Češski Raj. Ad zamka da zamka: zachaplalny maršrut dla piešaha padarožža pa słavianskim pahraniččy
U čechaŭ jość svoj ułasny raj. Jon zručna raźmieščany: usiaho 80 kiłamietraŭ ad Prahi. U im hory i skały, zamki i staryja harady, reki, poŭnyja stronhi, pali, dzie kazul i fazanaŭ sustrakaješ čaściej, čym ludziej, a brovary i sady ščodryja da padarožnaha. Kab ni z čym nie pierabłytać, nazva ŭ hetaha miesca jasnaja i prostaja: Češski Raj. U časopisie «Naša historyja» piša kandydat histaryčnych navuk Siarhiej Hruntoŭ.
U kožnaha raju pavinna być brama, i hety taksama jaje maje, i nie adnu. Vidać, najpryhažejšaja znachodzicca na ŭskrajku horada Ičyn. Tut u parku možna pabačyć muravany letni paviljon, jaki niečym nahadvaje scenu i maje nazvu «Łodžyja Valenštajna». Jon byŭ uźviedzieny ŭ majontku Albrechta fon Valenštajna, samaha znakamitaha hieroja Tryccacihadovaj vajny, u 1630 hodzie. Ad paviljona až da samaha horada ŭ toj ža čas była zakładziena dvuchkiłamietrovaja lipavaja aleja, jakaja zachavałasia da našych dzion. Trava pad starymi drevami takaja, što možna iści basanož — i što heta, kali nie daskanały ŭvachod u raj?
U Ičynie jość siaredniaviečnaja vieža, jakaja ciapier słužyć ahladalnaj placoŭkaj dla turystaŭ, i zamak, jaki bolej nahadvaje haradski baročny pałac. Zachavałasia navat sinahoha, ale adčyniajuć jaje taksama tolki dla turystaŭ. Maładaja dziaŭčyna-ekskursavod u karotkich šortach badziora zaskokvaje pa prystupkach na aron kodeš (dasłoŭna — «kaŭčeh śviatyni»), kab dastać adtul butaforski skrutak Tory. U jaje ščyraja, dobrazyčlivaja ŭśmieška, i my ŭzhadvajem, što ŭ sapraŭdnym rai pavinny być i svaje ščaślivyja dzikuny.
Skalnyja harady
Češski Raj — heta rehijon i zapaviednik vakoł skalnych «haradoŭ» — vysokich kamiennych słupoŭ, prachody miž jakimi ŭtvarajuć łabirynty. Zdalok jany padajucca dastupnymi tolki ptuškam i skałałazam, ale hety rehijon byŭ dobra zasvojeny turystami jašče ŭ XIX stahodździ. Tady ž zmajstravali pieršyja leśvicy navierch, i z časam ich stała tolki bolš, tamu ciapier biez asablivaj fizičnaj padrychtoŭki možna paciešyć siabie bahiemskimi dalahladami. Uvachod u Raj kaštuje 100 kron — kala 12 rubloŭ.
U adzin taki «horad» pad nazvaj Prachaŭskija skały my i idziom: praz pali, dzie sonca i maki, a jašče kaplički i fihury śviatych, jakija nahadvajuć pra daŭno zabytyja darožnyja zdareńni i bierahuć ad novych. Śpiakotny dzień, ale ŭnizie, pad skałami, vilhotnaja prachałoda. Padniaŭšysia na adzin sa słupoŭ, na dalahladzie možna ŭbačyć abrysy dźviuch skał, navieršam kožnaj ź jakich jość ruiny viežaŭ: nižejšaja — Baba, vyšejšaja — Panna. Pierad nami zamak Troski, samy paznavalny abjekt rehijona, bačny z usioj vakolicy, navat i za dvaccać kiłamietraŭ. Hety aryjencir vyznačaje napramak šlachu na ŭsiu druhuju pałovu dnia: načleh — tolki pa inšy bok zamkavaj hary.
