Jon supraćstajaŭ ZŠA i byŭ chrosnym baćkam Harbačova. Jon byŭ nastolki vierny «hienieralnaj linii», što prosta źliŭsia ź joju. Jon navat staŭ ruskim, choć naradziŭsia biełarusam. Jon byŭ adnym z samych upłyvovych ludziej XX stahodździa — nakolki mahčyma być upłyvovym u sistemie, u jakoj usie ludzi — vinciki. Piša Andrej Skurko.
Vioski Staryja i Novyja Hramyki stajali abapał apietaj Arkadziem Kulašovym raki Biesiadź. Ciapier heta ŭročyščy. Sasońnik ściskajecca nad ščarbataj asfaltavaj darohaj, čaplajučy łapkami łabavoje škło mašyny. U padlesku bačnyja reštki bietonnych kanstrukcyj, zarosłyja kustoŭjem darožki. Hetyja miaściny — radzima šmathadovaha ministra zamiežnych spraŭ SSSR Andreja Hramyki. Jaho niepranikalny pachmurny tvar dziesiacihodździami ŭsprymaŭsia za miažoj jak abličča Savieckaha Sajuza. Za ŭpartaść i dahmatyzm jaho achryścili na Zachadzie «Mistaram Nie».
Uvohule, uschodniaja Homielščyna — radovišča kiraŭničych kadraŭ. Pad Homielem, u Rudni Prybytkoŭskaj, naradziŭsia pavajenny kiraŭnik BSSR Kiryła Mazuraŭ, pobač z Dobrušam — jašče adzin, Cichan Kisialoŭ.
Hety biełaruski rehijon da 1926 hoda, da apošniaha ŭzbujnieńnia BSSR, byŭ u składzie RSFSR. Tamu Andrej Hramyka, jakomu na momant uzbujnieńnia było 17 hod, naradziŭsia i vyras nibyta i ŭ Biełarusi, ale ŭ Rasii. Va ŭspaminach pra školnyja hady jon pryhadvaje Puškina, Hančarova, Turhienieva, Hohala, Žukoŭskaha — i ničoha ź biełaruskaj kłasiki. Heta kantrastuje, naprykład, sa školnymi spohadami maładziejšaha na 12 hadoŭ jahonaha ziemlaka Ivana Šamiakina, jakoha sfarmavała ŭžo «Novaja ziamla» Jakuba Kołasa. Dla Hramyki biełaruskaja mova była movaj siamji, vulicy, ale nie movaj škoły, nie movaj dziaržaŭnych ustanoŭ.
U muziei Ministerstva zamiežnych spraŭ Biełarusi zachoŭvajucca ankiety, u jakich Hramyka paznačaŭ svaju nacyjanalnaść jak «biełarus». Ale ŭ mnohich ankietach paźniejšaha pieryjadu Hramyka pisaŭsia ŭžo «ruskim».
Pieršyja palityčnyja dyskusii mały Andrejka słuchaŭ u rodnych Hramykach. U vioscy mužčyny lubili havaryć pra palityku. To było pieršaje pakaleńnie, jakoje vialikaja palityka začapiła kryłom, — udzielniki Pieršaj suśvietnaj i Hramadzianskaj vojnaŭ, a taksama «amierykancy» dy «parahvajcy», što jeździli ŭ śviet na zarobki. Im było što ŭspomnić i z čym paraŭnać. I ich «kanfierencyi» na pryźbie małyja słuchali navastryŭšy vušy.
«Daviedka biedniaka»
Hramyki, jak i ŭsie susiedzi, mała taho što byli biełarusami — jany byli šlachtaj. Pra heta śviedčać invientary Ihumienskaha pavieta XVIII stahodździa. «Šlachieckija» i «mužyckija» vioski adroźnivajuć na ŭschodzie Homielščyny dahetul. Praŭda, paźniej tutejšuju šlachtu, jakaja nie zmahła paćvierdzić svajo pachodžańnie, pierapisali ŭ pancyrnyja bajary, paniziŭšy status.
Ale aściarožny Hramyka, jaki cikaviŭsia historyjaj svajho rodu, ni paŭsłovam pra heta nie zhadaŭ u miemuarach. Jon šukaŭ prodkaŭ siarod kazackich pałkoŭnikaŭ, a siamju svaju nazyvaŭ biednaj i sialanskaj. Choć adnaviaskoŭcy pierakazvali, što Hramyki nie byli asabliva biednymi: Andreja praz heta navat nie chacieli brać vučycca ŭ Homiel na rabfak. Ale potym staršynia miascovaha kamiteta biednaty paškadavaŭ chłopca, vypisaŭšy jamu «daviedku biedniaka».
«Andruša»
«Pieryjad majoj vučoby paśla siamihadovaj škoły praciahvaŭsia dvanaccać hadoŭ: praftechškoła (Homiel), sielhastechnikum (vioska Stara-Barysaŭ), instytut (Minsk), aśpirantura (Minsk — Maskva)», — pisaŭ Hramyka. Jašče ŭ technikumie jon ustupiŭ u Kamunistyčnuju partyju. Hramadskaja dziejnaść padabałasia: jon ahitavaŭ, udzielničaŭ u vyjezdach aktyvistaŭ na «mierapryjemstvy pa kalektyvizacyi». Uspaminaŭ, jak u padmaskoŭnaj vioscy načavaŭ u śvirnie, dzie papiaredniaha takoha ahitatara zabili.
