«Biełaruś — strašna dziŭnaje miesca». Jak palak šukaŭ u Biełarusi ślady Mižmorja
Za niekalki hadoŭ polski piśmieńnik Ziemovit Ščerek prajechaŭ bolš za tuzin krainaŭ Centralna-Ŭschodniaj Eŭropy ŭ pošukach Mižmorja. Tak nazyvajuć abšar pamiž Bałtyjskim, Adryjatyčnym i Mižziemnym morami. Adepty hetaj kancepcyi ličać jaje vyratavańniem rehijonu, a krytyki — utopijaj.
Pošuki fenomenu hetaha rehijonu ad byłoj HDR da Pieciarburha, ad Estonii da Baŭharyi Ziemovit Ščerek apisaŭ u knizie «Mižmorje. Padarožžy pa sapraŭdnaj i ŭjaŭnaj Centralnaj Eŭropie». Pra Mižmorje i jaho ślady ŭ Biełarusi aŭtar raskazaŭ u interviju Svabodzie.
— Pra Mižmorje pišuć knihi, zdymajuć filmy i spračajucca. Ale jość adzin niuans. Nieviadoma, ci jano ŭvohule isnuje. Ci heta nie fantazija ludziej, jakim patrebien pryhožy mit, kab spračacca i pisać artykuły?
— Ciapier heta fantazija. Ale Mižmorje kaliści sapraŭdy isnavała. U krainaŭ hetaha rehijonu jość supolnaja historyja i supolnyja intaresy. Prablema ŭ tym, što my nia viedajem, jak hetyja intaresy realizavać. Idealna było b, kali b sam rehijon natchniaŭ siabie svajoj ža pryvabnaściu, mieŭ svaju miakkuju siłu. Kali hety rehijon maje supolny los i stryžań, to ŭ nas pavinna być ułasnaja naracyja. Pakul ža hetaha niama. Pakul u nas tolki padzielenyja kavałki i ničoha, što mahło b nas abjadnać. Na hety momant nas abjadnoŭvajuć tolki dźvie rečy: peryferyjnaść i dośvied sacyjalizmu. Z adnaho boku — pucinskaja Rasieja, a z druhoha — liberalnaja Niamieččyna Anhieły Merkiel, za jakuju my pavinny radavacca i trymacca.
— Ja ŭsprymaju Mižmorje jak utopiju. Ciažka ŭjavić, što moža siońnia abjadnoŭvać Litvu i Biełaruś abo Polšču i Rumyniju, niahledziačy na toje, što było stahodździ tamu. U Biełarusi i Litvy z Polščaj siońnia kiepskija dačynieńni, roznyja mety i siły pryciažeńnia. Ja ŭžo nie kažu pra Rumyniju, jakaja zusim inšy śviet. Što ž nas abjadnoŭvaje?
— Usie našyja nieparazumieńni i kanflikty — heta klasyčnaja peryferyjnaść i pravincyjny padychod. Hetyja kanflikty i nieparazumieńni byli tut zaŭsiody, i heta ŭ nas urasło. Zachodniaja ž systema adzinaj Eŭropy zusim inšaja. Jany vydatna razumiejuć, što treba adkinuć peŭnaje nacyjanalnaje stereatypnaje myśleńnie. A my jašče znachodzimsia napiaredadni postmadernistyčnaha śvietu. My ŭsio jašče pierad razvałam narodaŭ, pra što pisaŭ Kuper. A ciapier nacyjanalistyčnaja rytoryka, naadvarot, viartajecca, adpaviedna pavialičvajucca i antahanizmy. Nivodnaja ideja da hetaj pary nie była bolš kryvavaj, čym taja, jakuju my šanujem i ličym najlepšaj. Heta ideja dziaržavy na asnovie etničnaha narodu.
— Heta archaizm. Niaŭžo navat u Mižmorji jość krainy, jakija ŭsprymajuć narod jak etnas? Bolšaść nasielnictva moža naležyć da adnaho etnasu, ale ž hramadzianinam moža stać luby čałaviek. I jon budzie mieć takija samyja pravy, jak karenny žychar. I tak siońnia paŭsiul.
— Heta praŭda, ale tolki tearetyčna. My padzialilisia na vielmi małyja kavałki, tamu ŭžo pozna. My možam pryhoža kazać, što i palak moža być litoŭcam, ale nasamreč jon budzie zaŭsiody pahladać na svaju ajčynu. My ŭsio jašče žyviom u epochu nacyjanalnych dziaržavaŭ. Va Ŭkrainie navat «Pravy sektar» kaža, što ŭkraincam moža być kožny, ale heta nie zaŭsiody pracuje na praktycy. Polšča pavinna była b abapiracca na tradycyju šmatnacyjanalnaj Rečy Paspalitaj, jakoj jana niekali była, ale jana kaža pra Polšču i palakaŭ.