Kvintesencyja češskaści
U češskaj pravincyi treba pamiatać, što kramy i kaviarni zakryvajucca vielmi rana. Pieraadoleŭšy bolš za 30 kiłamietraŭ za pieršy dzień, stomlenyja i hałodnyja, my znachodzim usie kramy začynienymi, a ŭ najbližejšaj kaviarni nam mohuć prapanavać tolki piva i niedajedzienuju niekim chałodnuju kiłbasku, adnu na dvaich. I heta ŭ šeść hadzin viečara.
Češski Raj siońnia padajecca kvintesencyjaj češskaści, dystylatam z hlancavych turystyčnych časopisaŭ i rekłamnych bukletaŭ. Ale jašče da Druhoj suśvietnaj vajny rehijon hety byŭ vielmi etnična nieadnarodnym. Niemcy składali značnuju častku nasielnictva, asabliva ŭ haradach. U najbujniejšym rehijanalnym centry, horadzie Libierac, niemcaŭ da vajny žyło ŭ piać razoŭ bolej, čym čechaŭ. U 1938 hodzie Hitler anieksavaŭ hety kavałak Čechasłavakii, častka čechaŭ stała ŭciekačami, astatnija ciarpieli dyskryminacyju. Paśla vyzvaleńnia ŭ 1945-m rehijon viarnuŭsia pad uładu čechaŭ, i ciapier užo niemcaŭ pavyhaniali sa svaich damoŭ i prymusili źjechać u Hiermaniju.
Pamiać pra polietničnaść rehijona žyvie ŭ jaho architektury i tapanimicy. Zranku vypraviŭšysia ŭ darohu, užo praź piaćsot mietraŭ ad doma ahladajem pryhožuju viłu pačatku XX stahodździa. Uładalnikam jaje byŭ Karł Ržeźničak, haspadar susiedniaha brovara.
A voś susiedni zamak Hruba Skała (jaki i praŭda staić na skale) naležaŭ aŭstryjskamu rodu fon Erentalaŭ. Pierad Pieršaj suśvietnaj vajnoj im vałodaŭ Ałoiz fon Erental, ministr zamiežnych spraŭ Aŭstra-Vienhierskaj manarchii, jaki zapomniŭsia arhanizacyjaj anieksii Bośnii i Hiercahaviny aŭstryjcami ŭ 1908 hodzie.
U jaho zamku, da jakoha prabirajemsia pakručastaj lasnoj ściažynkaj, a paśla stromkimi prystupkami, vysiečanymi prosta ŭ skale, ciapier hatel i restaran. Da ŭvachoda viadzie most, upryhožany statujami śviatych z pa-baročnamu vyhnutymi ciełami i ekstatyčnymi tvarami, u jakich niemahčyma adroźnić pakutu ad asałody. Hieraldyčnyja znaki na ścienach stali prosta značkami, jakija havorać sučasnamu naviedvalniku nie bolej, čym vyjava karony na piŭnoj etykietcy. Zamak pieratvaryŭsia ŭ adnu vialikuju fotazonu, a ŭ čas našaha vizitu — jašče i ŭ miesca zboru aŭtaprabiehu retraaŭtamabilaŭ.
Turnaŭ i ryba
Ale nam treba śpiašacca: litaralna praź niekalki kiłamietraŭ nas čakaje čarhovy skalny horad i nastupny zamak — Valdštajn. Jon mienšy za papiaredni, davoli ścipły, ale taksama złučajecca z darohaj muravanym mostam sa skulpturami śviatych. Vidavočna, u miascovych arystakrataŭ byŭ punkcik na temu mieć mikrakopiju Karłavaha mosta pry ŭłasnaj haspodzie.
Z najbližejšych skał užo jak na dałoni bačny horad Turnaŭ — kaścioły, zamak i błočnyja dzieviacipaviarchoviki na ŭskrajku. Heta hałoŭny horad rehijona Češski Raj — i praz paŭtary hadziny my spuskajemsia ŭ dalnija vulicy jaho pradmieściaŭ.