U technikumie Hramyka paznajomiŭsia i z budučaj žonkaj — Lidzijaj Hrynievič, jakuju ŭ miemuarach acharaktaryzavaŭ jak «dačku biełaruskich sialan» ź vioski Kamienka, što ŭ ciapierašnim Dziaržynskim rajonie. Remarka pra biełaruskaść nie vyhladaje vypadkovaj: u 1930-ja Dziaržynski rajon byŭ polskaj aŭtanomijaj. Kamienka znachodzicca pobač sa Stańkavam, siadzibaj hrafaŭ Čapskich. I Lidzija Hramyka ŭspaminała, jak u ich vioscy mužčyny pry sustrečy całavali žančynam ruki — taki sabie zvyčajny sialanski zvyčaj.
«Źviarnuŭ ja na jaje ŭvahu vypadkova, a paśla ŭžo nie dumać pra jaje nie moh. My błukali nočy napralot», — praryvajecca liryka praz suchija miemuary «Mistara Nie».
Lidzija ŭsio žyćcio nazyvała muža «Andruša» — ź ćviordym biełaruskim «r». A jon jaje — «Lidunčyk».
Represii jak leśvica
Ažaniŭšysia, Hramyka z palohkaj pakinuŭ studenckuju niščymnicu, pieravioŭsia na zavočnaje adździaleńnie i staŭ dyrektaram viaskovaj škoły na radzimie žonki. Lidzija ŭładkavałasia zaatechnikam, naradziŭsia syn Anatol. I tut jak hrom ź jasnaha nieba źjaviŭsia śpiecpradstaŭnik CK KPB i prapanavaŭ pastupać u navastvoranuju aśpiranturu Dziaržinstytuta narodnaj haspadarki (ciapier Biełaruski dziaržaŭny ekanamičny ŭniviersitet). Pryčym charaktarystyki na Hramyku ŭ pryjomnuju kamisiju ŭžo byli padadzienyja i pa pracoŭnaj, i pa partyjnaj linii. Vypusknyja instytuckija ekzamieny Hramyka zdavaŭ užo paśla zaličeńnia ŭ aśpiranturu. Hetaja situacyja dobra ilustruje biazładździe ŭ kamandnaj ekanomicy, jakoj terminova patrabavalisia haspadarčyja kadry. Starych śpiecyjalistaŭ vykasili represii ŭ kancy 20-ch i pačatku 30-ch.
U toj samy hod minskich aśpirantaŭ Instytuta narodnaj haspadarki pierakinuli ŭ Maskvu — u NDI ekanomiki sielskaj haspadarki. Išła kalektyvizacyja, całkam pierabudoŭvałasia ahrarnaja sistema. I Hramyku adrazu paśla vypusku śviaciła miesca vučonaha sakratara Dalokaŭschodniaha filijała Akademii navuk.
Ale va Uładzivastok jechać nie daviałosia.
Vypadkovy dypłamat
Chaos — heta leśvica, kazaŭ adzin ź piersanažaŭ «Hulni tronaŭ», sučasnaha fentezi-sieryjała pra vialikuju palityku. Chaos stalinskich represij zrynaŭ u niabyt adnych i davaŭ mahčymaści inšym. Heta byŭ čas hałavakružnych karjer.
Pryčym — i vypadak Hramyki tut charakterny — čałaviek nie sam prabivaŭ sabie darohu: jaho, nibyta vincik u patrebnaje miesca, ukručvali kadravyja adździeły, što tasavali kamsamolskija, partyjnyja i pracoŭnyja charaktarystyki.
U 1939-m Hramyku niečakana vyklikali ŭ kamisiju Narkamata zamiežnych spraŭ. Partyja paklikała svajho bajca z haspadarnika pierakvalifikavacca ŭ dypłamaty. Pryčyna była taja samaja: ciaham 1936—1939 hadoŭ była represavanaja tracina dypłamatyčnaha piersanału Narkamata — bolš za sto čałaviek — i 62% kiraŭničych kadraŭ. Sa 157 čałaviek, što zajmali kiroŭnyja pasady ŭ Narkamacie ŭ 1940—1946 hadach, 85% pačali pracavać tut paśla 1936-ha.
U składzie kamisii na tym sumoŭi Hramyka zapomniŭ Mołatava i Malankova. Plusami Hramyki była niebłahaja anhlijskaja mova i ekanamičnaje myśleńnie, hetym jon zapomniŭsia. Choć Viačasłaŭ Mołataŭ, kiraŭnik savieckaj dypłamatyi, u kadravych pytańniach rabiŭ staŭku bolš nie na talent, a na łajalnaść, «viernaść». Vialikuju rolu ihrali partyjnyja ankiety i charaktarystyki, jakimi pastupova «abrastaŭ» kožny člen KPSS. Ankieta Hramyki była biezdakornaja.