— U hetym sensie Biełaruś pavinna być dla ciabie idealnaj dziaržavaj. Biełarusy ŭ svajoj pieravažnaj bolšaści razmaŭlajuć nie na svajoj movie. Vialiki ŭpłyŭ maje kultura susiedniaj dziaržavy, to bok usio nacyjanalnaje vielmi razmytaje, a radykalny nacyjanalizm — źjava marhinalnaja.
— A heta akurat advarotnaja krajnaść. Biełaruś jak kraina ŭtvaryłasia, mahčyma, tolki ciapier. Tuju Biełaruś, jakaja jość, stvaryŭ Łukašenka. I jana nijak nia ŭpisvajecca ŭ biełaruskuju nacyjanalnuju pazycyju. Kali b sto hadoŭ tamu skazać biełaruskamu dziejaču, što praz sto hadoŭ Biełaruś budzie apošnim vodbliskam SSSR i ŭ vialikaj stupieni savieckaj kultury, to jon by, peŭna, ździviŭsia. Usio niečakana pajšło ŭ inšym kirunku. I samaje cikavaje, što hetaja tak zvanaja savieckaja častka nasielnictva nia musić być čymści aŭtarytarnym. Jany mohuć być i demakratami, i liberałami, što dobra pakazvaje Śviatłana Aleksijevič. Heta postnacyjanalny i postetničny narod na asnovie rasiejskaj kultury. Ale ŭ toj ža čas heta nie Rasieja i nie rasiejski narod. Ludzi z Homla majuć šmat supolnaha ź ludźmi z Sumaŭ abo ź Ćviery, ale jany nie rasiejcy i nie ŭkraincy. Ja dumaju, što na siońniašni dzień heta adzin z najbolš «niepradstaŭlenych» narodaŭ u Eŭropie. «Abaroncam» hetaha narodu źjaŭlajecca Pucin.
— A jakoje miesca Biełaruś zajmaje ŭ Mižmorji? Čym jana vyłučajecca?
— Biełaruś — strašna dziŭnaje miesca. Ale z druhoha boku, na hetym hruntujecca jaje narmalnaść. My pryzvyčailisia ŭsprymać Biełaruś na mapie Eŭropy jak niejkuju plamu, jakoj kiruje Łukašenka i dzie nieviadoma što adbyvajecca. Ale ŭ Biełarusi, jak i paŭsiul, adbyvajucca hramadzkija pracesy. Jany nie takija samyja, jak u astatnich krainach Mižmorja, ale vielmi padobnyja. Heta pieršaja kraina, jakaja vybrała svoj ułasny šlach. Prablema ŭ tym, što nieviadoma, kudy hety šlach viadzie.
— Da biaźmiežnaj ułady i jaje zachavańnia…
— Ja nia viedaju, jakaja meta dynastyi Łukašenki. Ale Biełaruś stała pieršaj krainaj, jakaja paśla raspadu SSSR admoviłasia ad zachodniaj liberalnaj systemy. Paśla toje samaje zrabiła Rasieja dy inšyja krainy Centralna-Ŭschodniaj Eŭropy, u tym liku Polšča i Vuhorščyna. Raniej zdavałasia, što Łukašenka dziejničaje na ŭzor siarednieazijackich kiraŭnikoŭ. Ale jon sa svaim aŭtarytaryzmam i ručnym kiravańniem niečakana staŭ uzoram dla takich palitykaŭ, jak Viktar Orban i navat Jarosłaŭ Kačyński.
— Naŭrad ci Łukašenka pra heta viedaje.
— Mahčyma, što i sam Kačyński pra heta nia viedaje. Heta pačałosia ad Łukašenki, jon pačaŭ hety trend. Jon stvaryŭ krainu, tak vylizanuju, što ažno zichacić ad čyścini. I hetym samym jon zdabyŭ sabie padtrymku. Na postsavieckaj prastory heta redkaść. Ale ź inšaha boku, Biełaruś stała krainaj, dzie zabylisia na zachodnija kaštoŭnaści. I mnohija pracesy, jakija paśpiachova adbyvajucca ŭ inšych krainach rehijonu, Biełaruś abminajuć.
— A čym Biełaruś adroźnivajecca ad inšych krainaŭ Mižmorja?