Hetyja miaściny, dzie ja nikoli nie byvaŭ, usio ž padajucca zahadkava znajomymi. Usio tamu, što ŭ 1970-ja tut savieckim vajskoŭcam słužyŭ moj dzied Ivan. Razam z češskim kryštalom, vazami i kielichami ŭ baćkoŭskuju šafu patraplali i raskošna vydadzienyja albomy ź vidami Češskaha Raja i Turnava. Ja ich hartaŭ u dziacinstvie, a ciapier jany nabyvali abjom i prysmak nastalhii. Dzieda bolš niama, a tut niespadziavana znajšoŭsia askiepak jahonaha śvietu.
Na ŭvachodzie ŭ Turnaŭ, prycisnutyja darohaj z adnaho boku i mostam estakady ź inšaha, znachodziacca habrejskija mohiłki. Zachodzim i sa ździŭleńniem bačym, što my tut nie adny. U ciani pad domam vartaŭnika adpačyvajuć čaćviora cyhanoŭ — bryhada, jakaja pracuje na dobraŭparadkavańni mohiłak. Jany moŭčki hladziać na nas, my — na ich, maŭčać i habrejskija nadmahilli — u ździŭleńni pierad tym, jakija ŭzory raz za razam składajucca ŭ kalejdaskopie kultur i nacyj.
Turnaŭ składana nazvać atmaśfiernym horadam. Praz centralnuju płošču z abaviazkovaj ratušaj i maravym słupam ź Dzievaj Maryjaj prachodzić hałoŭnaja vulica z davoli žvavym rucham transpartu. Za niekalki kvartałaŭ znachodzicca vialikaja hatyčnaja bazilika, ale jana začynienaja. Zatoje prosta pry hałoŭnaj płoščy znachodzim vydatnuju vinarniu. Choć stereatypnym češskim napojem ličycca piva, biełyja viny tut taksama vyrablajuć vielmi dobryja, a śpioka na vulicy robić ich jašče smačniejšymi.
Hałoŭnaja piarlina Turnava, adnak, chavajecca na jaho ŭskrajku — heta zamak Hruby Rohaziec. Pa darozie da jaho pierachodzim most cieraz rečku Izieru, pad jakim, jak u nas piečkury, stajać čarodkaj vialikija stronhi. Zamak znachodzicca nižej pa ciačeńni, na vysokim stromym bierazie. Z XVII stahodździa im vałodali pradstaŭniki siamji Des Foŭrs Valderod, u žyłach jakoj miašałasia francuzskaja i niamieckaja kroŭ. Ich rodavaje hniazdo zachavałasia vydatna, što, urešcie, dla češskich zamkaŭ nie takaja i redkaść. Ale tolki tut jość adčuvańnie prysutnaści haspadaroŭ. Moža być, tamu, što ŭ mnohich pakojach paznajecca paraŭnalna niadaŭni čas — pačatak XX stahodździa i mižvajennyja hady. Asabliva ŭražvajuć spalnia i dziciačy pakoj — čym intymniejšaja abstanoŭka, tym macniej adčuvajecca ciepłynia čałaviečaha žytła zamiest zvykłaha muziejnaha choładu.
Vielmi papularnaj azdobaj češskich zamkaŭ (i nie tolki češskich — zhadajem choć by Niaśviž) źjaŭlajucca palaŭničyja trafiei. Rohi, paasobku ci z hałovami, zapaŭniajuć cełyja zały, zvyčajna pobač viešajuć zbroju, a časam, naprykład, vialikija mišeni ź dziurkami, kala kožnaj z podpisam imia taho, chto zrabiŭ streł.
Ale što rabić, kali trafiej nielha zachavać u pryvabnym vyhladzie? Kali heta, naprykład, ryba? Adkaz možna ŭbačyć u Hrubym Rohazcy. Tut nad adnym ź dźviarnych prajomaŭ visić karcina z vyjavaj mietrovaj stronhi, namalavanaj u naturalnuju vieličyniu.
