«Na mianie samoha napisali čatyry danosy». Historyk Ihar Kuźniacoŭ pra źlituju bazu zvarotaŭ u milicyju i paraleli z 1930-mi
Źlitaja ŭ sietku baza zvarotaŭ u dyśpietčarskuju milicyi vyklikała vialikuju chvalu abmierkavańniaŭ. Šmat chto znajšoŭ siabie ŭ śpisie tych, na kaho «danosiać», biełarusy pačali praviarać, ci jość u śpisie danosčykaŭ susiedzi i znajomyja. Časam vyśviatlalisia zusim cikavyja historyi: jak maci paviedamiła milicyi pra dačku, što nibyta pajšła na mitynh. Dla mnohich siońniašniaja situacyja stała svojeasablivaj paralellu z 1930-mi. Razam z historykam Iharam Kuźniacovym zhadvajem masavaje «danasicielstva» ŭ hady vialikaha teroru.
Cikava, što z danosami Iharu Kuźniacovu daviałosia sutyknucca nie tolki ŭ teoryi.
«Za paŭtara miesiaca na mianie napisali čatyry danosy ŭ RUUS. Heta ad adnaho čałavieka. Jon pisaŭ, što ja reabilituju nacyzm, što dyskredytuju biełaruskuju ŭładu. A kali na fejsbuku ja vykłaŭ imia i proźvišča hetaha čałavieka, pastupiŭ nastupny danos — pryciahnuć mianie da kryminalnaj adkaznaści za toje, što ja nazvaŭ jaho infarmataram i razhałasiŭ jaho asabistyja źviestki», — dzielicca Kuźniacoŭ.
Jak usie stali danosić na ŭsich?
«Ideałohija balšavikoŭ praduhledžvała baraćbu z kłasavymi vorahimi. Značyć, nieabchodna było razharnuć nieprymirymaje staŭleńnie da ich u hramadstvie, i ŭłada zaachvočvała lubyja formy danasicielstva.
Pik danosaŭ prypaŭ na pieryjad 1937-1938 hadoŭ — heta supadaje z hadami vialikaha teroru. Toj ža Siarhiej Daŭłataŭ kazaŭ, što ŭ Savieckim Sajuzie było čatyry miljony danosaŭ. Ale kolki dakładna ich było, nikto nie viedaje, bo archivy zakrytyja», — tłumačyć historyk.
U tyja časy byli infarmatary (tyja, chto adkryta dziejničaŭ) i danosčyki (supracoŭničali z orhanami tajemna). Chtości «zdavaŭ» znajomych pad upłyvam savieckaj ideałohii, bo vieryŭ, što vakoł vorahi i škodniki. Chtości dziejničaŭ z karysnych mierkavańniaŭ: susieda zabiaruć — vyzvalicca pakoj u kamunalnaj kvatery. Inšyja tak prasoŭvalisia pa słužbie.
U Kryminalnym kodieksie byŭ artykuł 58 — za niedaniasieńnie. Kali aryštoŭvali muža, žonku mahli adpravić u łahier za toje, što nie paviedamiła pra «voraha narodu». Tamu niekatoryja dumali: lepš lišni raz napišu, čym potym skažuć, što nie vykryŭ svajho susieda.
«Inšaje pytańnie, što nie ŭsie rabili heta dobraachvotna. Kahości aryštoŭvali — i jon moh dać pakazańni pad katavańniami na 10-20 čałaviek.
Nie budu nazyvać proźvišča, ale adzin ź biełaruskich piśmieńnikaŭ padpisaŭ śpisy pa danosach na 328 čałaviek. U ludziej vybivali hetyja pakazańni, i nie naša prava asudžać piersanalna taho, chto heta zrabiŭ. Treba asudžać sistemu, jakaja heta paradziła i prymusiła ludziej pierastupać rysu i stanavicca faktyčna złačyncami.
Napisańnie danosaŭ nie harantavała asabistuju biaśpieku tamu, chto heta rabiŭ. Tak, byŭ pieryjad kali ich aktyŭna zaachvočvali, a potym płan na aryštach pavialičvaŭsia, i jany sami traplali pad hety mołach. Heta adna pryčyna. A druhaja — danosčyki stanavilisia niebiaśpiečnymi śviedkami, tamu ź imi raspraŭlalisia», — kaža ihar Kuźniacoŭ.
«Susied palito darahoje nosić, adkul u jaho takija hrošy?»
Praktyka danosaŭ była šyrokaj siarod partyjnych kiraŭnikoŭ i tvorčaj intelihiencyi.
