Unuk stvaralnika bieł-čyrvona-biełaha ściaha: «Ściah «fašyscki»? Dzied uratavaŭ habrejskuju dziaŭčynku z hieta»
Na nadmahilli stvaralnika bieł-čyrvonaha-biełaha ściaha Klaŭdyjuša (Kłaŭdzija) Duž-Dušeŭskaha, aprača imionaŭ jahonaj žonki i adzinaha syna, jość imia Maryny Rasickienie. Padčas vajny, ryzykujučy žyćciom, jon vyratavaŭ jaje z kovienskaha hieta i vychavaŭ jak ułasnuju dačku.
Duž-Dušeŭski pachavany ŭ Litvie. Hetuju krainu jon nazyvaŭ svajoj druhoj radzimaj, a siabie — «ramantykam biełaruska-litoŭskaha zbližeńnia». Bolšuju častku žyćcia jon pražyŭ u Koŭnie. Mienavita tam adbyłasia hetaja historyja.
Jak Litva stała druhoj radzimaj stvaralnika biełaruskaha ściaha
Da vosieni 1939 hodu Koŭna ŭsio jašče było stalicaj Litvy. Klaŭdyjuš Duž-Dušeŭski žyvie tam razam ź siamjoj. Heta pavažany ŭ Litvie inžyner, pracuje ŭ Ministerstvie suviazi. Jamu — 48, žoncy Alenie na 7 hadoŭ mienš, a synu Ściapanu — 8. Bieł-čyrvona-biełamu ściahu, jaki jon stvaryŭ padčas vučoby ŭ Pieciarburskim hornym instytucie, užo bolš za 20 hadoŭ.
7 faktaŭ pra bčb-ściah
- Eskiz biełaha ściaha z čyrvonaj stužkaj Duž-Dušeŭski namalavaŭ u pačatku 1917 hodu. Za asnovu jon uziaŭ kolery «Pahoni».
- Jašče ŭzimku ściah vykarystoŭvali tolki biełaruskija studenty ŭ Pieciarburhu.
- U sakaviku jon staŭ hałoŭnym elementam padčas «Dnia biełaruskaha značka», kali bieł-čyrvona-biełyja adznaki, kukardy i ściažki možna było pabačyć na vulicach Miensku.
- Ściahi, pašytyja pavodle eskizu Klaŭdyjuša Duž-Dušeŭskaha, razasłali ŭ miascovyja arhanizacyi.
- U žniŭni na 1-j sesii Centralnaj rady biełaruskich arhanizacyjaŭ było vyznačana, što ŭsie vajskoŭcy-biełarusy pavinny nasić bieł-čyrvona-biełuju stužku jak dadatkovy znak adroźnieńnia.
- U śniežni ŭ Miensku pad bieł-čyrvona-biełymi ściahami pačaŭ pracu Pieršy Ŭsiebiełaruski źjezd.
- 1918 hod — aficyjny ściah Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Pierajezd Klaŭdyjuša Duž-Dušeŭskaha ŭ Litvu byŭ šmat u čym vypadkovy. Nia zdoleŭšy praz revalucyju skončyć instytut u Pieciarburhu, jon spačatku na koratka traplaje ŭ kantralavany balšavikami Miensk. Tam pačynaje pracu hubernskim hieolaham i ŭ krasaviku 1919 hodu jedzie pa słužbie ŭ Vilniu. Akurat u hety čas horad zajmajuć polskija vojski. U Miensk Duž-Dušeŭski bolš nie viarnuŭsia. U Vilni jon stanovicca dyplamatyčnym pradstaŭnikom BNR u krainach Bałtyi. Niekatory čas status horadu zastajecca niapeŭnym. Tolki ŭ 1922 hodzie Vilniu dałučajuć da Polščy. Duž-Dušeŭski pratestuje. Jon krytykuje padzieł Biełarusi i za heta na niekalki tydniaŭ traplaje ŭ sumnaviadomuju Łukiskuju turmu.
Paśla vyzvaleńnia jon prymaje rašeńnie pakinuć hety horad. Pryčyna była nia tolki ŭ palitycy. Nieŭzabavie paśla naradžeńnia tut pamiraje pieršaje dzicia Klaŭdyjuša i Aleny. Vilnia stała dla jaho miescam traŭmy. Navat paźniej, kali jana była stalicaj savieckaj Litvy, u jakuju ŭ Duž-Dušeŭskaha było mnostva mahčymaściaŭ pierabracca, jon zastaŭsia ŭ Koŭnie.
Spakojnaje žyćcio siamji Duž-Dušeŭskich praciahvajecca da leta 1940 hodu. U červieni Litvu dałučajuć da SSSR.