Z podpisu na pałatnie možna daviedacca, što hetaja rybina była złoŭlena ŭ susiedniaj rečcy 2 listapada 1680 hoda.
Stračanyja 1930-ja
Zanačavaŭšy ŭ Turnavie, na nastupny dzień rušym dalej. Damy XIX stahodździa chutka źmianiaje mižvajenny kanstruktyvizm, paśla šmatpaviarchoviki časoŭ sacyjalizmu, za imi sučasnyja katedžy, a dalej — tolki pali i hory na dalahladzie. Jak boschaŭski «Sad ziamnych uciech», hetaja vakolica ščodraja na višni, jakija vyśpieli amal da čarnaty. Ich smak padstupna pierakonvaje, što ŭ žyćci sałodkaje pieravažaje nad kisłym, i tut niama ludziej, što zdolejuć nie pahadzicca.
Tak voś, bieskłapotnymi špakami, ad dreva da dreva — praź dźvie hadziny my ŭžo ŭ susiednim zamku Sichraŭ, jaki akazvajecca vialikim pałacam. Uładalniki, što razbudoŭvali jaho ŭ XIX stahodździ, ličyli najpryhažejšym stylem nieahotyku.
Interjery i kalekcyi zajzdrosna dobra zachavalisia. Adnych tolki partretaŭ tut kala 250, u tym liku vialiki zbor vyjavaŭ francuzskich karaloŭ, ź jakimi haspadary, kniazi Rahany (bretonski rod), mieli blizkaje svajactva. Apošni ŭładalnik Alen Rahan pryniaŭ niamieckaje hramadzianstva i ŭstupiŭ u nacysckuju partyju ŭ 1939 hodzie. Projdzie šeść hadoŭ — i jon budzie vymušany biehčy ŭ niedaloki niamiecki haradok Cytaŭ, a adtul pieššu dabiracca da Vieny, kab pamierci tam u siaredzinie 1970-ch biez nadziei na viartańnie ŭ majontak prodkaŭ.
Tema vyhnańnia niemcaŭ, ich hieahrafičnaj blizkaści, ale niemahčymaści viartańnia ŭ stračany śviet 1930-ch hadoŭ, jaki zvykła ramantyzujecca i padajecca rajem, časta sustrakajecca ŭ knihach i filmach pra hety rehijon. Jarasłaŭ Rudziš, papularny sučasny češski aŭtar, u ramanie «Hrand-hatel» adnym z centralnych piersanažaŭ vyvodzić staroha niemca, jaki rehularna pryjazdžaje siudy, ale nie moža viarnucca. Jon zajmajecca tym, što na niamieckich mohiłkach kradzie prach svaich znajomych ź dziacinstva, kab kantrabandaj pryvozić jaho ŭ blašankach ad kavy ŭ rodny horad i raźviejvać na miescy ich rodnych damoŭ.
U 2018 hodzie Rudziš vypuściŭ raman z nazvaju «Češski Raj». Hrupa siabroŭ siezon za siezonam źbirajecca ŭ łaźni niedzie ŭ Češskim Rai. Jany paciejuć, spračajucca, abmiarkoŭvajuć usio na śviecie, ale najpierš žančyn, hałasy i śmiech jakich raz-poraz čuvać z-za ściany, z žanočaj pałovy. U kancy cikaŭnaść adolvaje ich, i jany lezuć na ścianu, kab daviedacca, jak jano tam, ź inšaha boku. Ale źvierchu bačać, što za ścianoj ničoha niama, tolki zmrok i prorva zamahilnaha śvietu, na parohu jakoha jany zatrymalisia, ale ciapier ničoha nie zastajecca, jak tolki tudy skočyć.
Pierastupajučy miežy
Češski Raj — heta pamiežny rehijon. Isnavańnie ŭ im nahadvaje pra tyja ŭnutranyja miežy i vybary, pierad jakimi my staim, — kulturnyja, maralnyja, estetyčnyja. Moža być, sama najaŭnaść miažy padšturchoŭvaje jaje pierastupić. Jarasłaŭ Rudziš taksama pierajšoŭ svaju. Nazvany raman byŭ apošniaj jaho knihaj, napisanaj pa-češsku. Ad taho času jon piša i vypuskaje knihi na niamieckaj movie.
