosta efiektyŭnaj ułady. U situacyi palityčnaj biezalternatyŭnaści mienavita «mocnaja ruka» Łukašenki ŭsprymałasia mnohimi jak bolš-mienš efiektyŭnaja. Ale dastatkova było paŭtaramiesiačnaj prysutnaści na palityčnaj scenie Viktara Babaryki, jak Łukašenka raptam staŭ hierojem miemaŭ pra 3%.
Jasna, što ŭ realnaści jaho padtrymka była (i zastajecca) nie samaj maleńkaj: u rajonie 15-30%, ale ŭ situacyi źjaŭleńnia viery ŭ alternatyvu ŭsia charyzma «mocnaj ruki» hublaje ŭsiakuju moc.
Słaby, miakki kiraŭnik nie jość ideałam dziaržaŭnaha dziejača. I heta narmalna, što ludzi ŭ mnohich hramadstvach addajuć pieravahu «mocnym». Marharet Tetčer — mocnaja, časam navat žorstkaja lidarka. Li Kuan Ju (premjer Sinhapura ŭ 70-80-ja) — taksama. Inšaja sprava, što aryjentacyja na «mocnych» maje svaje ryzyki.
Ja heta da taho, što tak, u źjaŭleńni režymu Łukašenki popyt biełarusaŭ na «mocnuju ruku» adyhraŭ vialikuju rolu, ale heta nie značyć, što popyt na mocnuju ŭładu jość aŭtamatyčna niečym haniebnym. Ludzi davieryli ŭładu peŭnamu čałavieku, a jon rastaptaŭ hety davier. Voś u hetym prablema.
«NN»: Ci paŭpłyvała niejkim čynam na afarmleńnie siońniašniaha biełaruskaha režymu toje, što my — spadčyńniki SSSR?
PR: Vielmi słabaja nacyjanalnaja identyčnaść, adsutnaść dośviedu žyćcia va ŭmovach rynkavaj ekanomiki i mientalnaja pryviazka da Rasii — heta abumoviła efiekt kalainy, ustanoŭku na intehracyju z Rasijaj i nierazumieńnie sensu nacyjanalnaha adradžeńnia.
«NN»: Na terytoryi Biełarusi choć kali-niebudź sprabavali demakratyju na smak?
PR: Demakratyja ŭ sučasnym razumieńni praduhledžvaje jak minimum dźvie rečy: mahčymaść usich darosłych hramadzian prymać udzieł u vybary najvyšejšaha kiraŭnictva krainy, najaŭnaść hramadzianskich pravoŭ i svabod.
Demakratyi ŭ takim razumieńni na terytoryi Biełarusi nikoli nie było. Ale byli niekatoryja pratatypy: šlachieckaja demakratyja Rečy Paspalitaj, demakratyčny prajekt BNR, kulturny pluralizm BSSR u pieršaj pałovie 20-ch hadoŭ XX stahodździa.
«NN»: Biez čaho nie zmoh by isnavać taki palityčny ład? Što dapamahaje jamu trymacca?
PR: Ciaham pieršych 10-15 hadoŭ režym mieŭ dobruju bazu: šyrokaja hramadskaja padtrymka, sacyjalny kantrakt (biaśpieka i ekanamičny rost za apalityčnaść), a taksama Kreml, jaki strachavaŭ režym u krytyčnyja momanty. U 2014-2019 hady pieršyja dźvie apory stali prablematyčnymi, ale źjavilisia dźvie inšyja: dypłamatyčnyja pośpiechi ŭ kantekście rasijska-ukrainskaha kanfliktu i ekanamičnaja libieralizacyja.
U 2020 hodzie ŭsie nazvanyja faktary stabilnaści režymu ruchnuli, za vyklučeńniem tolki adnaho, padstrachoŭki Kramla. Jana ŭ svaju čarhu ŭpłyvaje na pazicyju čynoŭnikaŭ i siłavikoŭ. Biez padstrachoŭki Kramla režymu było b vielmi składana vystajać u 2020 hodzie. Nie mahu vyklučyć, što niejkim cudam jon vystajaŭ by, ale šancy byli b mizernymi.