Toj peryjad žyćcia Duž-Dušeŭskaha da drobiaziaŭ viedaje historyk z Universytetu Vitaŭta Vialikaha ŭ Koŭnie Tomaš Błaščak, jaki pracuje nad bijahrafičnaj knihaj pra stvaralnika biełaruskaha ściaha.
«Užo paśla dałučeńnia Vilni da Litvy, uvosień 1939 hodu, Duž-Dušeŭski pieradaje ŭsie svaje biełaruskija spravy ksiandzu Adamu Stankieviču ŭ Vilniu. Hetyja spravy — stvorany im ža ŭ Koŭnie «Centar biełaruskaj dziejnaści ŭ Litvie». Pa sutnaści, heta była farmalnaja pasada. Ja nie sustreŭ nivodnaha śledu, kab jon niejak anhažavaŭsia ŭ biełaruskuju spravu apošnija hady pierad akupacyjaj», — raskazvaje Błaščak.
Duž-Dušeŭski byŭ upeŭnieny, što balšaviki nie darujuć jamu dziejnaści ŭ biełaruskich arhanizacyjach i ŭ BNR. U žniŭni jaho aryštoŭvajuć i abvinavačvajuć u «antysavieckaj dziejnaści».
Dźvie akupacyi i dva źniavoleńni Duž-Dušeŭskaha
Hintarasu Rasickasu siońnia 60 hadoŭ, jon žyvie ŭ Londanie, ale rodam z Koŭna. Klaŭdyjuša Duž-Dušeŭskaha jon nia moh pamiatać, bo naradziŭsia praz hod paśla jahonaj śmierci. Ale stvaralnika biełaruskaha nacyjanalnaha ściaha dobra viedała jahonaja mama Maryna Rasickienie. Duž-Dušeŭski ličyŭ jaje svajoj dačkoj. Jany pachavanyja pobač na Pietrašunskich mohiłkach u Koŭnie.
«Majho rodnaha dzieda zvali Mojše Łandaŭ. U 1940 hodzie jon, jak i Klaŭdyjuš Duž-Dušeŭski, byŭ aryštavany balšavikami i trapiŭ u kovienskuju turmu. Mamie było tady 11 hadoŭ. Dzied Mojše siadzieŭ u adnoj kamery razam z Klaŭdyjušam, i jany vielmi pasiabravali. I nia tolki jany. Pakul Klaŭdyjuš i moj dziadula siadzieli ŭ turmie, žonka Kłaŭdzija Alena i maja babula Libe stajali ŭ čarzie, kab pieradać ježu svaim mužam. I jany taksama pasiabravali. Klaŭdyjuš i Mojše paklalisia adzin adnamu, što kali niechta ź ich nia vyžyvie, to druhi pakłapocicca pra jaho siamju».
Śledztva tryvała hod, ale nie paśpieła zaviaršycca. U červieni 1941 hodu Niamieččyna napadaje na akupavanuju balšavikami Litvu. Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski ŭciakaje z turmy. Ministerstva suviazi, u jakim jon pracavaŭ dahetul, bolš nie isnavała. Duž-Dušeŭski ŭładkoŭvajecca inžyneram na fabrycy humovych botaŭ «Inkaras», a paźniej stanovicca jaje dyrektaram.
Los habrejskaj siamji Łandaŭ byŭ inšy. Kali pačałasia niamieckaja akupacyja, usia siamja z tryma dziećmi trapiła ŭ hieta Vilijampal (Koŭna).
«Niemcy pryviali majho dzieda Mojše pracavać na fabryku «Inkaras», dzie Klaŭdyjuš pracavaŭ užo dyrektaram. Pakolki jany byli siabrami z časoŭ turmy, było vyrašana, što maja maci Maryna tajemna vyjdzie z hieta, a Klaŭdyjuš schavaje jaje doma. Niekatory čas Klaŭdyjuš dapamahaŭ chavacca i bratu majoj maci, dziadźku Davidu».
Chavać habrejaŭ u chacie Duž-Dušeŭskamu ŭdajecca niekalki miesiacaŭ. U žniŭni 1943 hodu jaho i žonku Alenu aryštoŭvaje za heta hiestapa. Spačatku ich źmiaščajuć u tuju samuju turmu, dzie Duž-Dušeŭski siadzieŭ i čakaŭ sudu pry balšavikach. Paźniej Klaŭdyjuša i Alenu vysyłajuć u kanclahier Pravianiški. Tam Duž-Dušeŭskija prasiedzieli bolš za 4 miesiacy. Ich vyzvalili z dapamohaj znajomych z tarfianoha trestu, kudy potym uładkoŭvajecca Kłaŭdzij. Marynu ŭvieś hety čas udajecca chavać ad niemcaŭ.