Finalnaje sumoŭje z budučymi dypłamatami pravodziŭ kiraŭnik dziaržavy Iosif Stalin. Jon skazaŭ Hramyku, što źbirajecca pasłać jaho ŭ ZŠA «nie na miesiac i nie na hod», i spytaŭ, jak u taho z anhlijskaj movaj. «Viadu ź joj baraćbu i, zdajecca, pieramahaju», — pažartavaŭ Hramyka. Stalin daŭ dziŭnuju paradu: zachodzić časam u ZŠA ŭ chramy i słuchać chryścijanskich pastaraŭ. Ciažka zrazumieć, što heta mahło značyć. Mahčyma, chacieŭ pahladzieć na reakcyju, pračytaŭšy ŭ daśje, što žonka Hramyki z relihijnaj siamji? A moža, jak były sieminaryst, viedaŭ, jak dobra staviać rytoryku ŭ prapaviednikaŭ?
Tabletki ad vice-prezidenta
Stalin paśla chvaliŭ Hramyku za jaho pracu na pasadzie pasła ŭ ZŠA, asabliva padčas vajny. Tady SSSR atrymaŭ pa lend-lizie amierykanskaj dapamohi na astranamičnuju sumu 10,8 miljarda dalaraŭ — u ciapierašnich cenach heta prykładna 190 miljardaŭ. Stalin pryraŭnivaŭ dziejnaść pasła Hramyki da kamandujučaha frontam.
Pieršyja zhadki pra Amieryku Hramyka čuŭ jašče ŭ dziacinstvie, ad svajho baćki, jaki ŭ carskija časy byŭ u ZŠA na zarobkach. Praŭda, skalečyŭ nahu i viarnuŭsia dachaty, ničoha nie zarabiŭšy.
Tady savieckija dypłamaty nie žyli ŭ Vašynhtonie jak u abłožanaj krepaści. Byli niefarmalnyja kantakty, była pryjaznaść. Naprykład, vice-prezident ZŠA Hienry Ehard Uoles moh zajechać pierad pracaj u savieckaje pasolstva, kab pieradać žoncy Hramyki deficytnyja tabletki dla pachudańnia, pra jakija ŭ ich zachodziła havorka napiaredadni.
U časie pracy ŭ ZŠA Hramyka sustrakaŭsia nie tolki z palitykami, ale i z zorkami šou-biznesu. Hutaryŭ z «pryvabnym maładym čałaviekam» Frenkam Sinatram, razvažaŭ pra ruskuju litaraturu z Čarli Čaplinym, pierakinuŭsia paraj słovaŭ ź Mierylin Manro. Byli siarod vizicioraŭ i «byłyja ruskija». Pasoł niečakana zajmieŭ simpatyju da emihranta Davyda Burluka — paeta-futurysta, siabra Uładzimira Majakoŭskaha dy Alaksandra Błoka. Jon taksama adkryŭ dla siabie fiłosafa Piciryma Sarokina, ale naadrez admoviŭsia prymać «ajca ruskaj demakratyi» Alaksandra Kieranskaha.
Samyja ciažkija pieramovy
Ministram zamiežnych spraŭ Hramyka staŭ paśla vykryćcia «antypartyjnaj hrupy». Stalinskija sokały — Viačasłaŭ Mołataŭ, Hieorhij Malankoŭ, Łazar Kahanovič i «prymknuŭšy da ich» Dźmitryj Šapiłaŭ — chacieli adchilić ad ułady Mikitu Chruščova. Pieravarot nie ŭdaŭsia: jany sami palacieli z pasadaŭ — i Hramyka zaniaŭ miesca Šapiłava. Ad 1957-ha da 1985-ha jon budzie tvaram zamiežnaj palityki SSSR. 28 hadoŭ na pasadzie — heta rekord.
Na chruščoŭskija časy prypali i samyja składanyja, pavodle Hramyki, pieramovy — z prezidentam ZŠA Džonam Kienedzi. Jadziernyja supierdziaržavy hulali muskułami: u adkaz na raźmiaščeńnie jadziernaj zbroi na bazach ZŠA ŭ Turcyi, niedaloka ad savieckaj miažy, SSSR pastaviŭ rakiety na revalucyjnaj Kubie. Praŭda, admaŭlaŭsia heta pryznać. Tady amierykancy pakazali fota rakiet, zroblenyja samalotam-špijonam.
U svaich uspaminach Hramyka admaŭlaje, što Kienedzi pakazvaŭ jamu tyja zdymki. «Kala Kienedzi na stale lažała niejkaja papka… Ale ciaham usioj našaj razmovy prezident hetuju papku nie razhortvaŭ… Tak što ja nijakich zdymkaŭ u jaho kabiniecie nie bačyŭ».
Amierykancy patrabavali prybrać rakiety z Kuby, Saviecki Sajuz uparciŭsia. Razmova išła na pavyšanych tanach. «Ci budzie vajna?» — hadali ludzi.
