Historyja1414

Usio pra biełaruskija proźviščy: adšukajcie svajo

Pa proźviščy časta možna dakładna vyznačyć, ź jakoha rehijona Biełarusi pachodziać vašy prodki.

Samyja častyja kančatki proźviščaŭ pa rehijonach Biełarusi. (Ale vyklučeńniaŭ taksama budzie šmat).

Toj, kamu daviałosia raści na vioscy, pamiataje: viaskovyja rody nazyvali pa mianuškach. Kali ŭ vioscy dvanaccać siemjaŭ Hierasimčykaŭ, mianuški — najpraściejšy srodak ukazać na patrebnaha čałavieka. Jany davalisia najčaściej ad imieni dzieda abo pradzieda. Abo — baby, mamy, kali žančyny byli ŭ siamji zaŭvažnymi. Adny Hierasimčyki mahli być Kazimirčykami, druhija — Apanasavymi, a trecija — Hannusinymi…

Z takich rodavych mianušak 500 hadoŭ tamu farmavalisia proźviščy. Jak? Hetym zajmalisia biurakraty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.

Šlachta prahnuła proźviščaŭ

Pieršymi ŭ kancy XV st. proźviščy zajmieli bajary-šlachta. Spačatku jany nie byli stałymi. Syny bajaryna Hryńki rabilisia Hrynkovičami, ale dzieci jahonaha syna Bahdana ŭžo byli Bahdanavymi Hrynkovičami. Jašče praz pakaleńnie pra Hryńku mahli i zabycca, pieratvaryŭšysia ŭ Bahdanovičaŭ…

Ale Bahdanovičam ciažka było paćvierdzić svaje pravy na siało, jakoje vialiki kniaź daŭ ich dziadam-Hrynkovičam. Tamu čym bolš dziaržaŭnaja kancylaryja stvarała papier-pryvilejaŭ, tym važniej dla šlachcica było zafiksavać svajo proźvišča raz i nazaŭždy.

Sialanie ž jašče ŭ pačatku XVI st. proźviščaŭ nie mieli. Kamu sprava da sielanina, jaki žyŭ na chutary, moh volna pieramiaščacca pa krai i byŭ ekanamična niezaležny? Proźviščy sialanam pačali davać kantrolnyja orhany VKŁ. Adbyvałasia heta ŭ siaredzinie XVI st., padčas Vałočnaj pamiery 1557 h. — hihanckaj ahrarnaj reformy.

Sialan «prymacoŭvali» da ziamli, vysialali ŭ vialikija vioski i pierapisvali, dadajučy da imieni imia pa baćku abo mianušku, jakija ciapier raz i nazaŭždy rabilisia proźviščami.

Łukjanovič i Babrovič

Tyja ź ich, što pachodziać ad imia prodka, nazyvajuć patranimičnymi. Bolšaść ich u biełarusaŭ majuć sufiks -ič. Voś kolki ich u adnym Popisie Hrodzienskaj karaleŭskaj ekanomii XVI st.: Łukjanovič, Ivanovič, Laŭkovič, Amieljanovič, Chomič, Navumovič, Žukovič, Vasilevič, Pałaskovič, Mickievič, Kozič, Jačkievič, Daškievič, Hrynkievič, Łamanovič, Zimakovič, Babrovič…

«Proźviščy na -ič — adznaka słavianskaha pachodžańnia, — raskazvała «Našaj Nivie» śvietłaj pamiaci doktar fiłałahičnych navuk Valancina Lemciuhova. — Jany charakternyja nie tolki dla biełarusaŭ, ale i dla zachodnich i paŭdniovych słavian. U biełarusaŭ sufiks -ič nie mieŭ sasłoŭnych abmiežavańniaŭ, a ŭ Rasii proźviščy na -ič atrymlivali tolki pradstaŭniki vyšejšych kołaŭ hramadstva z carskaha dazvołu».