— Heta kraina, u jakoj časta šmat što budujecca z nula. Biełaruskija sialanie, jakija ličyli siabie «tutejšymi», pieraskočyli ŭ savieckija časy, jakija stali dla ich najlepšymi ŭ historyi. Dla ich hetaja epocha stała časam raźvićcia i dabrabytu. U Biełarusi ŭ toj čas nie funkcyjanavali mity, jakija byli ŭ Litvie i Polščy. Pra narod, pra «śviatuju dziaržavu», karaloŭ i ich karony. Litoŭcy viarnulisia da Pahoni i ściaha, a biełarusy viarnuli symbali BSSR. U hetym sensie Biełaruś — heta novaja dziaržava. Jana tolki ciapier pačynaje kazać pra karani ŭ Połackim kniastvie, pra spadčynu Biełarusi-Litvy. U hety momant Biełaruś isnuje jak prajekt Łukašenki, i svaim hety prajekt ličać postsavieckija ludzi.
— Polščy transfarmacyju ŭdałosia prajści vielmi paśpiachova. Čamu palakam udałosia tak šmat, a biełarusam, ukraincam, litoŭcam — značna mienš?
— Najpierš tamu, što Polšča nie była častkaju SSSR. U nas zachavałasia elita. Časam jana była niehłybokaja, ale jak by tam ni było, u nas žyła prazachodniaja i dziaržaŭnickaja dumka. U Polščy taksama jość surjoznyja prablemy ź jakaściu dziaržavy. Ja ciapier krytykuju kanservatyŭny ŭrad PiS, ale raniej ja krytykavaŭ urad liberałaŭ «Hramadzianskaj platformy». Ale ŭ lubym razie naša dziaržava isnavała. Biełarusi jak dziaržavy nie było, a kali jana ŭźnikła, to joju pačaŭ kiravać Łukašenka. Mahčyma, kab kiravaŭ Šuškievič, usio pajšło b inakš. Ale jość, jak jość. Va Ŭkrainie my ŭvohule nazirajem raspad dziaržavy. Jany nijak nia mohuć stvaryć supolnaść. Krainam Bałtyi ŭdałosia bolš, bo ŭ ich vidavočna niamieckaja ideja dziaržavy. Ja maju na ŭvazie Łatviju i Estoniju. Litva znachodzicca niedzie pamiž Uschodniaj Eŭropaj i kvazipaŭnočnaj Eŭropaj.
— A ŭ jakoj častcy Mižmorja vy adčuvali siabie najbolš utulna? I jakija faktary na heta paŭpłyvali?
— Ja sam čałaviek z Centralnaj Eŭropy, staroj imperyi Habsburhaŭ. Maja siamja z paŭdniovaj Polščy, sam ja doŭhi čas žyŭ u Krakavie, i mianie zaŭsiody bolš ciahnuła da Čechii, Vuhorščyny i Słavaččyny. Ciapier ja žyvu ŭ Varšavie, u tak zvanaj postrasiejskaj častcy Eŭropy, i baču, jak jana mianiajecca. Raniej, kali ja jechaŭ u Varšavu, to adčuvaŭ, što jedu na Ŭschod, ale ciapier hetaja častka Polščy chutka mianiajecca i nabyvaje niejkuju duchoŭnuju hłybiniu.
— Što ź joju adbyvajecca?
— Idzie pierachod ad panavańnia kryvoha maskoŭska-rasiejskaha lusterka ŭ bok zachodniaj Eŭropy. Ciapier tam, dzie raniej panavała Rasiejskaja imperyja sa svajoj adsutnaści estetyki, Zachad stvaraje novuju formu. Kali Varšava pačała hladzieć na zachad i źmianiacca pavodle jaho ŭzoraŭ, to jana pierastała być kryvym lustranym adbićciom, uschodnim i pravincyjnym.
— Vy zhadali Kačyńskaha i Orbana. Da palitykaŭ z hetaha šerahu zaličvajuć i Zemana ŭ Čechii, Pucina ŭ Rasiei. Mahčyma heta mentalitet Mižmorja stvaraje takich lideraŭ?
— Tak adbyvajecca va ŭsich peryferyjach na śviecie, jakija Zachad sprabavaŭ vesternizavać. Heta toj praces, kali paśla doŭhaj sproby być padobnym da kahości nadychodzić momant pratestu. I my ciapier majem spravu z patrebaj mocnaj identyfikacyi ź niečym vielmi svojskim. Dla Eŭropy my peryferyja, jak Aryzona abo Techas dla poŭnačy ZŠA.
— Heta vielmi pesymistyčnaja acenka. Niaŭžo ničoha istotna nie źmianiłasia ad raspadu SSSR?
