Aleś Kraŭcevič: Litva była amal całkam słavianskaj
Hrodzienski historyk piša tysiačastaronkavuju historyju VKŁ. Siońnia vyjšaŭ pieršy tom.
U knižnaj seryi «Haradzienskaja biblijateka» vyjšła «Historyja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (1248–1341)». Pieršy tom achoplivaje peryjad času ad uźniknieńnia dziaržavy da pačatku jaje terytaryjalnaha rostu pry vialikich kniaziach Vicieniu j Hiedyminu. Aŭtar, doktar histaryčnych navuk, haradzieniec Aleś Kraŭcevič razhladaje VKŁ nie prosta jak historyju biełaruskich ziemlaŭ, a jak važny etap biełaruskaj dziaržaŭnaści. Farmalna hetaja praca — pieršaja ŭ krainie navukovaja sinteza historyi VKŁ. Usiaho planujecca vydać niekalki tamoŭ.
Z aŭtaram knihi Alesiem Kraŭcevičam hutaryć Dźmitry Hurnievič.
Pieršy tom «Historyi VKŁ» achoplivaje amal 100 hod isnavańnia dziaržavy. Vy nazvali jaho «Ad haspadarstva da karaleŭstva». Čym byli admietnyja hetyja 93 hady?
A. Kraŭcevič: Jany mieli epachalnaje značeńnie. Ja zaprapanavaŭ chranalahičny padzieł u historyi VKŁ i heta jaje pieršy etap: stvareńnie j stanaŭleńnie VKŁ. Ja ŭklučyŭ siudy j haspadarańnie Hiedymina, bo było cikava pahladzieć hety pierałom, jak dziaržava ad abarony išła ŭ nastup i pavialičyłasia bolš čym u try razy.
Nasupierak roznym teoryjam pra zachop bałtami biełaruskich ziemlaŭ, jakija šyroka tyražujucca ŭ sučasnaj Letuvie j byli ŭłaścivyja savieckaj histaryjahrafii, Vy jak raz pišacie, što
A. Kraŭcevič: Pohlady pra zachop siahajuć karaniami ŭ XIX st. Tady naradžalisia nacyjanalizmy j nacyjanalny ruchi, jakija zmahalisia j za budučuju terytoryju j za historyju. Kab abhruntavać pretenzii na sučasnuju najnoŭšuju dziaržavu, jany zmahalisia za dziaržavy siaredniaviečnyja, jakija byli idealahičnaj bazaj dla stvareńnia najnoŭšaj dziaržavy. U kantekście zmahańnia ŭsio j padavałasia. Letuvisam paščaściła mieć na pačatku minułaha stahodździa svaju dziažavu j jany paśpieli aformić mit pra «svajo» VKŁ, u nas takoj mahčymaści nie było. A toje, što ŭzajemaadnosiny byli mirnymi, dyk heta pakazali šmathadovyja daśledavańni navukoŭcaŭ u rehijonie Paniamońnia paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Jak linhvistyčnyja, tak i archiealahičnyja.
Ale impulsam dla stanaŭleńnia VKŁ u Vas pakazanaja ŭsio ž vajna?
A. Kraŭcevič: Heta byŭ źniešni impuls, pahroza z boku susiedziaŭ, jakaja padšturchnuła j paskoryła praces. Ale hety praces nie moh by raspačacca bieź niekalkich stahodździaŭ vopytu mirnaha sužyćcia bałtaŭ i słavianaŭ u hetym rehijonie, jaki staŭ vynikam pracesu
Ciažka ŭjavić, kab absalutna roznyja plamiony, ź inšaj movaj i kulturaj, nie varahavali pamiž saboj.