«Zhadać, naprykład, dakładnuju zapisku na imia Panamarenki ŭ 1938 hodzie, dzie pieraličajecca kala 30 proźviščaŭ — u tym liku Janka Kupała, Jakub Kołas, Kandrat Krapiva. U zapiscy paviedamlałasia, što jany źjaŭlajucca nacdemami.
Ale, kali hladzieć pa kolkaści represavanych, budzie inšaja karcina. U 1937-1938 hadach tolki 9% prypadaje na intelihiencyju. Astatni 91% represavanych — prostyja rabočyja, sialanie, chatnija haspadyni», — dzielicca historyk.
Jak vyhladali danosy pry Stalinie? Mahli abvinavacić u tym, što čałaviek u kałhasie padsypaje pabitaje škło ŭ ziernie — to-bok zajmajecca škodnictvam. Ci dazvalaje sabie antysavieckija vykazvańni: naprykład, što žyćcio ŭ Amierycy lepš, čym u SSSR.
«Na kožny taki danos byŭ artykuł Kryminalnaha kodeksu. Kali kahości abvinavačvali ŭ supracoŭnictvie z polskaj raźviedkaj, heta ŭžo rasstrelny artykuł. Choć byli i bytavyja danosy, čałaviek moh paskardzica na susieda: jon palito darahoje nosić, adkul u jaho takija hrošy? — raskazvaje Ihar Kuźniacoŭ. — Mnohich abvinavačvali ŭ złačynstvach, jakija jany nie ździajśniali.
Nie dumaju, što baćki na dziaciej časta danosili. Heta mahło zdaracca ŭ paryvie emocyj. Pasvaryłasia maci z dačkoj — i vyrašyła prajavić svoj hramadzianski doŭh. A kali dačku aryštavali i dali realny termin, škadavała, što paddałasia złości.
«Prosta mocna vypiła». Maci raskazała, navošta zdała dačku milicyi ŭ žniŭni 2020-ha
Chacia byli tyja, chto ščyra ličyŭ, što dzieci źjaŭlajucca špijonami zamiežnaj raźviedki ci viaduć antysavieckuju prapahandu i ich treba pakarać pa ŭsioj strohaści.
Da 1934 hoda danosy farmalna praviarali i navat byli redkija vypadki, kali kazali, što napisanaje nie adpaviadaje rečaisnaści. U pieryjad vialikaha teroru, kali mašyna pracavała na poŭnych abarotach, było nie da taho. Pastupiŭ danos — aryštavać. Lubyja pakazańni možna było vybivać u chodzie śledstva.
Čytaješ archiŭna-śledčuju spravu. Pieršy pratakoł: «Vy źjaŭlajeciesia ŭdzielnikam polskaj arhanizacyi vajskovaj?» — «Kaniečnie, nie». Na druhi dzień čałaviek kaža, što nie prosta ŭdielničaŭ, ale i zavierbavaŭ inšych. Na treci — što ich šyrokaja sietka staviła metaj padrychtoŭku zabojstva Stalina».
Kali b danosy nie nasili masavaha charaktaru, ci byŭ by vialiki teror?
Publična danosy vielmi redka asudžalisia — toj, chto vystupaŭ z krytykaj, ryzykavaŭ akazacca na miescy taho, na kaho pisali dakładnyja. Asudžali za zakrytymi dźviaryma — na kuchni, z susiedam, jakomu daviarali.
«Uźnikaje pytańnie: a kali b danosy nie nasili takoha masavaha charaktaru, ci byŭ by vialiki teror, kali mnostva ludziej było rasstralana ci adpraŭlena ŭ HUŁAH? Byŭ by. Danosy prosta dapamahali chutčej arhanizoŭvać hety praces. Stvarali patrebny fon, kab nahniatać nastroi.
Niekatoryja kažuć: voś archiŭ KDB adkryjecca, usiu praŭdu daviedajemsia. Ja nie ŭpeŭnieny, što heta ŭsio prajaśnić. Tak, śpisy ahientury zmožam pabačyć.
Ale ž byli ludzi, jakich upisvali dla kolkaści, a jany ŭjaŭleńnia nie mieli, što ličacca ahientami NKUS. A inšyja ŭ śpisy nie trapili ci byli ŭ zvyšsakretnych dakumientach, jakija źniščyli ŭ toj čas. I jak my budziem aceńvać?
Heta vielmi składany praces. Vinavata ŭ hetym kiraŭnictva, jakoje stvaryła sistemu i matyvavała takija dziejańni. A ŭsie astatnija byli achviarami», — ličyć historyk.
Stała viadoma pra zatrymańnie 77-hadovaha Vasila Hustyra, adnaho z najlepšych ahraryjaŭ Biełarusi6
Kamientary