— Viadoma, źmianiłasia. U lepšy bok. I ja vielmi chaču, kab my praciahvali ruchacca ŭ bok centru Eŭropy. Ale adnaho žadańnia mała, treba mieć niejkija idei i ŭmieć ich realizavać. Ja nia baču vialikich namahańniaŭ dałučycca da Zachadu, akramia krykaŭ i chacieńnia, jak heta robić Polšča, abo kropkavych ekanamičnych stasunkaŭ z Eŭropaj, jak heta robić Łukašenka. Viktar Orban pieratvaraje krainu ŭ fabryku aŭtamabilaŭ, ale ŭsiaho hetaha mała, kab stać Eŭropaj. Cikavyja idei byli ŭ Finlandyi i Estonii, i jany ich paśpiachova realizujuć. A my troški, jak małyja dzieci, chočam być centram Eŭropy, ale my nia centar. U Polščy była palityčnaja ideja nakont Mižmorja, ale ŭłady nia tolki nie pierakanali ŭ hetaj zadumie inšych, a niekatorych navat adkinuli ad jaje.
— Dzie siońnia serca Mižmorja?
— Heta Niamieččyna i Berlin. A my dalej, niedzie pamiž imi i Rasiejaj. I tam, dzie Zachad nie daje rady, prychodzić Rasieja. Na vialiki žal, dla Zachadu my ŭsio jašče «jany». Heta ŭsio jašče nie supolnaje «my».
— I čyja heta prablema? Zachadu z nami ci naadvarot?
— Heta prablema adnych z druhimi. Pytańnie ŭ tym, chto moža sabie dazvolić vyrašyć hetuju prablemu. Zachad moža dać sabie rady biaz nas. Jany tak funkcyjanavali ŭsiu «chałodnuju vajnu». A voś kali my adydziem ad Zachadu, to heta budzie horš dla nas. I heta vielmi prosta pravieryć. Kali tut źjaviŭsia Zachad, to ŭsim ad hetaha stała lepš. I tamu viadoma, što stanie, kali my jaho stracim. Navat kali pahadzicca, što niekatorych z nas Zachad vykarystoŭvaje, heta i tak na našu karyść. Heta naša prablema, što my kiepska da jaho dastasoŭvajemsia. Ale kali padychodzić da hetaha pytańnia čysta pa-čałaviečy, to Zachad pavinien nas lepš razumieć, usie našyja dzivactvy i asablivaści. Heta jak z čałaviekam, u jakoha niešta nie atrymlivajecca i jakomu treba dapamahčy.
— Prablema ŭ tym, što dla vialikaj častki biełarusaŭ zbližeńnie z Zachadam — heta najpierš hiej-parady, NATO i poŭnaja pryvatyzacyja majomaści. A Rasieja — tanny haz, rynak zbytu, a značyć, choć niešta stabilnaje.
— Biełarus bačyć u Eŭropie adnapołyja šluby i pryvatyzacyju tolki tamu, što tak jamu kaža rasiejskaja i biełaruskaja prapahanda. Zachodniaja Eŭropa nastolki bahataja i samadastatkovaja, što moža zajmacca pravami mienšaściaŭ. A dla čałavieka, jaki jašče daloki ad zachodniaha dabrabytu, usio heta kapryz. Ukrainskaja palicyja zakupiła hibrydnyja aŭtamabili. I kali tam pačnucca niejkija pratesty, to hetyja aŭtamabili spalać u pieršuju čarhu, bo jany dalokija ad siońniašnich patrebaŭ ukraincaŭ. Treba razumieć, što my žyviom u časy, kali narmalnaje staŭleńnie da ŁHBT heta ŭsiaho tolki prajava dobraha tonu. Pryvatyzacyjaj, mnie zdajecca, u nas užo nikoha nie napałochaješ. U Rasiei jana ŭ razy bolš dzikaja, čym na Zachadzie. Zachodni liberalizm — heta viaršenstva zakonu, tamu strach biełarusaŭ abo rasiejcaŭ pierad pryvatyzycyjaj hučyć śmiešna. Łukašenkaŭskija standarty ŭ razy horšyja, čym standarty na Zachadzie.
— Što siońnia zaminaje tamu, kab u Mižmorji była idylija i partnerstva?
— Nia viedaju, ci heta mahčyma. Najlepšy recept — heta ŭziać sabie zachodniuju palityčnuju madel. Ja maju na ŭvazie liberalnuju demakratyju, jakaja vyratuje nas ad nacyjanalizmu. Ale ź Biełaruśsiu ŭsio składaniej. Usio jašče pierad vami, u tym liku i rost nacyjanalizmu.
***
Ziemovit Ščerek (nar. 1978) — reparter i piśmieńnik, supracoŭničaje z polskimi vydańniami Polityka, Gazeta Wyborcza, Nowa Europa Wschodnia, Tygodnik Powszechny. Aŭtar knih «Siamiorka», «Pryjdzie Mordar i nas źjeść», «Tatu z Tryzubam». Laŭreat prestyžnaj premii «Pašpart Polityki», finalist litaraturnaj premii Centralna-Ŭschodniaj Eŭropy Angelus (2015) i Nike (2016).
Kamientary