A. Kraŭcevič: Kanflikty byli. Ale treba viedać sytuacyju. Słavianie pačali prychodzić u Paniamońnie z kanca Ch st. Heta była redkazasielenaja terytoryja, pakrytaja sucelnymi lasami. Nie było takoj prablemy, kab zmahacca za žyćciovuju prastoru. Hetyja ludzi choć i žyli ŭ lesie, ale asnovaj ich isnavańnia było nie palavańnie. Heta ŭ Paŭnočnaj Amerycy indziejcy zajmalisia palavańniem i kožny čužak na palaŭničych uhodździach pavinien byŭ być zabity, kab vyžyć samomu. A tut ziemlarobstva: karčuj les, spalvaj, rabi j zdabyvaj vysoki ŭradžaj. Kanflikty napeŭna byli. Chtości zaniaŭ śviatoje jazyčnickaje miesca j h.d. Ale potym akazałsia, što hetyja pryšłyja słavianie mohuć dapamahčy ŭ arhanizacyi žyćcia miascovych bałtaŭ. I tak jany pačali ŭzajemadziejničać. I zaraz ja heta baču na prykładzie svaich viosak. Kuryłavičy, Malkavičy, Milevičy — heta słavianskija kančatki viosak. I pobač Kotčyna, Bukštava, litaralna pobač [z bałckimi karaniami]. Ja ź dziaŭčatami z tych viosak hulaŭ, razmaŭlali my
Čamu ŭschodniesłavianskaja kultura ŭ VKŁ pieramahła? Čamu ŭschodni kampanent byŭ bolš pryvablivy?
A. Kraŭcevič: Usio zaležała ad blizkaści da bujnych kulturnych asiarodkaŭ. Uschodnija słavianie byli bližej da Vizantyi j znachodzilisia pad jaje ŭpłyvam. Toje samaje, jak francuzy, italjancy j hišpancy byli bližej da Ryma. Jany apieražali susiednija varvarskija narody, naprykład hiermanski, u svaim cyvilizacyjnym raźvićci. Jany pierajmali ŭzory ad bujnoha asiarodka. Słavianie pieraniali chryścijanskuju relihiju, vizantyjskija manachi stvaryli słavianam piśmovaść, tradycyi budaŭnictva muravanaj architektury j h.d. A letuvisy znachodzilisia dalej na pierefieryi j praz nas hetyja cyvilizacyjnyja nabytki atrymoŭvali.
Takim čynam, biez zbroi słavianie faktyčna zachapili hetyja ziemli j stvaryli dziaržavu, dzie pieravažaŭ słavianski składnik?
A. Kraŭcevič: Nielha pieranosić stereatypy XIX–XX st. na Siaredniaviečča. Tam nie staviłasia meta asimilacyi. Ludzi evalucyjna pieramiešvalisia. Stvaryłasia dziaržava, dla jaje absłuhi patrebnaja była piśmovaść — i voś jana hatovaja ŭschodniesłavianskaja. Treba kab dziaržava mieła svaje instytuty, padatki, padtrymańnie paradku, vojska. I voś, kali łaska, uzor takoj dziaržaŭnaści pobač isnuje 300 hadoŭ: Haradzienskaje j Navahradskaje kniastvy. Siłaj nichto ničoha nie nasadžvaŭ. Brali ad macniejšaha. I potym, kali VKŁ sutyknułasia ź pieradavym atradam Zachadu, Teŭtonskim ordenam, to pačało pierajmać zachodnija ŭpłyvy. Jak i Maskva, kali sutyknułasia z tatarami, pačała pierajmać tatarskija instytucyi, movu, zvyčai, zbroju, hrošy i h.d.
A jakija byli realnyja praporcyi pamiž bałckim i słavianskim kampanentami ŭ VKŁ?
A. Kraŭcevič: Kali kazać kolkasna, to naprykancy haspadarańnia Hiedymina bałckija terytoryi VKŁ składali kala 15%. Słavianskich było bolš. Bałckaj była panujučaja dynastyja, častka arystakratyi, słavianskimi byli mova, zakony, harady, instytuty. Tamu ja j nazyvaju heta
Dyk, a što było ŭłasna bałckim unioskam u VKŁ?
A. Kraŭcevič: Jość takoje paniaćcie jak pasijanarny impet. Bałty znachodzilisia na stadyi vajennaj demakratyi. Asnoŭnym zaniatkam ličyłasia vajna. My taksama prachodzili hetuju stadyju. Našyja narody byli na inšaj stadyi — jany handlavali, budavali harady, byli spakajniejšyja. A tut ludzi źbirajucca, minimum raz u paŭhoda, i iduć rabavać susiednija ziemli. Hety impet zmaharski j siłu vykarystoŭvali. Hetyja plamiony žyli daŭžej na hetaj terytoryi. Słavianie pierajmali ad ich tradycyi materyjalnaj kultury, jak vyžyvać va ŭmovach takoj zimy i ŭ lesie. Ale ich układ byŭ mienšy, čym biełarusaŭ.