Taksama da hrupy patranimičnych proźviščaŭ, najbolšaj i najstaražytniejšaj, adnosiacca tyja, što skančajucca na -uk (-juk), -enia (-jenia), -enka (hladzi mapu).

Jurkojć i Daŭhiała

U biełaruskich proźviščach adbiłasia tysiačahadovaje suisna­vańnie słavianaŭ z bałtami: časta słavianski korań spałučaŭsia z bałckim sufiksam — jak u proźviščy Daŭhiała (korań «doŭhi») ci Jurkojć (ad Jurki).

A voś Hiedrojć — całkam bałckaje najmieńnie, jakoje paznačaje taho, chto niečym prasłaviŭsia.

Bierman i Dzierman

Upłyvy mahli być nie tolki bałckija. Siarod ekzatyčnych — niamieckija.

Čaściakom niamiecki pan-kałanist zapisvaŭ usich svaich sialanaŭ ułasnym proźviščam, kab abaznačyć hetym prava na ŭładańnie imi. Tak źjavilisia Biermany, Dziermany. Mahčyma, tak pieraradžalisia i niekatoryja staryja bałckija proźviščy (Šejman).

Nieluby i Paźniaki

Mnohija proźviščy pachodzili ad mianušak i dachryścijanskich imionaŭ. Ludziej tady nazyvali prosta. Dzicia, narodžanaje apošnim, prazyvali Paźniak. Chto adno dzicia ŭ siamji — toj Adziniec. Chto treci — toj Traćciak. Doŭhačakany — Ždan, niečakany — Niaždan.

Byvali imiony tatemnyja — ad źviera ci dreva, jakomu plemia pakłaniałasia (tak, u letapisach traplajucca Voŭk, Voŭčy Chvost), byli imiony achoŭnyja, paklikanyja «padmanuć» złyja siły — Nielub (kab lubili), Dychla (kab zdarovy byŭ).

Carkva, vyciskajučy pahanstva, zmušała zamianiać staryja imiony na chryścijanskija (u letapisach sustrakajem prykład litoŭskich kniazioŭ — Vitaŭt rabiŭsia Alaksandram, Jahajła — Uładzisłavam).

Skaryna i Hoŭša

Dyj Skaryna — nie ad skarynki, kaža prafiesar Lemciuhova.

Skaryna — skaročanaje staražytnaje imia, typu Skarasłaŭ, Skarahost, Skaravoj, Skaramir. Častka proźviščaŭ — takija dobra zabytyja imiony, nakštałt Hoŭša, Dymša.

Pierachodzili ŭ proźviščy i skaročanyja formy: Miečyk, Vilič, Stasik…

Navat takoje, zdavałasia b, vidavočnaje proźvišča Trus — skaročanaje ad Piatro, Piatruś, Pietrus.

Misiuta, akazvajecca, razmoŭny varyjant carkoŭnaha imia Michaił.

Masu varyjantaŭ maje Alaksandr. Samyja ekzatyčnyja ź ich — Šaša, Šoša.

Ale Valancina Lemciuhova pieraścierahała: daśledavańnie historyi kožnaha proźvišča vymahaje indyvidualnaha padychodu, mini-daśledavańnia. Vieryć u siamiejnyja lehiendy i tłumačeńni, jakija, zdavałasia b, lažać na pavierchni — niebiaśpiečna.

Tut jak z nazvami nasielenych punktaŭ:

Šapčycy — nie ad šapki, znojdzienaj tam, a ad naščadkaŭ čałavieka z takoj mianuškaj ci proźviščam. Pilkaŭščyna — nie ad piłaŭ, jakija łamalisia, a ad imia ŭłaśnika ziamli, jakoha zvali Pilip, Pilka.