«Naš napad na amierykancaŭ vyklučany, i jany na vialikuju vajnu taksama nie pojduć… Kali asiadzie pył, my znoŭ budziem šukać kampramisy», — kazaŭ Hramyka synu. I dadavaŭ: «Nie ja toj kuchar, što zavaryŭ hetu kašu».
Choć Chruščoŭ uspaminaŭ, što Hramyka byŭ u składzie vuzkaj hrupy, jakaja vyrašała pytańnie pra pastaŭku rakiet na Kubu, adnak padčas pieramoŭ z Kienedzi saviecki ministr zamiežnych spraŭ uparta admaŭlaŭ ich najaŭnaść na Vostravie svabody.
Mnohija miarkujuć, što mienavita aściarožnaść Hramyki była vyrašalnym faktaram, jaki nie dazvoliŭ śvietu skacicca da abmienu atamnymi ŭdarami padčas Karybskaha kryzisu.
«Časam u druku praślizhvaje paviedamleńnie, byccam Saviecki Sajuz, vyrašyŭšy raźmiaścić na Kubie jadziernyja rakiety, parušyŭ niejkija abiacańni ab nieraźmiaščeńni svajoj jadziernaj zbroi na Kubie. Heta vydumka. Nijakaha abiacańnia jon nie davaŭ i, takim čynam, nie parušaŭ»,
— pisaŭ Hramyka ŭ miemuarach. Tam bahata takoj dypłamatyčnaj kazuistyki, adtočanaj na frantach chałodnaj vajny.
«Bajaŭsia Chruščova da nieprystojnaści»
Ekstravahantnaść palityka Chruščova, «siłu jakoha nielha było adździalać ad jaho čałaviečych niedaskanałaściaŭ», nie padabałasia strymanamu, suchomu až da skavanaści — faktyčna, šlachciču pa pryrodzie — Hramyku. Kali Chruščoŭ źniaŭ čaravik i pačaŭ im lapać pa stale ŭ AAN, Hramyka, jaki siadzieŭ pobač, choć i skryviŭšysia, ale musiŭ plaskać u takt.
Mikita Siarhiejevič moh, uspaminaŭ Hramyka, padčas dypłamatyčnaha pryjomu vykryknuć u bok zamiežnych žurnalistaŭ i ataše: «My vas pachavajem!»
U 1960-m u Paryžy Chruščoŭ sarvaŭ mižnarodnuju kanfierencyju, dabivajučysia ad prezidenta ZŠA vybačeńniaŭ za špijanaž (napiaredadni nad SSSR źbili amierykanski samalot-raźviedčyk U-2). Nie atrymaŭšy vybačeńniaŭ, Chruščoŭ, uvieś punsovy, vyskačyŭ z zały pasiadžeńniaŭ i bolš nie viarnuŭsia. «A jak było mnie?» — narakaŭ Hramyka, jaki hady pakłaŭ na padrychtoŭku kanfierencyi dy vizitu Duajta Ejzienchaŭera ŭ SSSR, jaki musiŭ być śledam.
Mahčyma, Hramyka nie škadavaŭ dla Chruščova ciomnych farbaŭ, bo jaho «bajaŭsia da nieprystojnaści», jak uspaminaŭ saviecki dypłamat Valancin Falin. «Kali Chruščoŭ pavyšaŭ ton, u ministra adymała movu. U adkaz na tyrady kiraŭnika partyi čułasia drobnaje Hramykava «da-da-da», «zrazumieŭ», «budzie vykanana»». A pad kaniec svajho kiravańnia Chruščoŭ prosta treciravaŭ Hramyku. Mahčyma, chacieŭ pasadzić na jaho miesca svajho ziacia Alaksieja Adžubieja.
U adkaz Hramyka adryvaŭsia na padnačalenych. Jaho rezkaść i niespraviadlivaść, adznačaje Falin, kaštavała MZS mnohich kaštoŭnych supracoŭnikaŭ.
Nie tolki apanienty pa pieramovach, ale i supracoŭniki, i kalehi ličyli Andreja Andrejeviča ciažkim čałaviekam. Jaho prydzirlivaść, drobiaznaść, rezkaść nie naradžali simpatyi.
Takich ludziej nazyvajuć «zašpilenyja na ŭsie huziki». Dzieci Hramyki ŭspaminali, što nikoli nie bačyli baćki biez halštuka. Navat na śniadanak jon prychodziŭ užo adzietym u abaviazkova ciomny aficyjny pinžak, śvietłuju kašulu i halštuk.
Noč u kabiniecie
Uvarvańnie savieckich vojskaŭ u Čechasłavakiju ŭ 1968-m Hramyka ŭ miemuarach dypłamatyčna abychodzić. Zatoje pad 1968-m uspaminajecca zabojstva ŭ ZŠA Marcina Lutera Kinha — «niazmyŭnaja hańba dla Amieryki».