Vy taksama karystajeciesia terminam letuvis, adździalajučy jaho ad lićvinaŭ i litoŭcaŭ. Ci nie pakryŭdziacca na vas kalehi ź Letuvy?
A. Kraŭcevič: Hetym terminam karystajecca siońnia šmat chto. Uładzimier Arłoŭ pryvodziŭ navat vypadki, kali našyja paŭnočnyja susiedzi sami tak siabie nazyvali ŭ tekstach na rasiejskaj movie. Hetym terminam ja adździalaju histaryčnuju Litvu ad sučasnaj Letuvy. Tamu što Litva była amal całkam słavianskaj. Z etničnaha punktu hledžańnia heta było absalutna inšaje ŭtvareńnie, čym sučasnaja Letuva. A kalehi ź Vilni i Koŭna ŭžo daŭno na mianie pakryŭdžanyja. Ale na našyja kryŭdy jany nikoli nie hladzieli j nie źviartali ŭvahi. Tamu ja liču: pilnuj svajo. U hetych paniaćciach niama niehatyŭnaj kanatacyi. Heta techničnaje pytańnie, kab adździalić. Asnoŭny padman zaklučajecca ŭ tym, što ŭsie dziei histaryčnaj Litvy prysvajvajucca siońnia sučasnaj Letuvoj. A heta nia tak, adsiul i dva terminy.
U ich, darečy, nie adna nahoda złavacca na vas. Vy taksama asprečvajecie rańniefeadalnuju letuviskuju dziaržavu na bałckaj terytoryi.
A. Kraŭcevič: Dziaržava — heta adzinaja ŭłada nad peŭnaj terytoryjaj. Hladzim chroniki, naprykład Hienrycha Łatvijskaha, jon nazyvaje bałckich pravadyroŭ — pravadyry, nobili j tut ža, pobač, karol Połacka, karol Viciebska, karol Smalenska. U
Takich rečaŭ proćma. Choć by taja Varuta, dzie karanavali Mindoŭha.
A. Kraŭcevič: Jašče nieviadoma jak jano hučała. Moža pasielišča nazyvałsia Ruta, bo letapisiec napisaŭ «pajšoŭ uva Rutu». Nijakaj dakładnaj pryviazki da hetaha niamašaka. Mnie dyk padabajecca zrabić Varutaj haradzišča-karabiel pad vioskaj Halšany. Tam byŭ vielmi pryhožy zamak, jak raz tamu peryjadu adpaviadaje. Kali ja skažu, što Varutaj byli Halšany, to nichto hetaha nie abvierhnie. Tuju Varutu šukajuć u dziesiaci punktach, ale dokazaŭ niama.
Vy taksama ŭvachodzicie ŭ sprečku z histaryjahrafijaj BSSR, jakaja śćviardžała, što tolki častka biełaruskich ziemlaŭ uvachodziła ŭ skład VKŁ.
A. Kraŭcevič: Ja skončyŭ histfak BDU z čyrvonym dyplomam i nie viedaŭ, što biełaruskija ziemli byli asnovaj VKŁ. Nas vučyli, što litoŭcy zachapili Biełaruś, ale duchoŭna j materyjalna my ŭvieś čas byli z Maskvoj. Nas, maŭlaŭ, «kak by zachvatili». Tolki paśla, kali ja pačaŭ čytać litaraturu, ja zrazumieŭ, što hetyja dźvie dziaržavy vajavali pamiž saboj. Vielmi časta takija stereatypy možna sustreć siarod dziaržaŭnych žurnalistaŭ. Voś naprykład u kaviarni «Bulbianaja» ŭ Miensku napisana: Chto pieršym uvioŭ u Biełarusi bulbu? Piatro I!» Jak Piatro I moh jaje ŭvieści, kali heta była zusim inšaja dziaržava? Albo: Alaksiej Michajłavič uvioŭ poštu na Biełarusi ŭ XVII st. Jak jon moh jaje ŭvieści, kali naša dziaržava vajavała z hetym Alaksiejem Michajłavičam? I nam treba siońnia zmahacca z tym, što ŭ nas zabrali dziaržaŭnaść u historyi.
Ale j biełaruskija historyki prezentujuć roznyja pohlady na historyju VKŁ. Ad praletuviskich da nievierahodna biełarusacentryčnych. Vam daloka da kožnaha ź ich?