Kuchta i Stelmach

Nastupnaja paśla patranimičnych pa kolkaści hrupa proźviščaŭ z Popisu Hrodzienskaj karaleŭskaj ekanomii — ad asablivaściaŭ vyhladu: Koŭš, Čarepka, Kaziełak… Biezumoŭna,

nie treba abminać i proźviščy, źviazanyja z zaniatkam čałavieka. U XVI st. ich pracent byŭ nievialiki, ale z časam Stelmachi (u «Słoŭniku paŭnočna-zachodniaj Biełarusi i jaje pahraničča» Stelmach — toj, chto robić kalosy, kalośnik), Rymary, Rymarčuki (rabili vupraž dla koniej), Bondary (vyrablali cebry, bočki — bondy), Miaśnikovičy (byli rubščykami miasa) źjaŭlajucca ŭsio čaściej i čaściej, adznačaje A. Vaškievič.

Toje samaje pachodžańnie ŭ proźvišča Kuchto, ličyć Valancina Lemciuhova. Kuchta — heta pamočnik kuchara. A nacisk na -o ŭ takich proźviščach źjaviŭsia ad paźniejšaha, časoŭ Rasijskaj impieryi, imknieńnia nadać im «błahozvučnosť». Tady źjavilisia Łapato, Kapusto, Łapo, Kozieł i im padobnyja.

Cikavaja historyja proźvišča Caruk, Caryk, Caroŭ, Carevič, Carenia. Adkul u Biełarusi «car»? Akazvajecca, «carom» nazyvali staršaha vałačobnika, jaki mieŭ upryhožanuju bliskučuju šapku. Chto vykonvaŭ rolu «cara», za tym i zamacoŭvałasia takaja mianuška.

Rabinovičy źjavilisia apošnimi

Najpaźniej ža ŭ Biełarusi proźviščy źjavilisia ŭ habreja.

Ułady Rečy Paspalitaj nie ŭmiešvalisia ŭ žyćcio habrejskaj hramady, adnosiny ź joju abmiažoŭvalisia atrymańniem padatkaŭ, jakija źbiraŭ sam kahał. Naprykład, z dvanaccaci habrejaŭ, jakija mieli placy ŭ 1704 h. u miastečku Sapockin, proźviščy mieli tolki šaściora. Pryčym proźviščy jaŭna pachodzili ad mianušak, źviazanych z vyhladam, — Icka Viasło abo Azik Čartok.

A kali carskaja administracyja pačała brać habrejaŭ u rekruty, zabirać dziaciej u kantanisty, pačałosia prymusovaje nadańnie biełaruskim habrejam proźviščaŭ, pryčym časta pa toj samaj schiemie, što i ŭ biełaruskich sialan za trysta hadoŭ da taho. Tak źjavilisia Abramovičy, Ickavičy, Abkovičy abo Zielmanavičy.

A Ryŭkiny, Sorkiny, Rochliny — pa imionach žančyn, maci. U biełarusaŭ takoje zdarałasia radziej, a voś va ŭkraincaŭ — davoli časta: Andrusišyn, Vasilišyn, Stefanišyn, Bajčyšyn (ad Andrusicha, Vasilicha, Stefanicha, Bojčycha, h. zn. žonka, udava Andrusia, Vasila…).

Recha pryhonu ci postup prahresu?

Našy proźviščy — vynik indyvidualnaha pryhonu, jaki zapanavaŭ na ziemlach VKŁ z časoŭ Vałočnaj pamiery. Tam, dzie nie było indyvidualnaj zaležnaści ad pana, nie było patreby ŭ proźviščach.

Jaskravy prykład — bałhary, u jakich tolki ŭ siaredzinie XX st. zamacavalisia proźviščy. U zachoplenaj asmanami Bałharyi sielanin byŭ volny, arandavaŭ ziamlu ŭ dziaržavy i płaciŭ padatak — charadž. Patreby zamacoŭvać proźviščy nie było, i jaho funkcyi vykonvała imia pa baćku. Ivan Koljeŭ byŭ synam Kolji, a ŭžo syn Ivana byŭ nie Koljevym, a Ivanavym. Da siońnia ŭ Jeŭropie zachavałasia kraina ź sistemaj proźviščaŭ, utvoranych ad imia baćki, — Isłandyja, dzie ad časoŭ zasialeńnia vikinhami panavała demakratyja.