Čechasłavackija lidary ŭ kancy 1960-ch pad ciskam hramadstva schilalisia da demakratyzacyi krainy. Viarnuli svabodu słova, hučali zakliki dazvolić aficyjnuju palityčnuju apazicyju. Na Prahu z nadziejaj hladzieła varšaŭskaja, maskoŭskaja i minskaja intelihiencyja.
Čechasłavakaŭ doŭha nakručvali, uhavorvali źmianić kurs i iści ŭ farvatary SSSR, ale biespaśpiachova. Kančatkovaje rašeńnie pra ŭvarvańnie było pryniata 20 žniŭnia, praz paŭhadziny paśla taho, jak Praha abarvała kabiel naŭprostavaj suviazi z Kramlom. Palityčnaje kiravańnie apieracyjaj ažyćciaŭlaŭ, darečy, «tavaryš Trafimaŭ» — biełarus i ziamlak Hramyki Kiryła Mazuraŭ.
U noč uvarvańnia ŭ Čechasłavakiju Hramyka načavaŭ u svaim kabiniecie na pracy. Nie padobna, kab ministr byŭ u zachapleńni ad siłavoha scenaru. Jon razumieŭ, što heta vykliča novy vitok chałodnaj vajny, pachavaje nadziei na razradku ŭ adnosinach z Zachadam. Choć, jak akuratny vykanaŭca, asprečyć rašeńnie jon nie moh.
«Nachał»
U brežnieŭskija hady pazicyi Andreja Hramyki ŭmacavalisia. Asabliva kali ŭ hiensaka pačalisia prablemy sa zdaroŭjem i jon z aktyŭnaha, enierhičnaha lidara pačaŭ pieratvaracca ŭ maryjanietku, jakoj na mižnarodnych sustrečach treba było kiravać uručnuju.
Cekoŭskija funkcyjaniery toj pary nazyvali Hramyku — za vočy, viadoma, — «nachałom». Jon havaryŭ z Brežnievym na «ty» i vystupaŭ tak, nibyta byŭ druhoj asobaj u dziaržavie. Usiasilnym aparatčykam toje nie padabałasia.
Urešcie Hramyka zrabiŭsia ledź nie rasparadčykam pry chvorym hiensaku. Rola Brežnieva, jaki imkliva hublaŭ suviaź z rečaisnaściu, źviałasia da taho, kab «pryniać abo nie pryniać» kahości. A kaho prymać i što začytvać padčas sustrečy — vyznačali Hramyka i pamočniki. Hiensak zrabiŭsia «tolki vialikaj fihuraj, jakaja ruchajecca pa iniercyi ŭ pravilnym kirunku», adznačali zamiežnyja naziralniki.
Tak, vyjšaŭšy da presy paśla sustrečy z kancleram FRH, Brežnieŭ zabyŭ šparhałku z troch fraz, składzienuju pamočnikami, i prosta biezdapamožna raźvioŭ rukami.
«Hramyka z hienierałami padsoŭvaje hiensaku ŭsiakuju łuchtu. Hałoŭny ŭžo nie ŭ stanie adroźnić istotnaje ad mituśni, a chaŭruśniki i pamočniki ŭžo nie naśmielvajucca skazać», — narakaŭ u dziońniku Hieorhij Šachnazaraŭ, jaki ŭ tyja časy pracavaŭ namieśnikam zahadčyka mižnarodnaha adździeła CK KPSS.
Libieralnyja čynoŭniki-daradcy niedalublivali Hramyku za jaho «ćvierdałobaść». Maładziejšaje pakaleńnie ŭžo prahnuła pieramien, a Hramyka na źmienlivych viatrach Stalina, Chruščova i Brežnieva nastolki zvyk trymacca «hienieralnaj linii», što źliŭsia ź joj i staŭ jaje žyvym uvasableńniem.
Adzin z čatyroch
Rašeńnie pra ŭvod vojskaŭ u Afhanistan prymali čaćviora: Brežnieŭ — jaki na toj čas užo słaba razumieŭ rečaisnaść i kiepska havaryŭ, — kiraŭnik dypłamatyi Hramyka, kiraŭnik śpiecsłužby Andropaŭ i kiraŭnik armii Uścinaŭ. Jany sabralisia ŭ Arechavaj vitalni Kramla, što prymykała da pryjomnaj hiensaka. Tut zvyčajna pa samych važnych pytańniach raiłasia «najbližejšaje koła» Palitbiuro.
Pra toje, što mienavita Hramyka byŭ inicyjataram uvodu vojskaŭ, havaryŭ u kułuarach jaho namieśnik Hieorhij Karnijenka. Hramyku padtrymaŭ ministr abarony Dźmitryj Uścinaŭ. Staršynia KHB Juryj Andropaŭ, kali abmiarkoŭvali pytańnie, pierš čym iści ź im da Brežnieva, mieŭ sumnievy. Rašuča piarečyli ŭvodu vojskaŭ hienierały: jany škadavali sałdat, ale Uścinaŭ pastaviŭ ich na miesca i zahadaŭ dać jamu płan apieracyi.