A. Kraŭcevič: Ja pryhadvaju słovy adnaho kamentara, jaki ja sabie dzieści navat zapisaŭ. Dyk voś, toj čałaviek piša, što nie maje pašany da niekatorych biełaruskich historykaŭ, jakija ŭ adroźnieńnie ad inšych, šukajuć niejkaj abjektyŭnaści, jakoj niama. Historyki ŭ inšych krainach, pry sumnievach i niedaskazanaści, traktujuć padziei na svaju karyść. A biełaruskija naadvarot. Heta vialikaja zahana. Ja prezentuju biełaruski bok. Siońnia šmat historykaŭ krytykuje j inšy pohlad, naprykład Mikołu Jermałoviča. Na žal, mnohija jaho kanstrukcyi byli vielmi słaba abhruntavanyja racyjanalna, navukova. Vychoŭvać na jaho kanstrukcyjach dziaciej — marnaja reč. Dzieci vyrastuć, parazumniejuć i pačnuć krytykavać. Jon byŭ apantany čałaviek, patryjot, ale nacyjanalny mit treba budavać na navukovaj asnovie, kab jaho ciažka było krytykavać z boku.
A ci nie buduć dzieci sumniavacca, kali pračytajuć u vašaj knizie, što biełarusy zaprasili kiravać svajoj dziaržavaj zamiežnika, čałavieka inšaj kultury j relihii? Heta hučyć padazrona.
A. Kraŭcevič:
Darečy, pra zvady. Čytajučy knihu j nazirajučy za kniaziami možna pryjści da vysnovy, što jany ničoha nie rabili, akramia ŭzajemnaha varahavańnia j zmovaŭ.
A. Kraŭcevič: Heta była norma na toj čas. Kali b našuju siońniašniuju apazycyju pieranieści ŭ Siaredniaviečča, to jany b nie prosta palivali adzin adnaho brudam, a stralalisia b i siakli
Nakolki vašaja vizija adroźnivajecca tak by mović ad aficyjnaj, školnaj?
A. Kraŭcevič: U padručnikach, jakija rabiŭ niabožčyk Traščanok, VKŁ pakazvajecca adnaznačna jak varožaja dziaržava, što biełarusaŭ tam ekspluatavali. Dakładana tak, jak kaliści vučyli Łukašenku ŭ škole i ŭniversytecie. Ale siońnia ŭ VNU vykładajuć i «Pačatki VKŁ» pa majoj manahrafii.
A ci mahčymaja siońnia adzinaja historyja VKŁ biełarusaŭ i letuvisaŭ?
A. Kraŭcevič: Ja ŭvieś čas kazaŭ, davajcie damaŭlacca j pasprabujem napisać adzinuju historyju, stvorym kamisiju pa ŭzhadnieńni sprečnych momantaŭ. Apošniaja kanferencyja była ŭ traŭni ŭ Miensku. Letuviskaja kalehi, u pryvatnaści, staršynia Instytuta VKŁ Ruścis Kamuntavičus i jaho kalehi skazali, što nie treba nam uzhodnienych histaryjahrafij. Budzie prykolniej, maŭlaŭ, kali asobna. Jak nie chočuć — dyk nia treba. Mianie, zrešty, užo j tak daŭno nie zaprašajuć na kanferencyi ŭ Letuvu. Ja navat i ciešusia. Jaki sens tudy jechać i svarycca, kali viedaješ, što ničoha im nie dakažaš. Sumiesnuju historyju Letuvy navat palaki nie zmahli napisać. Cimaci Snajder napisaŭ, što ŭ litoŭcaŭ historyja pastaŭlena na słužbu dziaržaŭnaj idealohii, u ich heta bolš idealohija, čym navuka. Raniej im udavałasia pierakonvać u svajoj racyi hramadzkuju dumku na Zachadzie. U ich navat vychodziać 2 anhłamoŭnyja časopisy pa historyi. U nas navat biełaruskaha dziaržaŭnaha niama. Ale prafesijanały ŭžo va ŭsim razabralisia. Norman Dejvis letaś vydaŭ knižku «Zahinułyja dziaržavy». Jon pradstaŭlaje VKŁ bolš jak biełaruskuju dziaržavu. Kali letuvisy nie chočuć z nami damaŭlacca, to heta bolš ichnaja prablema, čym naša. Ich u try razy mienš, čym nas. A hety čas my lepš my patracim na toje, kab pierakonvać svaich maładych. A jany, kali vyrastuć, spraviacca z usimi našymi niedruhami.
Kamientary