Dzień stanovicca ŭsio bolš śpiakotnym. Pad arkami staroha čyhunačnaha vijaduka ci niedzie na skryžavańni, kali adpačyvajem pad čarhovaj kapličkaj, my niezaŭvažna pierasiakajem miažu Češskaha Raja. Daroha viadzie nas u horad Češski Dub, nie samy viadomy i papularny siarod turystaŭ.
Jość u hetym svaja radaść — pieššu prychodzić u horad, spuskacca z pahorka ŭniz, bačyć jaho jak na dałoni, jak rabili heta padarožniki jašče ŭ XIX stahodździ i stahodździami da taho. Češski Dub padychodzić dla hetaha idealna. Profil horada zapaminajecca najpierš dziakujučy reniesansnaj ratušy z vysokaj viežaj, jakaja svaimi pamierami daje zrazumieć, što horad viedaŭ i lepšyja časy. U paŭdniovaj častcy možna ahledzieć haradski muziej, cikavy ŭ pieršuju čarhu interjerami viły XIX stahodździa, u jakoj jon raźmieščany.
A voś na paŭdniovaj uskrainie karta abiacaje «zamak Češski Dub». Nasamreč, zamak znoŭ akazvajecca pałacam, hruvastkim i surovym kłasicyzmam, niby pieraniesienym siudy z anhlijskaha XVIII stahodździa. Zdajecca, u im musiła raźmiaščacca balnica — ź cikaŭnaści my adčyniajem paradnyja dźviery i ŭvachodzim u zału z vydatna zachavanymi interjerami. Ale navokał ni dušy. U nastupnaj zale, jakaja niekali, napeŭna, słužyła dla pryjomaŭ i balaŭ, paŭkołam stajać dzieviać kresłaŭ z himnastyčnaj pałkaju na kožnym. I znoŭ nikoha. Tolki praz bakavy kalidor i jašče adny dźviery trapili ŭ pałatu, dzie ŭ łožkach lažać staryja ludzi. I tolki tut uśviadomili, što apynulisia ŭ domie sastarełych. Tak dziŭna było nie zrazumieć heta ad pačatku: ad samaha ŭvachoda nas supravadžaŭ toj sumny pach, jaki ni z čym niemahčyma zbłytać, — pach staraści.
My paskarajem chadu. Nabližajecca viečar, a da miastečka Osiečna, dzie zamoŭleny načleh, jašče vosiem kiłamietraŭ. Ale jany ŭznaharodžanyja tym, što ŭviečary tut pracujuć až dźvie kaviarni. Apietyt za dzień u nas voŭčy.
Pansijanat, u jaki my zasialilisia, nahadvaje sumieś muzieja i antykvarnaj kramy. Naš łožak vyhladaje tak, što možna dumać, što na im byli začatyja i addali Bohu dušu niekalki pakaleńniaŭ miascovych žycharoŭ. Ale my zanadta stomlenyja, kab paśpieć usurjoz zadumacca pra heta.
Śviataja Ździsłava i jaje čerap
Novaja ranica praciahvaje našu darohu na poŭnač. Kraj niby kryšku dzičeje: kazul u palach robicca ŭsio bolej, a turystaŭ zusim nie vidać. Pa darozie ŭ vioscy Žybržydzice ahladajem zakinuty kaścioł Śviatych Symona i Judy XVII stahodździa — redki niezamkniony chram u vioskach na našym šlachu. Jašče dalej pa darozie ŭ lesie prychavanyja ad vypadkovych vačej Janavickija pustelni — vyrazanyja ŭ skałach kielli. U XVIII stahodździ ŭ ich žyli manachi z susiedniaha klaštara. Ciapier tut nievialikaja kaplička i pazielaniełyja ad vilhaci ścieny.