Vynikam apieracyi byli dziesiacihadovaja vajna, sankcyi i mižnarodnaja izalacyja SSSR, kala 15 tysiač zabitych savieckich sałdat i sotni tysiač achviar siarod afhancaŭ. Vyraz «afhanski sindrom» staŭ afaryzmam.
Kali ŭ 1985-m novy hiensak Harbačoŭ inicyjavaŭ vyvad vojskaŭ, Hramyka na pasiadžeńni Palitbiuro dziełavita rabiŭ papraŭki da rekamiendacyj. Ale na jaho ŭžo hladzieli ź ironijaj: nie było sakretam, chto «ŭciahnuŭ krainu ŭ takuju spravu».
Prakoł z Šaŭčenkam
U krasaviku 1978-ha Arkadź Šaŭčenka, nadzvyčajny i paŭnamocny pasoł SSSR, namieśnik Hienieralnaha sakratara AAN, raptam admoviŭsia viartacca z ZŠA. Blizki znajomy siamji Hramykaŭ (razam jeli šašłyki na dačy, ich syny siabravali, a žonak abjadnoŭvała luboŭ da zołata), Šaŭčenka byŭ dypłamatam samaha vysokaha ranhu z usich pierabiežčykaŭ časoŭ chałodnaj vajny.
Potym vyśvietliłasia, što jon užo nie adzin hod pracavaŭ na CRU, paviedamlajučy dalikatnuju infarmacyju — u tym liku i pačutuju ad Hramyki. Infarmacyja pra toje, što ŭ Ńju-Jorku jość «krot», traplała savieckim śpiecsłužbam i raniej, u tym liku z amierykanskaha boku. Ale Hramyka niaźmienna kazaŭ: «Šaŭčenka pa-za ŭsiakimi padazreńniami». Kali skančaŭsia termin Šaŭčenki ŭ Ńju-Jorku, Hramyka śpiecyjalna dla jaho «prabiŭ» u Brežnieva pasadu namieśnika ministra pa razzbrajeńni.
Šaŭčenka na słužbie ŭ AAN pavodziŭ siabie volna: złoŭžyvaŭ ałkaholem (praz 20 hadoŭ jon pamre ad cyrozu), nie abminaŭ maładych sakratarak i pierakładčyc i byŭ peŭny, što jamu ŭsio sydzie z ruk, «pakul Andrej na miescy».
Kali Šaŭčenka pierabieh, Hramyka ŭ razmovie z Andropavym «nie zmoh uspomnić», ci byŭ u jaho pamočnik z takim proźviščam. «Ech, Andrej Andrejevič!» — tolki i moh paśla skazać Andropaŭ, pabačyŭšy znojdzienyja padčas pieratrusu sumiesnyja fota Hramykaŭ i Šaŭčenkaŭ na dačy. Ale reziumavaŭ: «Hramyku zdymać nie budziem».
Bryljanty žonki
Karjernamu ŭźlotu, pavodle słovaŭ syna, Šaŭčenka byŭ abaviazany svajoj žoncy Leanhinie, jakaja «padaryła žoncy A. A. Hramyki brošku z 56 bryljantami». Hetaje «siabroŭstva» praciahvałasia i paśla: u 1976-m, kali Šaŭčenka ŭžo pracavaŭ na CRU, jaho žonka vadziła Lidziju Hramyka pa mahazinach Ńju-Jorka i kuplała joj darahija padarunki.
Lidzija Hramyka, «pa śviedčańni vidavočcaŭ, mnohija dziesiacihodździ surjozna ŭpłyvała na rasstanoŭku dypłamatyčnych kadraŭ u ministerstvie svajho muža. Da taho ž jana była vialikaj amatarkaj prymać roznaha rodu dary, asabliva pry pajezdkach za miažu», — adznačaŭ namieśnik načalnika słužby biaśpieki MZS, pałkoŭnik kontrraźviedki Ihar Pieratruchin. Tyja padarunki jana nie viezła damoŭ sama: pieradadzienyja ŭ Maskvu praz trecich asobaŭ, jany pierapradavalisia pa vyšejšaj canie.
Praktyka «padnašeńniaŭ» u toj čas była pašyranaja. Navat Brežnieŭ nie admoviŭsia pryniać bryljanty, jakija ŭ Baku padnios jamu haspadar Azierbajdžana Hiejdar Alijeŭ.
«Nie moh Leanid Iljič nie viedać pra daninu, jakuju źbirała Viktoryja Piatroŭna (žonka Brežnieva — Red.) paśla kožnaj svajoj pajezdki ŭ Karłavy Vary, ab avanturnych vychadkach svajoj dački, jakaja mieła chvaravituju žarść da dyjamientaŭ. I, viadoma, da jaho dachodzili źviestki pra karystalubstva najbližejšych siabroŭ: Ščołakava, Ćvihuna, Miedunova», — adznačaŭ Šachnazaraŭ.
Andropaŭ, pryjšoŭšy da ŭłady, zabaraniŭ prymać padarunki ad zamiežnikaŭ, daražejšyja za 50 rubloŭ. Usio astatniaje było zahadana zdavać u kaznu. Toje ž rabiŭ i Harbačoŭ.