«Kali Čyrvonaja Armija padyšła pad Koŭna, niemcy źniščyli mnohich habrejaŭ z hieta. Ale maje dziadula i babula Mojše, Libe, ciotka Mira i dziadźka David nie byli ŭ hetaj hrupie. Reštu habrejaŭ vyvieźli z hieta ŭ kanclahier Dachaŭ. Pajezdka była vielmi składanaja. Pryjšłosia šmat chadzić. Mužčyny i žančyny byli padzielenyja. Babula i ciotka Mira pajšli razam. Niejak tak zdaryłasia, što babula paraniła nahu i pačaŭsia mocny kryvaciok. Jana pamierła na vačach u ciotki».
Kali amerykancy vyzvalili kanclahier Dachaŭ, Mojše Łandaŭ i syn David zastalisia ŭ Niamieččynie. Brat Maryny skončyŭ tam universytet. Paźniej jon razam z baćkam źjechaŭ u ZŠA. Maryna ŭvieś hety čas była z Duž-Dušeŭskimi ŭ Koŭnie.
«Ciotka Mira viarnułasia ŭ Litvu. Miarkuju, što pieršy čas jana žyła razam z Duž-Dušeŭskimi. Usie žachi vajny mocna zakranuli jaje psychiku. Mama kłapaciłasia pra jaje ŭsio žyćcio. Kłaŭdzij udačaryŭ maju mamu. Paśla vajny jana skončyła siaredniuju škołu, atrymała kvalifikacyju inžynera mašyn i abstalavańnia lohkaj pramysłovaści ŭ Kovienskim politechničnym instytucie. Moj baćka, Česłavas Rasickas, vučyŭsia ŭ toj samaj hrupie. Jany pažanilisia, atrymali pryznačeńnie ŭ Kłajpiedzie. Tam u 1958 hodzie naradziŭsia moj brat Edvardas, a ŭ 1960 hodzie ja. Maja mama pamierła 29 śniežnia 1977 hodu. Jaje pachavali na Pietrašunskich mohiłkach razam ź siamjoj Kłaŭdzija».
Duž-Dušeŭskaha Maryna Rasickienie pieražyła ŭsiaho na 18 hadoŭ. Zakančeńnie vajny nie pryniesła spakoju stvaralniku biełaruskaha ściaha. Jon idzie pracavać u Kovienski ŭniversytet, ale ŭ 1946 hodzie suprać Kłaŭdzija znoŭ zavodziać spravu, kanfiskujuć padčas vobšuku kandydackuju pracu, a samoha aryštoŭvajuć. Praz hod, z pryčyny niedastatkovych dokazaŭ, jaho vyzvalajuć, spravu spyniajuć, ale tym nia mienš zvalniajuć z universytetu za «idealahičnuju niepaśpiachovaść».
Nastupnyja piać hadoŭ Duž-Dušeŭski pracuje architektaram u prajektnym biuro. U 1952 hodzie jaho čarhovy raz aryštoŭvajuć, usio za tuju ž «antysavieckuju dziejnaść». Padčas vobšuku kanfiskujuć knihi Duž-Dušeŭskaha. Siońnia niekatoryja ź ich, z paznakaj «iźjato vo vriemia obyska», možna sustreć u vilenskich biblijatekach. Klaŭdyjuša asudžajuć na 25 hadoŭ turmy. Prysud jon adbyvaje ŭ sumnaviadomaj turmie KDB u Vilni. Ale ŭ 1955 hodzie, mocna chvoraha, jaho vyzvalajuć pa amnistyi. Apošnija 4 hady žyćcia jon pravodzić doma ŭ Koŭnie.
«Tata ličyŭ Marynu svajoj siastroj»
Julusu Dušaŭskasu-Duž 60 hadoŭ, jon žyvie ŭ Vilni. Julus — adziny ŭnuk stvaralnika biełaruskaha nacyjanalnaha ściaha. Jon były marak, adpłavaŭ 25 hadoŭ u Cichim akijanie i Atlantycy. Z 1994 hodu — na «vialikaj ziamli». Jahony baćka Ściapan byŭ adzinym synam Klaŭdyjuša i Aleny.
Hintarasa i Edvardasa Rasickasaŭ jon nazyvaje stryječnymi bratami, choć pamiž imi niama kroŭnaha svajactva.
«Maryna vyrasła razam z maim baćkam, i jon ličyŭ jaje svajoj siastroj. Da dzieda jana trapiła praź siabra, advakata. Jon paprasiŭ prytulić jahonuju dačku, kali jany byli ŭ turmie. Dzied Kłaŭdzij, dziakujučy niejkim machinacyjam, daŭšy niekamu chabar, zabraŭ hetuju dziaŭčynku z hieta. Pavodle lehiendy, jaje spačatku vydavali za pakajoŭku ŭ domie dzieda».