Ale jak u takim vypadku być z Rasijaj, dzie, śćviardžajuć historyki i movaznaŭcy, sialanskija proźviščy zamacavalisia tolki ŭ XIX st., a pryhon byŭ jašče bolš žorstki, čym u VKŁ?

Biełaruskija proźviščy na trysta hadoŭ starejšyja za rasijskija

U Maskovii prozvišča da XVI st. było pryvilejem kniazioŭ i bajaraŭ. A proźvišča na -ič davałasia tolki z dazvołu vialikaha kniazia. U «Tysiackaj knizie» 1550 na tysiaču čałaviek takija proźviščy mieli tolki 28. Rešta proźviščaŭ — na -oŭ abo na —in.

U XVI—XVII stahodździach prozviščy pačali źjaŭlacca ŭ asiaroddzi rasijskich dvaran. U XVII—XVIII stst. — u haradžan, u kancy XVIII — pačatku XIX stst. — u duchavienstva. Sialanie ŭ Rasii nie mieli prozviščaŭ da siaredziny ChICh st.

Našy proźviščy — kaštoŭny skarb. Im jak minimum 450 hadoŭ. A heta značyć, što nasili ich da nas dziasiatki i navat sotni tysiač ludziej, i treba być vartymi ich pamiaci.

Kamientary14

  • Žvir
    03.03.2024
    Niejkich, "asobnych", varyjantaŭ tut na mapie ŭvohulie niama, i adkul ich tolki prybiła da Bielarusi, prychadniaŭ? A charachoracca jašče...
  • Kiek
    04.03.2024
    -jek adkul? Cikava
  • EMIL
    04.03.2024
    "starinnyje bałtskije familii (Šiejman)"...
    V žiźni bjut nie po pasportu, k sčasťju!

Hniłoje, zatoje niadoraha. Jak papuliscki ŭkaz Łukašenki ab abmiežavańni nacenki ŭpłyvaje na ŭsich udzielnikaŭ łancužka pastavak harodniny2

Hniłoje, zatoje niadoraha. Jak papuliscki ŭkaz Łukašenki ab abmiežavańni nacenki ŭpłyvaje na ŭsich udzielnikaŭ łancužka pastavak harodniny

Usie naviny →
Usie naviny

Rasijskaha špijona padłavili na haračym. Im akazałasia 16-hadovaja dziaŭčyna2

Darosły minčuk jeździŭ pa školnym biaspłatnym prajaznym. Zaraz zapłacić salidny štraf2

Biełaruskamu baskietbołu nastojliva paraili nie mieć spraŭ ź lehiendarnym trenieram Anatolem Bujalskim

Łaŭreata premii «Biełaruski spartyŭny Alimp» sudziać za seksualny hvałt1

U Hruzii kamandziry siłavikoŭ masava sychodziać u adstaŭku — syšoŭ i načalnik departamienta, jaki płanuje razhony5

«Davajcie damaŭlacca». Ci pojdzie Tramp na ździełku z Maduram, raz cisk vyniku nie mieŭ?1

Stała viadoma, čym zaraz zajmajecca były ministr zamiežnych spraŭ Ukrainy Kuleba

Niekalki dzion tamu ŭ centry Minska zaŭvažyli pacukoŭ. Ciapier im šukajuć dom, bo mohuć zahinuć

Prezident Litvy: Uzrovień pahroz u krainie raście pa paskoranaj trajektoryi 4

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

Hniłoje, zatoje niadoraha. Jak papuliscki ŭkaz Łukašenki ab abmiežavańni nacenki ŭpłyvaje na ŭsich udzielnikaŭ łancužka pastavak harodniny2

Hniłoje, zatoje niadoraha. Jak papuliscki ŭkaz Łukašenki ab abmiežavańni nacenki ŭpłyvaje na ŭsich udzielnikaŭ łancužka pastavak harodniny

Hałoŭnaje
Usie naviny →