Ci słuchaŭ Hramyka žonku ŭ kadravych pytańniach — nieviadoma. Ale fakt, što na dobrych pasadach u MZS znachodziłasia miesca svajakam upłyvovych ludziej. Tak, u savieckim pradstaŭnictvie ŭ Łondanie pracavali ŭnuk Michaiła Susłava, ziać samoha Hramyki i syny troch namieśnikaŭ zahadčykaŭ adździełaŭ CK — Kisialova, Sałaŭjova i Ščarbakova.
Viaršynia mahutnaści
Aŭtarytet Hramyki skandał z Šaŭčenkam nie pachisnuŭ. «Niepryjemna, ale pieražyviom». Naadvarot, jaho mahutnaść nabližałasia da piku. Asabliva jahonyja pazicyi ŭmacavalisia paśla śmierci šmathadovaha šeraha kardynała Susłava.
Ale samaha piku Hramyka dasiahnuŭ paśla śmierci Andropava, kali Hienieralnym sakratarom CK KPSS staŭ blizki siabar niabožčyka Brežnieva Kanstancin Čarnienka. «Biezdapamožny, abmiežavany, słavalubny», — charaktaryzavali jaho pamočniki ŭ kułuarach i miemuarach. «Nudny, šery, nie vielmi razumny i ŭpeŭnieny ŭ sabie čałaviek», — pisaŭ pra jaho Šachnazaraŭ. Hramyka ž razraziŭsia ŭ «Praŭdzie» dyfirambami pra «ŭnutranuju i źniešniuju vielič ciapierašniaha hiensaka». Vakoł zadumalisia: ci nie raźličvaje jon na miesca nastupnika ciažkachvoraha Čarnienki?
Hramyka i Harbačoŭ damaŭlalisia praz syna
Što pieraškodziła Hramyku paśla śmierci Čarnienki pretendavać na rolu hiensaka? Synu jon kazaŭ, što «stamiŭsia»: «Paśla «lohkaha infarktu», dy jašče pry anieŭryźmie, dy jašče apieracyi na prastacie, dumać pra takuju nošu, jak sakratarstva, było b varjactvam». Ale, mahčyma, Hramyka prosta ŭličvaŭ svaju nie vielmi vysokuju papularnaść siarod kaleh.
U pryznačeńni na pasadu Hienieralnaha sakratara CK KPSS Michaiła Harbačova Hramyka syhraŭ adnu z hałoŭnych rolaŭ. Hetamu papiaredničała razmova Alaksandra Jakaŭleva, na toj čas dyrektara Instytuta suśvietnaj ekanomiki i mižnarodnych adnosin, z synam Hramyki Anatolem.
Hutaryć u kabiniecie Jakaŭleŭ z Hramykam-małodšym nie navažylisia, Jakaŭleŭ paprasiŭ Anatola padkinuć jaho da centra svajoj mašynaj. Jany damovilisia, što syn pahutaryć z baćkam, a Jakaŭleŭ — z Harbačovym. Anatol adpraviŭsia na dziaržaŭnuju daču. Dla hutarki jany z baćkam vyjšli prajścisia pa terytoryi. Za Hramykami voddal kročyli apranutyja ŭ cyvilnaje aficery Dziaviataha ŭpraŭleńnia KHB, što adkazvała za biaśpieku členaŭ urada.
Hramyka skazaŭ, što hatovy nie prosta padtrymać, ale i asabista vyłučyć Harbačova. Harbačoŭ, daznaŭšysia pra heta, pieradaŭ praź Jakaŭleva padziaku, a ŭ adkaz paabiacaŭ vyłučyć Hramyku na pasadu staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR — farmalna najvyšejšuju ŭ krainie.
Vybary hiensaka prajšli hładka. Jak tolki adkryłasia pasiadžeńnie, Hramyka pieršy ŭstaŭ, prapanavaŭ Harbačova i adznačyŭ, što inšaj kandydatury prosta niama. U toj sistemie šmat zaležała ad taho, chto ŭ vyniku aparatnych hulniaŭ atrymaje prava pieršym ustać. Kali kandydatura Harbačova prahučała, prapanavać inšuju aznačała ryzyknuć karjeraj, a to i svabodaj. Dyskusii nie było, Palitbiuro adzinahałosna prahałasavała «za».
Praź niekalki miesiacaŭ, na Plenumie CK, jaki doŭžyŭsia ŭsiaho paŭhadziny, Harbačoŭ, vykonvajučy abiacańnie, prapanavaŭ pryznačyć Hramyku staršynioj Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta. Jon zajmaŭ hetuju pasadu dva hady, pakul Harbačoŭ, jak i papiarednija hiensaki, nie ŭzmacniŭ svaju ŭładu, abraŭšysia na jaje sam.