Za ratavańnie habrejaŭ Klaŭdyjuš i Alena Duž-Dušeŭskija paśmiarotna atrymali ŭznaharodu ad prezydenta Litvy. Heta adbyłosia na prośbu habrejskaj supolnaści ŭ Litvie.
«Patrochu pra dzieda raskazvała babula, jak jana vyjšła ŭ Sankt-Pieciarburhu zamuž za jaho, jak pierajechali ŭ Litvu, jak pryjšli saviety — pasadzili, pryjšli niemcy — i pasadzili, pryjšli znoŭ saviety — znoŭ pasadzili. Paśla śmierci dzieda babula ŭžo nie vychodziła zamuž, žyła ŭ Vilni. Padčas vajny i paśla, kab prakarmić siamju, jana vykładała hišpanskuju, partuhalskuju, niamieckuju movy. Dažyła da 1990 hodu i pamierła, majučy 92 hady, u našym domie ŭ Vilni».
Baćka Julusa, Ściapan, naradziŭsia ŭ 1931 hodzie ŭ Koŭnie, ale ŭsio žyćcio pražyŭ u Vilni. Jon byŭ chimikam, doktaram navuk, udzielničaŭ u biełaruskim žyćci horadu.
«Spačatku jon ničoha nie raskazvaŭ pra dzieda. Upieršyniu ja daviedaŭsia, što moj dzied byŭ biełaruskim dziejačom i aŭtaram nacyjanalnaha ściaha, kali mnie było 16 hadoŭ. Paźniej, kali mnie było 20, tata znoŭ mnie pra heta nahadaŭ. Ale doŭhich razmovaŭ pra heta nie było. U toj čas usie bajalisia «starejšaha brata», jaki ŭsio viedaje, usio čuje i ŭsio bačyć.
Kali ja baču siońnia mora bieł-čyrvona-biełych ściahoŭ u Biełarusi, to ciešusia, što našaja siamja niečym paspryjała ruchu na karyść niezaležnaści. Kali čuju zajavy, što heta fašyscki ściah, to zaŭsiody kažu sam sabie: kožny vykazvajecca pa miery svajoj adukacyi. Ja padtrymlivaju ludziej u Biełarusi. Usio heta rana ci pozna musiła skončycca. Ja vielmi spadziajusia, što bieł-čyrvona-bieły ściah budzie znoŭ dziaržaŭnym u Biełarusi».
Svaim pradziedam hanarycca i Marus Dušaŭskas-Duž. Pra toje, što toj byŭ aktyŭnym biełaruskim dziejačom, jon viedaŭ daŭno. A pra toje, što pradzied stvaryŭ bieł-čyrvona-bieły ściah, daznaŭsia 6 hadoŭ tamu. Sioleta jon razam z žonkaj i synami ŭdzielničaŭ u «Bałtyjskim šlachu salidarnaści ź Biełaruśsiu» pad bieł-čyrvona-biełym ściaham.
«My padtrymlivajem revalucyju ŭ Biełarusi i vierym u biełaruskuju svabodu. Ludzi majuć prava na svabodu i spraviadlivyja vybary. Mnie vielmi baluča bačyć, jak siłavyja struktury, pryznačanyja abaraniać ludziej, źbivajuć, katujuć i zabivajuć ich. Tamu zajavy Łukašenki, što bieł-čyrvona-bieły ściah — fašyscki, asabliva zakranajuć».
«Našaja siamja budzie zaŭsiody jamu ŭdziačnaja»
Biełaruski nacyjanalny ściah pobač ź litoŭskim i nadpisam pa-anhielsku «Razam» raźmieščany i na profili ŭ sacyjalnych sietkach unučki Maryny Rasickienie Krystyny, jakaja žyvie ŭ Londanie. Pra rolu Duž-Dušeŭskaha ŭ žyćci jaje babuli jana viedała i raniej, a voś pra toje, što jon jašče i stvaralnik ściaha, jaki jana na pačatku pratestaŭ u Biełarusi źmiaściła ŭ svaim Fejsbuku, žančyna daznałasia ad «Radyjo Svaboda».
«Sapraŭdy? Ja pra heta nia viedała. Vialiki vam dziakuj. Ja mocna kranutaja. Ja vielmi padtrymlivaju biełarusaŭ. Ja viedała z raspoviedaŭ taty, što Klaŭdyjuš vyratavaŭ maju babulu, udačaryŭšy jaje. Našaja siamja budzie zaŭsiody ŭdziačnaja jamu za heta. Jon byŭ vialikim čałaviekam».
Pieršaja vice-mer Minska Nadzieja Łazarevič prajšła praz zatrymańnie, muž zastaŭsia ŭ SIZA8
Kamientary