Uvieś minuły dzień i siońnia z dalahladu nie źnikaje hara Ješted, samy vysoki punkt rehijona (1012 m), jakaja lohka paznajecca pa špili na samaj jaje viaršyni — heta profil futurystyčnaha hatela, pabudavanaha tut u 1966—1973 hadach, taho samaha «Hrand-hatela» z knihi Rudziša. Adpaviedna, i ŭvieś rehijon za haroju nosić nazvu Padješciedzi (Podještědí), a taksama horad, u jaki pryvodzić nas daroha, — Jabłane-ŭ-Padješciedzi.
Nad centram horada daminuje baročny hmach baziliki Śviatych Vaŭžynca i Ździsłavy z daminikanskim klaštaram pobač. Jaho zasnavali ŭ 1250 hodzie, a manachi žyvuć tam i siońnia. Śviataja Ździsłava, jakaja razam sa svaim mužam fundavała klaštar u Jabłane, doŭhija stahodździ šanavałasia miascovymi viernikami, ale była kananizavana tolki ŭ 1995 hodzie. Jaje pareštki zachoŭvajucca tut ža, u krypcie baziliki: u padłozie navat zroblena akienca, kab, nie spuskajučysia ŭniz, možna było bačyć pachavańnie. Čerap śviatoj, adnak, lažyć asobna ŭ pazałočanym baročnym relikvaryi z prazrystymi ścienkami, jaki vystaŭleny ŭ bakavym ałtary. Jon pakryty prazrystym velumam, a źvierchu na jaho nadziety załaty vianiec ź lipavym liściem i ćvietam, azdobleny kaštoŭnymi kamianiami.
Centralnuju płošču Jabłonnaha, jak i mnohich češskich haradoŭ, zajmaje maryjanskaja kałona, viadomaja taksama jak čumny słup (morový sloup). Miascovaja, pastaŭlenaja ŭ 1687 hodzie, samaja bahataja z tych, što my bačyli ŭ padarožžy. Akramia Chrysta i Dzievy Maryi, jaje ŭpryhožvajuć skulptury jašče dvanaccaci śviatych.
Pajšoŭšy hałoŭnaj vulicaj dva kiłamietry na ŭschod, na samym uskrajku horada znachodzim malaŭničy zamak Lembierk. Ciapierašni pastaŭleny ŭ XVI stahodździ na miescy raniejšaha, i tut dobry muziej. Na vierchnim paviersie možna pakoj za pakojem ahledzieć ekspazicyju jeŭrapiejskich interjeraŭ — ad kłasicyzmu da kubizmu.
Samaja zapaminalnaja razynka hetaha zamka — vialikaja Zała bajek. U 1610 hodzie tut zrabili admietnuju stol z 77 pano ź vidarysami scen z bajek Ezopa z dvuchradkovymi podpisami pa-niamiecku pad kožnaj. Možna doŭha chadzić, zadraŭšy hałavu, i razhladać. Voś kientaŭr ciahnie niekudy aholenuju dziaŭčynu, aroł pieranosić smaŭža cieraz raku, a śmierć u vyhladzie škileta sustrakaje padarožnaha… Kali zahledzišsia na stol u hetaj zale, u niejki momant moža padacca, što ŭ vokny lijecca śviatło XVII stahodździa.
Nad zamkam daminuje vysokaja kruhłaja vieža z ahladalnaj placoŭkaju źvierchu. Kraj blizkich hor na poŭnačy — heta miaža z Hiermanijaj, kudy zaŭtra my praciahniem svoj šlach. A voś na poŭdni za dziasiatki kiłamietraŭ ad nas usio jašče bačny abrys hary z dvuma zubcami na im. Heta zamak Troski, jaki my ahladali jašče ŭ pieršy dzień našaha padarožža. Tak u apošni raz my kidajem pozirk na Češski Raj i ŭ dumkach raźvitvajemsia ź im.
Baćka Maryi Kaleśnikavaj raskazaŭ, jak była arhanizavana sustreča z dačkoj2
Kamientary