«Vietliva i hanarova vypierli»
Ale nadta radavacca novaj pasadzie Hramyku nie davodziłasia. Heta była piensijanierskaja siniekura. Zajmajučy jaje, jon faktyčna stračvaŭ realnyja ŭpłyvy na biahučuju palityku. Bo ministram zamiežnych spraŭ na tym samym plenumie Harbačoŭ prapanavaŭ abrać pieršaha sakratara kampartyi Hruzii Eduarda Ševardnadze. U Hramyki byŭ šok: heta byŭ kaniec jaho zvykłaha ładu žyćcia. Pryznačeńnie adbyłosia bieź jaho zhody i nie ź liku vychavanych im namieśnikaŭ. Bo pierad MZS stajali ciapier całkam inšyja zadačy.
Płan Harbačova pa strymlivańni siłavikoŭ, nakidany ŭ natatniku, mieŭ try pieršačarhovyja punkty: skončyć honku ŭzbrajeńniaŭ, syści z Afhanistana i naładzić adnosiny z Kitajem. Narmalizacyja adnosin z Zachadam pazbaviła b «jastrabaŭ» ich hałoŭnaha kozyra — chałodnaj vajny.
Harbačoŭ, jak i Andropaŭ raniej, razumieŭ, što dalej «tak žyć nielha». Saviecki Sajuz stajaŭ na miažy sacyjalnaha vybuchu, u krainy bolš nie było resursaŭ na procistajańnie z Zachadam. Jak piša daradca Michaiła Harbačova Andrej Hračoŭ, 70% savieckaj pramysłovaści ŭ toj ci inšaj stupieni pracavała na «abaronku». I novy hiensak chacieŭ nie stolki ŭratavać śviet ad jadziernaj pahrozy, kolki ŭratavać SSSR ad ułasnaha vajskova-pramysłovaha kompleksu.
Sutyknieńnie Hramyki z Harbačovym było niepaźbiežnaje, bo jany mieli roznaje bačańnie dalejšaha raźvićcia SSSR. Hramyka byŭ skiravany na kansiervavańnie situacyi, jakaja ŭtvaryłasia paśla Jałcinskaj kanfierencyi 1945-ha i harantavała SSSR stanovišča zvyšdziaržavy. Harbačoŭ ža spadziavaŭsia kankuravać z Zachadam za košt pazityŭnych momantaŭ, zakładzienych u sacyjalistyčnaj idei.
Tamu ŭ novaj palityčnaj situacyi 50-hadovy dośvied Hramyki i vyhadavanych im dypłamatyčnych kadraŭ prosta nie byŭ patrebny. Hramyku «vietliva i hanarova vypierli z realnaj palityki — nie tamu, što stary, a tamu, što zbankrutavała jaho palityka, dzie jon amal adnaasobna haspadaryŭ», — kanstatavaŭ supracoŭnik mižnarodnaha adździeła CK KPSS Anatol Čarniajeŭ.
Što da VPK i armii, to vialikim udaram pa ich imidžy stała pryziamleńnie maładoha niemca Macijasa Rusta na Krasnaj płoščy ŭ 1987-m.
Apošniaja misija
Ale byŭ adzin nieekanamičny momant, jaki nie ŭličyli ratavalniki Savieckaha Sajuza Harbačoŭ i Ševardnadze. Maskva nie čakała, što z pasłableńniem put tak vostra paŭstanie «nacyjanalnaje pytańnie» na Kaŭkazie, u Siaredniaj Azii, a krainy Bałtyi, a za imi i Ukraina, i biełaruskaja intelihiencyja adčujuć histaryčny šanc na niezaležnaść… Hramyka viedaŭ ad hetaha srodak. «Źjavicca na vulicach vojska — budzie paradak», — kazaŭ jon.
U 1987-m u skviery pierad budynkam CK z transparantami «Radzima abo śmierć!» sabralisia krymskija tatary. Jany patrabavali dazvołu žyć u Krymie, adkul Stalin departavaŭ ich u Siaredniuju Aziju paśla vajny. Da tataraŭ delehavali samaha daśviedčanaha pierahavorščyka SSSR — Andreja Hramyku. Heta była adna z apošnich jaho dypłamatyčnych misij. Pierad Hramykam, zvykłym apieravać abstrakcyjami dy farmulovačnaj kazuistykaj, stajała samo narodnaje hora. Damovicca ni da čaho nie ŭdałosia.
Jašče hod paśla taho Hramyka zastavaŭsia farmalnym kiraŭnikom dziaržavy. Pajšoŭšy ž u kastryčniku 1988-ha na piensiju, jon pražyŭ zusim niadoŭha — usiaho dzieviać miesiacaŭ.
Darečy, akurat u čas jahonaha farmalnaha kiraŭnictva vybuchnuŭ Čarnobyl. Rodnyja Staryja Hramyki, zaražanyja radyjacyjaj, byli adsielenyja dy zakapanyja ŭ ziamlu. I taki apakaliptyčny pomnik eposie Andreja Hramyki havoryć našmat bolš za jaho nievyrazny biust u homielskim parku.
«Navat jaho prychilniki zrazumieli, što žyć jak raniej užo nie atrymajecca». Biełarusy raskazali pra atmaśfieru ŭ krainie napiaredadni vybaraŭ8
Kamientary