«U 24% vypadkaŭ asnoŭnym faktaram padzieńnia aŭtakratyj byli praźmierna žorstkija represii, a ŭ 17% — mižnarodny avanturyzm»
«NN»: Jak jašče padziei 2020-ha paŭpłyvali na transfarmacyju palityčnaha stroju ŭ našaj krainie? Ci bieź ich my b dajšli da siońniašniaha razmachu represij tak chutka?
PR: Aŭtarytaryzm trymajecca na troch słupach: lehitymnaść (papularnaść u narodzie abo ekanamičnyja pośpiechi), represii i łajalnaść elit (pieradusim ekanamistaŭ, technakrataŭ i siłavikoŭ). U 2020 hodzie pieršy słup amal całkam ruchnuŭ, a treci mocna pakryšyŭsia. Ja maju na ŭvazie sychod mnohich prafiesijanałaŭ ź dziaržaŭnych struktur. U takoj situacyi zakanamiernym jość uzmacnieńnie druhoha słupa — represiŭnaj sistemy.
Jość niešmatlikija vypadki ŭ historyi: stalinizm, režym Mao, kali ciaham doŭhaha času režymu ŭdavałasia pratrymacca ŭ asnoŭnym za košt druhoha słupa — represij. Ale heta chutčej vyklučeńnie, čym praviła.
Kab pierazapuścicca, režymu treba adnavić lehitymnaść (chacia b za košt ekanamičnaha rostu) i prypynić adtok prafiesijanałaŭ. Pierśpiektyvy tut vielmi ćmianyja. Mahčyma, što režym užo staŭ zakładnikam represij: situacyja, kali ich pasłableńnie aznačaje vysokuju ryzyku narodnaha buntu, a ich praciah — razbureńnie reštak lehitymnaści i dalejšy adtok prafiesijanałaŭ.
«NN»: Jakuju novuju formu moža pryniać siońniašni palityčny ład u Biełarusi?
PR: Na hety momant, miarkujučy pa ŭsim, u Łukašenki dźvie pierśpiektyvy vyžyvańnia: dalejšaja prezidentura abo kiravańnie pry dapamozie Usiebiełaruskaha narodnaha schodu. Pieršy scenaryj — asnoŭny, druhi — zapasny. Ci ažyćciavicca adzin ź ich i ci budzie paśpiachovym, składana skazać. Abodva scenaryi nie mohuć być paśpiachova realizavanymi biez adnaŭleńnia lehitymnaści i pryciahnieńnia ŭ sistemu prafiesijanałaŭ. A heta vielmi prablemnyja pytańni.
Daśledavańnie adnaho ź viadučych palitołahaŭ Deniela Tryzmana pakazvaje, što ŭ 24% asnoŭnym faktaram padzieńnia aŭtakratyj byli praźmierna žorstkija represii, a ŭ 17% — mižnarodny avanturyzm. U našym vypadku hetyja dva faktary ŭžo prysutničajuć.
Represii, jak dla jeŭrapiejskaj krainy XXI stahodździa, prosta biesprecedentnyja pa svajoj žorstkaści. Ciapier na heta nakładajecca avanturyzm ź mihrantami. Isnuje imaviernaść surjoznaha kanfliktu z Ukrainaj. Pa hetych dvuch faktarach — praźmiernyja represii i mižnarodny avanturyzm — režym traplaje ŭ hrupu ryzyki.
Ale niama takich faktaraŭ, jakija na 100% pradvyznačajuć padzieńnie režymaŭ. Šmat zaležyć ad źbiehu abstavinaŭ — tak zvanych čornych lebiedziaŭ, faktaraŭ, jakija niemahčyma pradkazać ani ŭ płanie taho, jakoha jany typu, ani ŭ płanie imaviernaści ich źjaŭleńnia.
Kamientary